Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
^ Усе кнігі Ф. Скарыны надрукаваны кірыліцкімі літарамі, якія сваімі абрысамі імітуюць графіку тагачаснага беларускага паўустаўнага пісьма (А. Жураўскі); Умэнт кальцо з паўметра знішчыў — адно раз'ятрыў апетыт! (Н. Гілевіч); Пачакай, не адмаўляй на паўслове... (В. Аколава); Калі знялі веялку, паставілі на прыгуменні, Міканор сам паказаў Зайчысе і Алёшавай сястры, як трэба абыходзіцца з ёю, паказваў з радасцю і годнасцю — ледзь не паўКуранёў глядзела на яго і на яго радасць — веялку (I. Мележ); Але якраз можа здарыцца, што Валіна замуства, падрыхтоўка да вяселля — а яго Тася планавала з шляхецкім размахам, каб шумела паўГомелыйчыны ды яшчэ чвэртка Случчыны,—збліжэнне з Забаўскім ускалыхнуць Івана — вясёлы ж чалавек быў, спявак! — адцягнуць ад цяжкіх думак (I. Шамякін); Для зорных веж шугала іскрамі ў штрэках ярасць рудакопа, каб навальніцамі агністымі прайшлі машыны паўЕўропы (А. Вялюгін).
Z 3 лвў€[паўс]лоўца конік разумее, машына — гэтак не ўмее.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
63
2. Пішуцца праз злучок:
• назоўнікі без злучальнай галоснай, якія абазначаюць адно паняцце: прэм ’ерміністр, генераллейтэнант, вагонрэстаран, сонтрава;
^ Ажыўляючай крыніцай быў бы наяву, чыстай, шклістаю вадзіцай змыў бы сонтраву (Я. Купала); / тут нават не трэба асаблівай дапамогіз боку спецыялістаўсацыёлагаў (М. Мушынскі); Кактус з пап'емашз, абадраны, палінялы, стаяў на лесвічнай пляцоўцы (Л. Рублеўская); Як інжынергеолаг вы мелі доступ да выбухоўкі — мы знайшлі мікрачасціны сярод абломкаў энергаўстаноўкі.
/ 1. Буйная перабудова электрастанцыі адбылася ў 1912 годзе: былі ўстаноўлены новая дынама[]машына і дызель магутнасцю 500 конскіх сіл, частка паветраных правадоў заменена падземнымі кабелямі. 2. Паралельна з гэтым пройдуць перамовы прэм'ер[]міністра Расіі Яўгена Прымакова з кіраўніком украінскага Кабінета міністраў Валерыем Пуставойценкам. 3. Яны пройдзеныя ўздоўж і ўпоперак — усе гэтыя працэдуры допінг[]кантролю. 4. Спатрэбяцца і новыя бізнес[]цэнтры, каб выконваць планы, якія агучыў кіраўнік дзяржавы.
• складаныя адзінкі вымярэння: кілаватгадзіна, тонакіламетр, чалавекадзень, але: працадзень;
✓ 3 дапамогай такойустаноўкі мы маглі будва разызменшыць сцёкі і атрымліваць 800 тысяч кілаватгадзін электраэнергіі; Іванаў дзед вельмі руплівы. Ён робіць у калгасе: то гной возіць, то поле скародзіць і, хоць калгасныя працадні не вельмі багатыя, без хлеба не сядзіць (I. Навуменка).
• састаўныя назвы палітычных партый, напрамкаў і іх прыхільнікаў: сацыялдэмакратызм, сацыялдэмакрат',
✓ Ідэалогія лібералдэмакратызму, прымітыўная рыначная рыторыка, разбуральныя рыначныя рэформы не з'яўляюцца прывабнымі для народаў постсацыялістычных краін; Найбольш актыўна заявілі пра сябе расійскія сацыялдэмакраты, Бунд, эсэры; УБДУ прафесараД. Жарынава аб'явілі нацыяналдзмакратам,у прафесара I. Перальмана знайшлі яўрэйскі нацыяналдэмакратычны ўхіл і г. д.
• іншамоўныя назвы напрамкаў свету: нордост, нордвест;
✓ Бераг нордостам сустрэў нас калючым і цвёрдым, спорнаю шклянкаю віскі (М. Танк); Тады пад навальнічны рокат злы цідумаўя, што гэтакжа прад намі не толькі можа счэзнуць мяч малы,— мацерыкі, абмытыя марамі, сагрэтыя праменнем і травой, дзе вольніца нордостам і пасатам, дзе спаконвек плывуць над галавой лясоў і хмараў сінякрылых шаты; дзе салаўі схмялелыя звіняць і ходзіць жыта аж да небакраю (Г. Пашкоў).
• назоўнікі з іншамоўнымі часткамі блок, віцэ, вэб, лейб, максі, міні, обер, прэс, унтэр, штаб, экс і інш.: блоксхема (але: блокпост), вэбстаронка, оберлейтэнант, прэсаташэ, унтэрафіцэр, лейбгвардыя, штабкватэра, віцэпрэзідэнт, эксміністр, мініпраект, мінікамп ’ютар',
✓ Перад сталом грозна, размашыста сігаў эксстаршыня сельсавета — даўгі, як вочап, калматы, як памяло, Пацяроб (М. Зарэцкі); Такога старшы унтэр
64
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
афіцэр Мяцельскі стрываць не мог і з двума сябрукамі далучыўся да партыі эсэраў (В. Быкаў); Улазе былі пароблены хадыноры, праз якія маглі праехаць толькі мінісадоўнікі (А. Наварыч); Адказваючы на пытанні дэпутатаў, віцэпрэм'ер развеяў іх асцярогі наконт праблемаў з крэдытаваннем жыллёвага будаўніцтва.
/ 1. Упоўнайцішымаладзенькаямедсястразпунсовымтварыкамакуратназмотвала бінт з галавы мінже[мініко]піі Сфінкса. 2. Але ёсць і характэрныя факты: зулікам стварэння аграсядзібаў некаторыя райвыканкамы цяпер плануюць рамонт і падсыпку дарог, добраўпарадкаванне тэрыторый, ліквідацыю стыхійных звалак, гаспадароў вясковых мті гасцініц [мінігасцініц] папярэджваюць аб часовым адключэнні электрычнасці і г. д.
• назоўнікі з аднаслоўным прыдаткам: горадгерой, заяцрусак;
V Мацютакавальзрабіўспецыяльныярыдлёўкікаўшыісам прывёзіхсюды (Я. Колас); Побач з ім [немчыкам] сядзіць грузны пехацінецканваір, паставіўшы стрэльбу прыкладам паміж ног (М. Гарэцкі); He, матуля дарагая, гэта ботыскараходы ўгэтым разе вінаваты: як памчалі, як памчалі, не замчалі чуць да хаты (А. Гарун); Дайжаночымаладзіцыадчыніцьсваюбяседу(.Н,. Гарлны); На прайгравальніку аграмаднай радыёлы ўжо стаяла кружэлка«саракапятка» fB. Мудроў); Аж войкнуў дзед, да таго моцна сціснуўягоўабдымкахСёмкаматрос (М. Лынькоў); Так, гэта быў асаблівы момант, цяжка, нібыта і немагчыма было не памкнуцца да гэтай самай рысы, паколькі да яе мог першы дабегчы маньякнацыст, яго вучоныяфізікі (А. Адамовіч); Жыла прыгожая Марына, дачка Захарарыбака (П. Трус); Антосьфілосаф іМікіта за штось счапіліся неўжарт (Н. Гілевіч).
Калі прыдатак стаіць перад назоўнікам, два словы пішуцца асобна.
✓ Далей, вышэй ад вады, бярозаў больш, пракідваюцца нават сухапутныя красуні сосны (Я. Брыль); Ці сур'ёзна, ці то смехам размаўляю з пустабрэхам рэхам (С. Дзяргай); / цяпер, вяртаючыся з майстэрні, Паўліна адчувала: нарэшцетакі, нарэшце яна стала побач з прыгажуняй маці, у яе таксама раман (М. Вайцяшонак); Канстанціну Заслонаву, выдатнаму арганізатару партызанскай барацьбы, Герою Савецкага Саюза, яшчэў 1955 годзе каля вакзала ў Оршы быўустаноўлены помнік, а яшчэ пазнейутым жа скверыўзняты на пастамент прыгажун паравоз серыі «П36».
S 1. Шабіб паразважаў пра мой жывапіс і набыў палатно ў падарунак для свайго старэйшага еыне ер[сынаар]хітэктара. 2. Мяса ірыс са спецыямі — гэта смачна, сытна, і вялікай каструлі—«качачніцы» [каструлі«качачніцы»] хапае вялікай сям[']і на некалькі дзён. 3. Шапку стракатую ерыбму[грыб му]хамор мыеўзолата іскрах. 4. Калі ж у вочы мне глядзяць калека лес [калека лес], ракакалека,— мне вочы хочацца схаваць ад сораму, што чалавекя.
• састаўныя ўласныя назоўнікі: БудаКашалёва, СанктПецярбург, НовікПяюн, ЖанЖак, ЖаліоКюры. Параўн. таксама: РастоўнаДоне, ФранкфуртнаМайне, ПадэКале, БулоньсюрМэр, Ахматшах, Асманпаша, Ізмаілбей, Турсунзадэ, МакКінлі, СанМарына, УсцьКаменягорск,
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
65
але: Леанарда да Вінчы, Шарль дэ Кастэр, Анарэ дэ Бальзак, ла Валета, ле Шапелье, ля Крэзо, Ван дэр Мейлен, Людвіг ван Бетховен.
✓ Шляхі завялі мяне ў маленькае мястэчка ДавыдГарадок, што над ракой Гарынню, на Палессі (У. Караткевіч); Нарадзіўся Кунцэвічу 1580годзе ва УладзімірыВалынскім (К. Тарасаў); Гэтую гісторыю пра Багушэвічавы вершы ў Кушлянах ведаюць усе. Яна вельмі ўзрушыла паэтэсу Дануту БічзльЗагнетаву (У. Содаль); У1884 годзеў сваім маёнтку каля Мінска памёр адзін з пачынальнікаў сучаснай беларускай літаратуры Вінцэнт ДунінМарцінкевіч (Р. Рорчанка); Яшчэ адзін ясны ранаку ПінардэльРыа (А. Брава); Ідучы па дарозе, Алекса думаў абзароку невядомага ямуДжафара альХульдзі (В. Іпатава).
3. Сёння многія новыя іншамоўныя складаныя назоўнікі, якія раней мелі ў тэкстах разнастайнае напісанне, кадыфікаваны СБМ. У прыватнасці, пішуцца разам анлайн, дыджэй, масмедыя, медыяіндустрыя, медыяплэер і інш., пішуцца праз злучок анлайнаўкцыён, анлайнрэжым, бізнесклас, бізнесцэнтр, бізнесаналітык (але: бізнесвумен), дрэскод і інш.
V Медыягульня па новых правілах пачнецца ўжо восьмага лютага, так што кропку ў дыскусіях ставіць пакуль што рана; — Во дае,— засмяяўся бацька.— Бізнесвумен расце (В. Гапееў); Галоўным вынікам праведзенай 10й асамблеі Уладзімір Карагін, старшыня Мінскага сталічнага саюза прадпрымальнікаў і працадаўцаў і адначасова адзін з арганізатараў мерапрыемства, лічыць тое, што бізнесструктуры атрымалі магчымасць пачуць адна адну.
§ 25. Правапіс складаных прыметнікаў
1. Пішуцца разам прыметнікі, утвораныя:
• ад назоўнікаў, якія пішуцца разам: наваполацкі, свінагадоўчы, заатэхнічны, кінематаграфічны;
^ «Птушкі і гнёзды» — твор вельмі кінематаграфічны (А. Мальдзіс); Увядзенне ў нашу працу літаратуразнаўчага раздзела абумоўлена ўсведамленнем таго, што любыя, нават самыя арыгінальныя метадычныя парады не могуць забяспечыць паспяховага правядзенняўрокаўлітаратурыўкожным канкрэтным класе (Г. Ішчанка).
✓ Як сусветны фінансавы крызіс адбіўся на дзейнасці Віцебскага демв €у[домабу]даўнічага камбіната?
• ад спалучэння двух слоў, у якім адно залежыць ад другога: сельскагаспадарчы (сельская гаспадарка), старажытнагрэчаскі (Старажытная Грэцыя), далёкаўсходні (Далёкі Усход), усходнеславянскі (усходнія славяне), іншамоўны (іншая мова), трохгадовы (тры гады), чыгуналіцейны (ліць чыгун);
V Многа было таксама і мараканцаў з французскіх паўночнаафрыканскіх дывізій (Я. Брыль); У школе нам расказвалі, што на тэрыторыі многіх лацінаамерыканскіх краін захаваліся асобныя групы індзейцаў, якія ніколі не
66
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
мелі кантакту з цывілізацыяй, жылі, як і іхнія далёкія продкі, лавілі рыбу, палявалі (А. Якімовіч); 3 залы выскачыў шустры, калматы, нібы верабей на ветры, белагаловы Юрась, за ім паказаўся рахманы Пятровіч (В. Карамазаў); Had лугамі, над палямі ў сонечную даль льецца гоман неўгамонны векапомных хваль (А. Александровіч); Заглядзіцца месяц сівагрывы, дол пакрые тонкім серабром (Ю. Лявонны); Значыць, каб твор дайшоў да адрасата, пісьменнік павінен арыентавацца не толькі на дыялектыку і дынаміку ўзроставага развіцця, асабліва прыкметную ў наш час, але і на тое ўстойлівае, непераходнае, агульначалавечае, што хавае ў сабе таямнічую загадку самога феномену дзяцінства (Э. Гурэвіч).
КНІГІ ОНЛАЙН
