Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
• прыназоўнікаў да формаў назоўнікаў і іншых часцін мовы, калі да падобнай формы назоўніка не можа быць далучана азначэнне або пастаўлена склонавае пытанне з прыназоўнікам: наадрэз, накрыж, паволі, уголас і інш.;
✓ Мяняўуцехудзён, красу — на мэту, на многае, што браў я напавер (М. Арочка); Прагаласуюць, акурат падкрэсляць напаказ: — Бяры каханне напракат,
70
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
аўтамабільны ас (У. Мазго); Вось тут жанчыны апынуліся на баку Шабунковай, але ўголас ніхто з іх не выказаўся (В. Ткачоў).
S 1. А дванаццатай gg леўдні [папаўдні] мясныя прылаўкі пусцеюць. 2. Каб прачытаць імя ў ге[ўго]лас, спатрэбіцца 10 хвілін. 3. А між іншым, 6g рэ[дарэ]чы будзе працытаваць адно газетнае выступленне, дзе падаецца досыць яскравая характарыстыка згаданым ужо найменням мінералкі. 4. Аднак у выпадку, калі дзеці адбіраюцца, бацькоў могуць перасяліць у жылыя памяшканні горшых спажывецкіх якасцяў а іх кватэры — здаваць у нвём [унаймы або ўнаём].
• прыназоўнікаў да склонавых формаў назоўнікаў ранак, верх, ніз, перад, зад, бок, гара, высь, даль, век, пачатак, раз, ноч і інш. пры адсутнасці залежных слоў: зранку, ззаду,уверсе, спачатку, якраз, уначы, угары, але: з пачатку твора, з боку лесу;
V* Малапрыметная спачатку вулачка чым далей, тым болей прымала выгляд сапраўднай вуліцы (Я. Колас); Прырэчная імшарына разам з ракой крута паварочвала ўбок, наперадзе між кустоўя засінеўся хвойны грудок, і Хведар Роўба запаволіўхаду, гатовы зусім спыніцца (В. Быкаў); Там, унізе, раскацістырогат — д'яблы мелюць ваду на страшэнных каменных парогах (Н. Гілевіч); Падняўшы галовы, стагі паглядаюць увысь — ці няма аблокаў? (У. Нядзведскі); Дзве сасонкі сонныя, дзве сястры, не шумеліўвечары на гары (П. Трус); Лямпа не разбілася, яе зноў запалілі і павесілі, цяпер ужо якраз на кручок, бо яна, відаць, толькі ліпела на самым краечку (Я. Брыль).
Пры наяўнасці пасля назоўніка залежных слоў выкарыстоўваецца асобнае напісанне.
✓ А Улас і Кузьма пайшлі ў бок вёскі (К. Чорны); Цяпер сяляне пачалі разбірацца ў тым, што рабілі і што чулі ўчора ў момант абуджанага ў іх гневу (Я. Колас); Хадзілі дзяўчаты гаямі, хадзілі дзяўчаты лугамі, хадзілі у даль палявую, збіралі красу веснавую (А. Русак); Але затое летам, на пачатку чэрвеня, я быў узнагароджаны (А. Наварыч). Г\араўн.: Аўхімрасказаў якнапачатку замардавалі працэдуры, расхваліў падводны масаж, які вельмі шчыра рабіў малады барадаты мужык (Л. Левановіч).
^ 1. Зрэшты, большасць іншых прафесій, так ці інакш звязаных з рознічным гандлем, сёння таксама засталіся ў бв[ўба]ку. Параўн.: A па вялікім рахунку пытанне продажузямлі, як пераспелы плод, неўзабаве само адпадзе, бо краіна не можа стаяць у баку ад сусветных эканамічных працэсаў — яна ўжо даўно ў іхуключылася.
2. У той час тэатр як рвз [якраз] атрымаў свой апошні дзяржзаказ на гастролі.
3. Найбольшы камерцыйны поспех напачатку [на пачатку] вясны стылісты прагназуюць лёгкім бясформенным плашчам — яны ствараюць мяккі і ненавязлівы жаночы вобраз. 4. Як сказаў сам творца, «я магу пісаць на розныя тэмы, але галоўнае пры гэтым ісці ўелыб \ў глыб] жыцця». 5. Увогуле, прыемна працаваць зрвнку [з ранку] да вечара на полі, калі няма вымушаных прыпынкаў на рамонт.
6. Ля тратуара, навідавоку стаіць яна, яблыня,—з беку [збоку] прыпёку. 7. He паспеў я так падумаць, як збоку [з боку], зусім з іншага, чым я чакаў, з'явілася ліса.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
71
• часткі што да назоўнікаў і сама да прыслоўяў: штодзень, штораніцы, штогод, таксама, тамсама.
✓ / толькі штоноч на турэмнай пасцелі жадаць, западаючы ў сон, каб мары на крыллі журботным ляцелі мінулым начам наўздагон (В. Таўлай); Штосуботы ўтэхнікуме наладжваліся вечары, ізалаледзьумяшчала сваіхі «чужых»студэнтаў, што збіраліся ці не з усяго Мінска, каб паслухаць маладую паэзію (А. Клышка); А я дарогай штосілы бегла (Я. Мальчэўская); Для кагосьці і я таксама ўспамін, для кагосьці ія гэтаксама думкі (А. Разанаў).
2. Пішуцца праз злучок прыслоўі:
• з прыстаўкай па і суфіксамі аму, яму, ому, му, цку, ску, ы, ае, ое, яе\ паўдарнаму, палетняму, пастарому, пасвойму, пабрацку, памайстэрску, пачалавечы, папершае;
V Нічога не ўтойваюць дрэвы: як загаворыць да іх наваколле, так яны адгукнуцца: улетку — палетняму, зімой — пазімоваму і павеснавому — вясной (А. Разанаў); Іўсёжёсць нейкая заканамернасць у тым, што кожнае паэтычнае пакаленне вырашае гэтую адвечную праблему пасвойму, на сваім вопыце (Т. Чабан); Я вучыў вас за волю стаяць, вы ж няволі цалавалі парабску, як жабу, руку (В. Шніп); Фагот паітальянску літаральна азначае «звязка».
/ 1. У іншых умовах, бадай, быў бы проста ідэальным старшынёй Дзяржаўнага камітэта па друку і здолеў бы ш не[пана]лежнаму наладзіць выдавецкую справу, сарыентаваць яе на патрэбы нацыянальнага духоўнага Адраджэння. 2. Але прыйшлі тыя, хто не ее[паса]праўднаму зацікаўлены творчай атмасферай Вілейшчыны. 3. Деее[Пава]жнецку выставіў на траву дзве пляшкі «крамніцы» Асьвяцімскі...4. fieдру[Падру]гое, а чаму,уласнакажучы, мыпавіннынапрошвацца ў гандлёвыя партнёры?
• утвораныя паўтарэннем аднаго слова з далучэннем прыстаўкі да другой часткі: якніяк, дзенідзе, калінікалі, самнасам, воляйняволяй, разпораз, крыжнакрыж, малапамалу,
✓ Жывёліна стаяла ў такой хмызнячнай гушчыні, што толькі рыжая масць яе дзенідзе прасвечвалася праз крушыннік (К. Чорны); Доўга мы спалі,—кончыўся сон, малапамалу будзіць нас звон (М. Машара); / мы ні разу ні з чым яшчэ не былі самнасам (А. Разанаў); Жанчына перабірала паперы, разпораз падымала якую і доўга ўглядалася ў яе, трымаючы пад настольнай лямпай (У. Сцяпан); «Першнаперш працай даражы»,—я чую словы збоку (Я. Каршукоў).
f 1. Спальны пакой паэта. Тут ён заставаўся еем насам [самнасам] са сваім болем іўспамінамі. 2. Паэтка была з вершаміеамХнеХеем [самнасам] і нікога не дапускала ў свой патаемны свет. 3. Восень заўсёды пакідае чалавека еем не еем [самнасам] са сваімі думкамі, разважаннямі.
• тэхнічны тэрмін нагара і запазычанні кшталту дэюрэ, дэфакта і інш. ✓ 3 жывымі прасцей. Іншая справа — мёртвыя. Дэюрэ — іх апраўдалі даўно. Дэфакта — магілы свае вечнамёрзлыя яны не пакінуліўсё адно (А. Вярцінскі).
72
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
3. Пішуцца асобна канструкцыі, якія ў сказе з’яўляюцца акалічнасцямі і адказваюць на пытанні прыслоўяў: дзень у дзень, дзень пры дні, час ад часу, на памяць, у пару, за мяжу, у абмен, у адзіночку, без аглядкі, безразбору, без дай прычыны, з ходу, з разбегу, з размаху, на ляту, на віду, на бягу, на дзіва, на жаль, на вока, як след, усё роўна і інш. Параўн., напрыклад, злітнае напісанне прыслоўя наліха: Адпаўзае ўбок нехта з партызан нашай групы. Наліха яму рызыкаваць! (I. Шамякін).
V Зразгонуяскочыўурэчку даўнырцаісядзеўувадзе, пакульхапіладуху(В. Хомчанка); He засынаецца ніяк, не спяць іў небе аблачыны, палае зорка, як маяк, і горна мне без дай прычыны (Я. Пфляўмбаўм); Чакаеш вечара адрання, хапаеш плашчыкна бягу, каб не спазніцца на спатканне, і недзе мокнеш на рагу (С. Грахоўскі); Мала таго, што прыгожая і разумная, але гэта была на дзіва для нас з жонкаю працавітая дзяўчына (У. Дубоўка); Дзянісаў не пакінуў яе [Нінку] ў спакоі, завітваў. Найчасцей тады, калі быў на падпітку (Г. Далідовіч); Вера Васільеўна дрэнна бачыла нават у сваіх акулярах з тоўстым шклом, таму здавалася разгубленаю і бездапаможнаю, як вінаватаю ўсё роўна (А. Жук); Наш малады сучаснік, той, хто сёння працуе на фабрыцы, заводзе, той, хто робіць хлеб, вельмі рэдка можа сустрэцца пакуль што, на жаль, з яркімі вобразамі сваіх равеснікаў на старонках нашых твораў (П. Дзюбайла);Да драбніцы ўсё ўзважана, абмяркована якслед (А. Астрэйка).
/ 1. У Скасырскіх, надзіва [на дзіва],— светла, доўгія цені, гайдаючыся, разпораз мільгацяць у акне. 2. ...Ведаю ж, што мяне абавязкова выклічуць. Села і проста ўсё слова ў слова вывучыла напамяць [на памяць]. 3. Нават цяпер, калі сітуацыя з фінансавым крахам праясніла становішча на Усходзе, Захад усёроўна [усё роўна] шукае спосабы і шляхі, каб уратаваць Расію. 4. Паводле некаторых ацэнак, у гэтай краіне маюць заробкі каля 180 тысяч нашых грамадзян, і рух працоўньіх мігрантаў на радзімунвеутнвеці [па сутнасці\ пачаўся. 5. Стральбы, безумоўна, няма, аднак бакі знаходзяцца, пбўсутнасці [па сутнасці], у стане перманентнай барацьбы... 6. Дый, лбўшчырасці [па шчырасці], і не жадаю ведаць... 7. Урэшце/рэшт [У рэшце рэшт], пафарбуюць лаўкі — каб нікому крыўдна не было. 8. Урэшце рзшт [У рэшце рэшт] менавіта каркас выконвае ўсе асноўныя функцыі па трываласці пры транспарціроўцы і эксплуатацыі мэблі.
§ 27. Правапіс прыназоўнікаў, злучнікаў, часціц, выклічнікаў
1. Пішуцца разам складаныя прыназоўнікі і вытворныя злучнікі: замест, наконт, накшталт, падчас, нібыта, адтаго, прытым, прычым, паколькі; займеннікі і прыслоўі з постфіксамі сь, сьці: хтось, якісьці, кудысьці.
Трэба адрозніваць злітнае напісанне вытворных злучнікаў і спалучэнні прыназоўнікаў з займеннікамі, якія пішуцца асобна, напр.: Затое тыя, што рыхтаваліся абараняць вазы, і сам Раман былі цяпер амаль у нашых руках (У. Караткевіч); Пачалі лаяць няўдалага немца за тое, што той не здолеў выпрасіць у будзянскіх баб хоць бы з пуд бульбы (I. Чыгрынаў).
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
73
/ 1. Нры чым [Прычым] дзверы мы хочам замовіць таму самаму майстру, якізрабіў нам партал у гасцёўню, каб яны не адрозніваліся па колеры і стылі ад таго, што ёсць. 2. He ведаю, як на конт [наконт] важкасці, але ў такой сітуацыі, як у нас, нельга мяняць не тое што імідж...
2. Праз злучок пішуцца:
• складаныя прыназоўнікі: зза, зпад, паза, панад',
>✓ Гэй,ляці, саколе, далей панад буйнай Беларусяй! (Я. Купала); Жанчыназза стала таксама пайшла, і абодва крэслы пустуюць (В. Быкаў); Сыплюць думкі, сыплюць мроі іскрамі зпад крэсіва (С. Крывец); Аднак замест таго каб пайсці працаваць, Шыковіч адышоў ад парэнчаў і паваліўся ў шэзлонг, з асалодай пацягнуўся, выставіўшызпад піжамныхштаноўваласатыя ногі (I. Шамякін); Х/ба не бачыце: я — паза вамі (Н. Гілевіч).
• прыстаўка абы, постфіксы небудзь, колечы (кольвечы, кольвек), часціца то: абыяк, штонебудзь, хтоколечы, ёнто, сказаўто сказаў', але: калі ж небудзь, абы з кім, абыякавы',
КНІГІ ОНЛАЙН
