Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
Калі другая акалічнасць у такім спалучэнні сэнсава і інтанацыйна не выдзяляецца, яна не адасабляецца і не аддзяляецца коскай ад першай.
^ На балоце паабапал дарогі раслі кусты лазы і алешніку (Я. Колас); Учора вечарам я вярнуўсяўроднае сяло (Б. Мікуліч); Недалёка за ўзгоркам віднелася вёска (П. Галавач); Якія раслі тут бярозы на гэтых пясчаныхузгорках! (М. Танк).
Найбольш частыя памылкі выкліканы якраз няпоўным адасабленнем другой акалічнасці, г. зн. пасля першай коска стаіць, а пасля другой — не, пасля другой коска стаіць, а пасля першай — не (патрабуецца або адсутнасць косак, або адасабленне дзвюма коскамі другой акалічнасці).
1. Вось і цяпері] на восьмым дзясятку жыцця, былая швачка сама вядзе хатнюю гаспадарку, але ўсе справы паза кватэрай складаюць для яе вялікую праблему. 2. Тады, у сярэдзіне 2008 годаі] эканамічным аналітыкам здавалася, што фінансавы крызіс можна будзелакалізаваць, утаймаваць на першай фазе яго развіцця. 3. На востравеХакайдаўЯпоніі,у гарналыжным курорце ТамамуЦ адкрыўся ўнікальны ледзяны гатэль, які з'яўляецца часткай цэлага комплексу з лёду з барам і ледзяной капліцай. 4. У Белавежскай пушчы, у самай глыбіні векавога лесуі] стаіць унікальны помнік ахвярам фашызму.
2. Калі другая акалічнасць мае больш шырокае значэнне, чым папярэдняя, то яна не ўдакладняе, а толькі дадаткова тлумачыць папярэднюю і коскамі не выдзяляецца.
^ Кудысьці далёка, у невядомую туманную далечыню адплыў прыкры клопат думаць, куды б ехаць далей, у тую брадзячую непрытульнасць (К. Чорны); Зусім інакш ішло жыццёў сасняку за горадам, дзе быў штаб фронту (I. Мележ).
3. Калі ў сказе стаяць побач адна за адной тры і больш акалічнасці, з якіх наступная ўдакладняе папярэднюю, то яны звычайна адасабляюцца і аддзяляюцца коскамі. Коска пасля апошняй акалічнасці можа не ставіцца, калі яна мае больш шырокае значэнне, або не мае актуалізаванага ўдакладнення, або цесна звязана з выказнікам.
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
111
✓ Плыў з шырыні вецер, радасны і лёгкі, і нёс вольнасць поля ў горад, а камяніцы, што недзе там, трохі далей, на гары, заціхалі на ноч, спынялі свае грымучыя гімны (К. Чорны); Там, на КП, каля прыбора, нешта крычалі, нешта камандавалі, але каманды гэтыя немелідачынення да нас, гарматныхразлікаў (I. Шамякін); А там, у акне, зза фіранкі дзяўчынка глядзіць і смяецца і штосьці таўчэ бесперастанку ў бліскучай мядзянай мажджэрцы (3. Астапенка); I ад таго паху мокрае зямлі, ад таго водару з жытнёвага палетка і цяпер, праз многа гадоў, праз цэлае жыццёадзываеццаўдушынезабытаярадасцьжыццю... (А. Жук);Яму [Iвану] нават шкада крыху было, што хутка, праз якую хвілінкудзве, максімум да канца перапынку недарэчнасць развеецца, праўда возьме верх і ён выйдзе з настаўніцкай такім жа самым, якім пераступіў парог (А. Федарэнка).
4. Часам для адасаблення ўдакладняльных акалічнасцей з узмацняльным значэннем выкарыстоўваюцца працяжнікі або коскі з працяжнікамі.
✓ Пастаяць некалькі чалавеккаля канцавойхаты ды ідуць далей,—уновыдзеравяны дом з белымі вокнаміў поле (К. Чорны); Там жа — проста пад дрэвамі — шпал запасных штабялі (А. Куляшоў); Я многа іх [грыбоў] набраў — паўнюткі кошык (П. Панчанка); Стрэлы чутны толькі недзе далёка — улесе (Я. Скрыган).
5. Коскамі адасабляюцца дапасаваныя і недапасаваныя азначэнні, якія ўдакладняюць, падкрэсліваюць значэнне папярэдняга азначэння (прыметніка, дзеепрыметніка, займенніка).
✓ Але доўга разважаць аб гэтым ім [падарожнікам] не прыходзілася, бо перад імі паўстаў другі, важнейшы, клопат (Я. Маўр); Такія заглядкі наперад у другіх, найбольш—гарадскіх, людзей называліся марамі (I. Мележ); У паводзінахДземідзёнка мне не хацелася бачыць адно звычайнае, няхай нават дзіцячае, захапленне адзінокага старога (I. Чыгрынаў); Калі ўлічыць, што на працягу твора шматлікія прадчуванні дзяўчыны, на жаль, усё благія, спраўджваліся, дык ёсць падставы думаць, што і гэтае апошняе, ужо добрае, прадчуванне можа збыцца (Д. Бугаёў); Так сталася, што яны падёхалі да кінатэатра з нязручнага, супрацьлеглага, боку (Б. Пятровіч); I каб народ не анямеў, свой, пераліты ў песню, гнеў нашчадку ён пакінуў... (В. Зуёнак); Вексілалогія (сцягазнаўства) адрознівае дзяржаўную, афіцыйнаўзаконеную, інацыянальную сімволіку (В. Вячорка); Звесіўшы долу ногі, сядзела на возе чырванашчокая дзяўчына, а чарнявы казак, пагладжваючы маленькія, на англійскі манер, вусы, чапляўся да яе з двухсэнсоўнымі прапановамі (Б. Мікуліч); Агністы, на паўнеба, шар вісеўзусім блізка (М. Касцюкевіч).
6. Коскамі адасабляюцца спалучэнні слоў і асобныя словы, якія ўдакладняюць або абмяжоўваюць, выдзяляюць ці ўзмацняюць сэнс папярэдніх ці наступных слоў, далучаючыся да іх непасрэдна або пры дапамозе слоў і спалучэнняў слоў у тым ліку,у тым ліку і, апрача (апроч), акрамя, амаль, за выключэннем, галоўным чынам, па прозвішчы (па мянушцы і інш.), гэта значыць, так званы, або, ці (у значэнні «гэта значыць»), асабліва, нават, напрыклад,як, пераважна, у прыватнасці, іў прыватнасці, і прытым і інш.
112
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
Пасля названых слоў і спалучэнняў слоў коска не ставіцца (адасабляецца канструкцыя цалкам).
✓ Часамі над прасторамі зялёнага мора, як вартаўнікі, узнімаліся пышныя постаці адзінокіх дрэў, пераважна дубоў, параскіданых дзенідзе сярод лугу, а месцамі і цэлыя дубовыя гаі (Я. Колас); Сапраўдны мастацкі дыялог — гэта, акрамя ўсяго іншага, закончанае кампазіцыйнае і структурнае цэлае (М. Цікоцкі); Горад пачалі адбудоўваць з першых дзён пасля вызвалення, хоць ішла яшчэ вайна, і нават не за мяжою, а на роднай зямлі (Т. Шамякіна); Але з цягам часу рэпарцёрскапубліцыстычны парытэт, у прыватнасці ў газетах, пачаў парушацца (Б. Стральцоў); У хлопцажаніха ў зборную суботу на зыходзе дня збіраліся паджанішнік, або старшы шафер, яго сябры, браты, сёстры (У. Сысоў); Сёйтой са шляхціцаў, асабліва сярод беларусінаў і жмудзінаў, хаваючы ў руках усмешку, штурхаў пад бок суседа (У. Арлоў); Адзначым, што для вектарнага здабытку ўжываюць і іншыя абазначэнні, напрыклад a х b (А. Брычыкава, А. Гусак); Пабудавалі яго [мост] на грошы, ахвяраваныя другім земляком, дакладней зямлячкай — з вёскі на правым беразе: яна атрымала прэмію як актрыса за галоўную ролю ў знакамітым фільме (Б. Пятровіч).
f 1. Новы пералік павялічыўся на 61 найменнеі] або на 31 працэнт[,] у параўнанні з папярэдняй яго рэдакцыяй. 2. Цяпер гэта 1,5 тысячы рублёў за 1 куб. м[Д ці ў2,5раза больш, чым па тарыфе, паякім плацяцьуладальнікілічыльнікаў. 3. Удзяцей[,] асабліва ў дзяўчатакЦ нярэдка адбываецца інфіцыраванне мочаспускальнага канала і мачавога пухіра фекальнымі масамі. 4. Тут выканаем і некалькі прыгожых збудаванняў, у прыватнасціХ маленькія перапады і нават фантан. 5. Гэта вельмі важна, асабліва^ Х[ў] час пераадолення наступстваў глабальнага фінансавага крызісу.
7. Калі спалучэнні слоў з апрача, акрамя і іншымі маюць пры сабе ўзмацняльную часціцу і, то яны звычайна коскамі не адасабляюцца.
V Хтосьці пабываў каля рэчкі і апрача нас (Б. Мікуліч); Праўда, яна ведае, што існуе і акрамя Жэнькавай групы багата другіх маладзёжных груп (М. Лынькоў); Нешта было іакрамя прыгажосці (А. Чарнышэвіч).
4. ЗНАКІ ПРЫПЫНКУ ПРЫ СЛОВАХ I КАНСТРУКЦЫЯХ, ГРАМАТЫЧНА HE ЗВЯЗАНЫХ 3 ЧЛЕНАМІ СКАЗА, I ПРЫ ПАЎТАРЭННІ СЛОЎ
§ 38. Знакі прыпынку ў сказах з пабочнымі словамі і канструкцыямі
1. Аддзяляюцца коскай пабочныя словы, якія стаяць у пачатку сказа.
^ Можа, маўленчамысленчая тактыка нашых СМІ апраўдана псіхалагічна?
(М. Карповіч); Пэўна, яна там на ганак выйшла (М. Танк); Значыцца, іх [немцаў]
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
113
трэба прасіць (Л. Арабей); Відаць, пракляцця знакляжыць на нас ад роду, і таму так цяжка шлях нам церабіць да Беларусі (Н. Гілевіч).
Аддзяляюцца коскай пабочныя словы, якія стаяць у канцы сказа.
✓ Тут дніўнябыт ідуць, каб па вясне нанова зарунець, але не мне, а на мяне падобнаму, магчыма... (Р. Барадулін); Клопату было, маўляў(М. Станкевіч); He, неспіцца аднаму, напэўна (К. Камейша); / Святаполк, іРадзівіл цяпер гісторыя, урэшце (В. Сахарчук).
Адасабляюцца коскамі пабочныя словы, якія стаяць у сярэдзіне сказа.
V Няўтомленых, мабыць, вачэй наіўнасць змушала пайсці ад сярпа і касы (Ал. Русецкі); Як вецер над плошчай прагуў кірмашовай, аж снег ад дыхання, здаецца, растаў (Я. Сіпакоў); Мама грозна грукае заслонкай, качарга, вядома, не магніт (М. Баравік); Але ёсць яшчэ, прынамсі, тры моманты, якія давеку забяспечаць і нам і шэрагу наступных за намі пакаленняў прыцягальную моц паэзіі Багдановічавай (А. Лойка).
f 1. Вядомаі,] камунікатыўная сітуацыя, якую мы сёння маем, уплывае на беларускія гаворкі. 2. Каб рукі памыць пасля, напрыкладі] лепкі трэба пачакаць, пакуль з калодзежа прынясуць вады. 3. Сёння дзяржаўныя інвестыцыі, магчыма, павінны быць перагледжаны, /[,] мабыць, давядзецца зрабіць пэўную паўзу ў аб'ёмах дзяржаўных інвестыцый. 4. Яны [воіныінтэрнацыяналісты] прайшлі асаблівую жыццёвую школу, магчымаі] таму іх не трэба доўгаўгаворваць. 5. Праўда{Д банкі гарантавалі сям'і Меркле, жонцы і чатыром дзецям захаванне дамоў, якімі валодалі, невялікага замка ў Растоку, дастаткова вялікага лесу і некалькі мільёнаў еўра. 6. Мабыць[,] таму вынікі на прыватных падворках такія, што яшчэ некалькігадоў таму [назад] сярэдні калгас мог бы пазайздросціць (заменай слова ліквідавана таўталогія).
2. У творах мастацкай літаратуры XX ст. сустракаюцца выпадкі, калі пабочнае слова можа (і са злучнікам: а можа) не аддзелена коскай у пачатку сказа або другой часткі складанага сказа. Сёння такія прыклады ў перавыданнях трэба лічыць узорамі гістарычнага развіцця і паступовага нармавання пунктуацыйнага афармлення сказаў.
✓ Можа вы і не паверыце, што гэта ўсё праўда (Я. Колас); Ну, уздыхайце сабе самі, pad ія вам падцінаці; можа траплю дзе часамі і па сэрцу табе, браце (Я. Купала); Можа гэта ўжо фармавалася жаночая душа, у якой многа месца для чужой бяды (К. Чорны). А можа ў гэты ранні час спыніла ворагаў сталіца?.. (А. Бялевіч) (параўн. у тым жа творы: А можа, ты даўненька ўжо не ела? — палезла цётухна ўхалодны склеп).
f Можа[,] ты падумаў, што я выступаю супраць дапамогі сляпым, глухім іхворым?