Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
3. Коскай аддзяляецца зваротак, размешчаны ў канцы сказа; сказ завяршаецца тым знакам прыпынку, якога патрабуе змест і інтанацыя.
✓ / куды ж і к чаму ведзяце вы сягодняшнюю гісторыю, усе антанты, проціантанты і вам падобныя? (Я. Купала); Імя тваё — золку пунсовы колер, мілы! (Л. Сільнова);Доброй ночы, заразараніца! (М. Багдановіч); He рыдайце такжаласна, росаў чыстыя россыпы! (3. Астапенка); Мне ж сакавік прысніўся твой маркотны і апошні, Федзя (У. Скарынкін); Паехалі, Каландзёнак! (В. Быкаў); He рві сабе сэрца, паэце!.. (Н. Гілевіч); Падэшвы сказалі: сцерліся мы, спадар... (М. Купрэеў); Заплачцерасою наўзрыд, паплавы... (А. Бачыла).
4. У адпаведнасці з § 31 (п. 6, 7) пасля зваротка можа ставіцца шматкроп’е або клічнік і шматкроп’е.
V Дарагая... каханая... залатая... Ці ты чуеш, як цяжка мне? (У. Дубоўка); Адно толькі, дзеду... хацеў бы я чуць — як плача жалейка ў полі (Л. Геніюш); Mae сябры!.. Суровы deep змёў са старту вас (А. Куляшоў); Мой імператар!.. Юр узачыне!.. (В. Кустава).
5. Некалькі звароткаў, звязаных паміж сабою бяззлучнікавай сувяззю, аддзяляюцца адзін ад другога коскай або клічнікам (у пачатку сказа).
✓ Паўстань з народу нашага, Прарок, праяваў бураломных варажбіт, і мудрым словам скінь з народу ўрок, якім быў век праз ворагаў спавіт! (Я. Купала); Птах пералётны, птах, журавочак, ты на чужыне кожны куточак самы маленькі помніш радзімы, дзе вы з сяброўкаю золак будзілі (А. Дзеружынскі); — Алісеечка
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
129
мой, сыночак маленькі! Я больш не буду (Я. Брыль); — Беларусь мая!Гаротная маці! Плач! (У. Караткевіч); Літва! Літва! Як мне не паўтараць тваё імя, што стала родным гукам (М. Танк).
6. Калі зваротак мае пры сабе часціцы о, ну, яны не аддзяляюцца коскай ад зваротка. Калі ж перад звароткам знаходзяцца выклічнікі о, ну і інш., яны аддзяляюцца ад зваротка ў адпаведнасці з інтанацыяй коскай, клічнікам або шматкроп’ем.
✓ О Беларусь, мая шыпшына, зялёны ліст, чырвоны цвет! У ветры дзікім не загінеш, чарнобылем не зарасцеш (У. Дубоўка); О сзрца матулі, жывая крыніца, дазволь мне сягонняля куфра спыніцца (Л. Геніюш); Гэй, вольныя птахі, саколіны дзеці! У вырай! Да сонца вясёлкавым шляхам! (Я. Купала); О, край,— калі ж ты станеш краем фабрык дымных і машын?.. (П. Трус); О, слова салодкахмялёвае, схаванаеўдумках маіх!Яно мне абраз вымалёўвае, яно мне — святая святых (Р. Крушына); Ах, мой край каханы, залаты мой край, не хачу такрана ў песнях дагараць (В. Маракоў); — Ну, разявакісалапякі, кладзіцеўсё да ног гаспадыні (У. Караткевіч).
7. Калі паміж звароткаміпаўторамі ёсць займеннікі ты, вы, то яны адносяцца да першага зваротка і коска ставіцца пасля займенніка, напр.: Лета ты, лета прыгожаквяцістае, колькі ты ўносіш аздобы з сабой! (Я. Купала).
§ 41. Знакі прыпынку ў сказах з параўнальнымі канструкцыямі
1. Параўнальныя канструкцыі ўводзяцца ў сказ пры дапамозе параўнальных злучнікаў як, бы, як бы, нібы, нібыта, быццам, быццам бы, як быццам, што, як і, чым і інш. Аддзяляюцца коскай параўнальныя канструкцыі, якія стаяць на пачатку сказа.
✓ Яктаярабіна, цвілаўгэтаелетаГанна (I. Мепеж); Якзубр, штозубрыхуўгледзеў, выгуквае радасны вокліч (В. Рагойша); Маўляў кісель, трымціць паветра, брукі, плечы замлелыхкамяніц... (Н. Арсеннева); Што белыгай, узнесеныя шпілідаўно з хмурын вякоў пыхлівасць збілі (Р. Барадулін).
Аддзяляюцца коскай параўнальныя канструкцыі, якія стаяць на канцы сказа.
^ Зубр паспрабаваў быў устаць, але захістаўся і ціха паваліўся на бок, нібы вялікі падсечаны дуб... (Я. Маўр); Ён сцерці намагаўся рукавом яскравы след, не верачы нягодзе, як Чаплін, што ў славутым эпізодзе бот палісмена засыпаў пяском (А. Куляшоў); Чарнявыя плячыстыя мужчыны стрыманыя і велікадушныя, як мудрацы міжсвавольніц (В. Быкаў); Звіняць мячы, крывавяцца шаломы, ікоп'яў лес трашчыць, нібы трыснёг (В. Шніп).
Адасабляюцца коскамі параўнальныя канструкцыі, якія стаяць у сярэдзіне
сказа.
ізо
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
✓ Алень падышоў з другога боку, і цёмныя, добрыя, бы ў каровы, вочы пачалі глядзець на дзяцей, дзьмухаць на малюнкі сівой парай з ружовых вуснаў (У. Ка раткевіч); I тады, быццам цень, няўзнак, безгалосы слуга граматык, раптам выступіў Мяккі Знак на арэну смяротных схватак (С. СокалаўВоюш); Цяпер і відаць ужо: гэта — Немец, і я, не могучы адгадаць, хто ён мне, сябра ці вораг, нібы збавення, чакаю яго набліжэння, яго прыходу, а звер... (А. Разанаў); Хвалі дыбяцца і, як пантэры, з пенай кідаюцца на барты (М. Сяднёў).
f V To ваўкоўу іх не было, то, нібы маланкаі] прамільгнуць яны між дрэў, то, як кажа Сцяпан Мікалаевіч, дым густы — абед пусты. 2. Якусе юныя душыЦ мы востра адчувалі фальш, удушлівасць сістэмы. 3. У кожнага прайгравальніка, нават не самага дасканалага, ёсць рычаг, які паварочваецца, якрукаі] і вастрыё іголкі мякка і чуйна датыкаецца да ледзь бачнай дарожкі. 4. Зразумела, як і ў кожнай справеі] ў[у]дача мае велізарнае значэнне, але поспехумногім залежыць і ад ініцыятывы, няўрымслівасці думкі, рызыкі і нават авантурызму.
Калі перад злучнікам як і стаяць удакладненні таксама (гэтаксама) ці рыхтык, пасля іх коска не ставіцца.
✓ Маскоўскі чыноўнік, таксама як і польскі пан, глядзеў на беларуса як на «скот» (той — як на «быдло») (Я. Купала); Гэта ўсё мае сваячкі, і не сягоннязаўтра яны, таксама як і я, дадуць пачаткі новым крынічкам (Я. Колас); He прадбачачы нічога небяспечнага, Кейстут, гзтаксама як і Ягайла, распусціў сваё войска (М. Ермаловіч); Стандартны, рыхтыкякіўяго, толькі што не такі едказялёны (о гэты пракляты колер!) камбінезон вольна аблягаў падзіцячы кволыя плечыкі і крыху нязграбную сутулаватую постаць (М. Касцюкевіч).
2. He адасабляюцца коскамі ўстойлівыя параўнанні з як: відна як днём, гол як сакол, галодны як воўк, злы як сабака, белы як палатно, белы як снег, моцны як дуб, здаровы як бык, лёгкі як пярынка, няўклюдны як мядзведзь, патрэбны як паветра, чорны як сажа, цвёрды як камень, чырвоны як рак, цёмна як ноччу, хітры якліса, палахлівы як заяц, халодны яклёд, баяцца як агню, берагчы (глядзець) як вока, ведаць як свае пяць пальцаў, маўчаць як рыба, біцца як рыба аблёд, не бачыць як сваіх вушэй, якрукой зняло, якрукой падаць, як кот наплакаў, растаў як снег, лопнуў як мыльны пузыр, прыстаўяк смала, стаіць якукопаны, спаўяк забіты,расце як на дражджах, адчуваць сябеяк дома,усе як на падбор, як на далоні, як на іголках і інш., а таксама ўстойлівыя выразы як мага, як след і інш.
✓ А таму і гора мала: спіць сабе на баку, толькі носам свішча і храпе як пшаніцу прадаўшы (Я. Колас); А дожджык як з рзшата сыпе (Ф. Багушэвіч); Курыўпа полі дожджыкі,урэшце, паліўякз вядра (М. Гарэцкі); КалматыДзікне толькіпачакаў сваю маленькую, пушыстую і белую як снег сяброўку,— ён вярнуўся назад і пабег з ёюразам (Я. Брыль); Алеўсёгэта было проста іяснаякбожы дзень, яноядналася адным акрэсленым паняццем — быццё (I. Шамякін); Кабыла адчула, штоз намі нешта здарылася, стала як укопаная і паразумнаму скасіла нібы заінелае вока
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
131
(I. Чыгрынаў); УХрам ён ідзе, кабза бедных маліцца, каблюдзіяклюдзі на свеце жылі (В. Шніп); Збялелы як палатно дзед, паціраючы шыю, моўчкі пасунуўся на двор (А. Федарэнка); Стараюся ступаць як мага раўней (В. Быкаў); Тады, перад адыходам ягоным, і не пагаманілі як след (Ф. Сіўко); Увесь як ёсць перахварэў душой, памкненнямі на крылы (У. Дзюба).
/ 1. Наташка мая ўляцела ў пакойХ як на крылах і з парога закрычала: «Я сустрэла яго! Я сустрэла!..» 2.1 ўсе хваробыХ як рукой зніме. 3. Затое, калі яна не працуе, адчуваем сябеХ як без рук (дакладней, без мышы). 4. Валера падышоў да стала, кабузяць там акуляры (палажыў! Дакладна помніў!), алеяны (такія дэфіцытныя тады «хамелеоны»)Х як скрозь зямлю праваліліся!
3. Коска не ставіцца перад злучнікамі як і чым у спалучэннях больш як (не больш як), больш чым (не болый чым), менйі як (не менш як), менш чым (не менш чым), не бліжэй як, не далей як, не часцей як, не радзей як, не іначай як, усёроўна як і інш., якія выражаюць абмежаванне ў прасторы, часе, колькасці.
V Болей як два гады назад Валодзевага бацьку раскулачылі, але без высылкі, і ён з'ехаў з мястэчка (I. Навуменка); Больш чым ганебна трымаў сябе капітан (У. Караткевіч); Бо тойжа амерыканскі трактар «ДжонДзір» без шлейфа адпаведнай тэхнікі — не больш чым калосу пустыні; Бо па заканадаўстве кіраўніцтва арганізацыі не менш чым за два месяцы да меркаванага змяншэння штату абавязана паведаміць падобную інфармацыю ў раённыя службы занятасці.
Пры сэнсавым і інтанацыйным вылучэнні коска перад як і чым ставіцца. ✓ Уладуў краіне трымала нямецкая суполка, якую гістарычны лёс Рэчы Паспалітай
цікавіў не больш, чым будучыня зорак на небе (К. Тарасаў); Любая гаспадыня ведае, што малако і кефір у тэтрапакеце каштуюць больш, чым падобны прадукт у поліэтыленавым пакеце; Каліз'ядаць «натрый хлору» больш, чым дыктуе фізіялагічная патрэба арганізма, у клетках пачынае назапашвацца лішак вадкасці, павялічваецца нагрузка на ныркі і сардэчнасасудзістую сістэму.
4. Адасабляюцца коскамі або адзяляюцца коскай канструкцыі як адзін, як правіла, як звычайна, як знарок, як цяпер, як заўсёды і інш., а ўстойлівыя выразы якмае быць, як належыць, як не ў сябе — не адасабляюцца. Аднак прыклады з тэкстаў сведчаць пра тое, што пры выкарыстанні канструкцый як звычайна і як належыць мае значэнне інтанацыйнае і сэнсавае аўтарскае вылучэнне і парадак слоў у сказе, пры якім канструкцыя можа моцна звязвацца з выказнікам і не адасабляцца.
✓ Самыяжорсткія, якзаўсёды, выявіліся самымі баязлівымі (У. Караткевіч); Першы дзень прайшоў як звычайна (Я. Маўр); Высветлілася, што пясчанкі, якія сядзелі на «разумнай» дыеце, хутчэй вырашалі прапанаваныя задачы (напрыклад, хутчэй знаходзілі дарогу ўлабірынце), чым мышы з другой групы, якіх кармілі як звычайна; Тады ўжо Янка Самахвал, як належыць, стаў напроціў двара і пачаў
132
Частка другая. ПРАЎКА НА ПУНКТУАЦЫЙНЫМ УЗРОЎНІ
глядзець на Буланага (К. Чорны); Пакуль нестанем,якналежыць, цаніць сумленнасцьусабе—Вядзьмак не кіне нас драпежьіць (Ф. ВядзьмакЛысагорскі); Лрь/маю, як належыць, поўнай мерай: і ўсмешку закаханую ў акне, і светлую ў будучыню веру (Г. Бураўкін); Тыдзень дляЗіны прайшоўякугарачцы (У. Дамашэвіч).
КНІГІ ОНЛАЙН
