Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
He замяняецца прыназоўнік дзякуючы на прыназоўнік за кошт (яго значэнне ‘выкарыстоўваючы штонебудзь для якойнебудзь мэты’): Якасць прадукцыі фірмы палепшылася за кошт укаранення сучасных тэхналогій', праўка: Якасць прадукцыі фірмы палепшылася дзякуючы ўкараненню сучасных тэхналогій.
1. Прыназоўнікі насуперак і наперакор патрабуюць пасля сябе пастаноўкі залежнага слова ў давальным склоне: насуперакрашэнню гарвыканкама, наперакор сястры.
✓ А Люся недарэмна ўпарта рыхтавалася — у тэхнікум паступіла. Здала ўсё на пяць! Насупераклёсу! (Л. Маракоў); Ботое, што забараняюць і не прызнаюць, насуперакусяму набывае звышсэнс, звышкаштоўнасць; Наперакор лёсу беларусы захавалі сваю мову, пранеслі праз стагоддзі духоўную адметнасць і здабылі дзяржаўнасць.
8. Прыназоўнік к сёння амаль заўсёды замяняецца прыназоўнікам да: пайсці к дырэктару [да дырэктара], рыхтавацца к евяту [да свята]. Аднак пры неабходнасці падкрэсліць канкрэтны час можа выкарыстоўвацца і прыназоўнік к: Урэшце к вечару абедзве кветкіраскрылі далікатныя пунсовыя пялёсткі, залахлі дурманлівым водарам (А. Мальдзіс). Параўн. таксама: Выканалі план к 1 верасня абазначае канкрэтную дату, г. зн. план выкананы 31 жніўня; Выканалі план да 1 верасня можа абазначаць выкананне плана і раней, напрыклад 25 жніўня. ✓ Аручы чужое ад Юр'я да Спаса, сабе й не згарусціў к восені запасаў (Я. Купала);
Каласок к каласку ў снапы клапатліва збірае рука (А. Астрэйка); Яны думалі
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
337
звязацца з чыгуначнымі рабочымі і прыняць усе меры к таму, каб вызваліць сваіх людзей (М. Лынькоў); Аўтамашына спыняецца, міліцыянер падыходзіць да акенца, з якога выглядвае кудлатая галава кіроўцы Сірацюка (В. Ткачоў); Сухая, як вобла, а толькі і робіць, што працуе сківіцамі: нешта трушчыць і трушчыць, можа, ізубы ўсе з'ела к гэтаму часу — даўно не бачыў (В. Ткачоў).
^ 1. X \Да\ сённяшня^ў[га] часу [або: На сёння] асушана 1,6 мільёна гектараў, у тым ліку 0,7 мільёна гектараў тарфянікаў і 0,9 мільёна — мінеральных глебаў. 2. Антон Ляшук амаль не здзівіўся, ды і не разгубіўся: падхапіў амара правай рукой, прыціснуўкбенуды[да бока і] захінуўкурткайвятроўкай (злучнік заменены праз немілагучнасць да — ды).
9. Прыназоўнік звыш выкарыстоўваецца з родным склонам залежнага слова: звыш нормы, звыш плана. У выніку кантамінацыі канструкцыі болый за і прыназоўніка звыш узнікае памылковае спалучэнне звыш за: звыш Жнормўіы]. f 1. Толькі за адзін дзень правядзення акцыі быў папярэджаны выкід забруджваль
ных рэчываў у цэлым па краіне ў аб'ёме звыш ^ 400 тон, у тым ліку па Мінску — каля 100 тон. 2. Сіламі філіялаў былі выкананы аб'ёмы на зеыш [больш чым ці больш як] 10 мільярдаў рублёў.
10. Прыназоўнікі аб і пра, сінанімічныя ў многіх выпадках, адрозніваюцца ўжываннем. Прыназоўнік аб пераважае ў тэкстах навуковага і афіцыйнага стыляў, пра ўжываецца ва ўсіх стылях.
Стандарт афіцыйнага стылю не дапускае варыянтнасці пры афармленні загалоўкаў законаў, указаў, пастаноў і іншых дакументаў (загад, акт, пісьмо) або парадку дня ў пратаколах, дзе выкарыстоўваецца толькі прыназоўнік аб: Аб бюджэце на 2015 год’, Аб зацвярджэнні каштарыса; Аб праверцы расходавання фінансавых сродкаў’, Аб працягу рамонту станцыі. У саміх тэкстах таксама пераважае прыназоўнік аб, які можа замяняцца на пра ў выпадку немілагучнасці: аб абароце наркотыкаў — пра абарот наркотыкаў, аб абавязках — пра абавязкі; але ў назве: Закон «Аб абароне». Аднак гэтыя канструкцыі афіцыйнага стылю, якія будуць успрымацца як канцылярызмы, не павінны ў іншых стылях пераважваць спалучэнні з натуральным для беларускай мовы прыназоўнікам пра.
ч/ Сакратар райкама ў сваім дакладзе гаварыў пра вялікі пералом, пра рэканструкцыю, пра рэвалюцыйную пераробку вёскі, пра гераічны энтузіязм будаўніцтва (М. Зарэцкі); Пан Міханевіч нешта апавядае незнаёмаму мне (незнаёмы тупат ног) аб сваім удачлівым паляванні (3. Бядуля); Але Вітаўт, атрымаўшы гэтыя дзве зямлі, якія належалі яго бацьку, не забыўся і аб Троцкім княстве (фактычна яно было галоўным бацькавым уладаннем) і, вядома ж, прэтэндаваў на яго (М. Ермаловіч); Яшчэ адна цікавая кніга трапляецца — невялікі зборнік «Sowjetrussischer Humor», выдадзеная ў 1940 годзе, калі ў нас з немцамі існаваўдагавор аб дружбе (I. Навуменка).
338
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
Як пісаў Фёдар Янкоўскі, «ужываючы ў канкрэтным выпадку тое ці іншае спалучэнне, трэба ўслухоўвацца ў яго гучанне. Сапраўды, недапушчальныя ні ў мастацкіх, ні ў публіцыстычных творах спалучэнні “аб абавязках”, “аб аб’ёме (нашай радасці)”, “аб жахах (лёсу)”, “аб яблынях і грушах”».
^ 1. Іван Арцёмавіч de сённяшняеа дня [і сёння] нічога не ведае еб сваім баявым таварышы [пра свайго баявога таварыша]. 2. Якая яна, салдацкая песня? Кожны ўдзельнік спяваў вб сваім [пра сваё] — родных, Беларусі[ь] і, канешне ж, вб арміі [пра армію].
11. Састаўныя вытворныя прыназоўнікі зыходзячы з, у залежнасці ад, у дачыненні да, у памеры ўжываюцца з родным склонам залежнага слова.
f 1. Кошт кожнага вызначаецца ў залежнасці з тым [ад таго], як прыбыў сюды такі каменьчык, ці шмат людзей пры яго транспарціроўцы загінула. 2. Педагогі не працуюць з сацыяльнымі сіротамі зыходзячы з патрабаванняфйўў] і выклікаМўў] нашага часу. 3. Міністэрства культуры Беларусі вызначылася з помнікамі архітэктуры, у дачыненні [да] якіх запланаваны рэстаўрацыйныя работы. 4. Мужчыну выпісалі штраф у памеры 24 мільён^[аў] 500 тысяч.
12. У апошнія дзесяцігоддзі назіраецца паралельнае выкарыстанне двух сінанімічных вытворных прыназоўнікаў: састаўнога на працягу і простага цягам, аднак апошні пакуль не фіксуецца СБМ.
V Ты ўжо забыўся, што Залессе належала тваім продкам на працягу пяці стагоддзяў? (Л. Рублеўская); Цягам 9 гадоў існавання, напэўна, самай вядомай у Беларусі тэлевізійнай праваахоўнай праграмы «Зона X» журналісты назбіралі некалькі тамоў гучных крымінальных спраў; Перад выпечкай цесту дайце расстаяцца цягам 1520хвілін.
Назіраецца таксама паралельнае выкарыстанне састаўных прыназоўнікаў у сувязі з іўзвязку з (апошні сустракаецца ў мастацкіх, публіцыстычных і нават навуковых тэкстах).
V У сувязі з гэтым стаяла і другое пытанне: як назваць начальніка партызан? (Я. Колас); Хоць на год і выходзіла 52 нумары газеты, пачатковец мог туды трапіць толькіўсувязіз такімі вось датамі ці прадстаўляючы нейкаелітаб'яднанне (В. Шніп); Мікіта. А гэта, меджду протчым, яна [барада] вырасла ў звязкуз політычнымі хмарамі на нашым менскім горызонце (Я. Купала); У звязку з гэтаю праблемай, якой жылі гаспадары, дыскусій шмат было й палемік на схілахЛысаегары (Ф. ВядзьмакЛысагорскі).
§ 88. Ужыванне часціц
1. Часціцы б і ж выкарыстоўваюцца пасля слоў, якія заканчваюцца на галосны, а бы і жа — пасля слоў, якія заканчваюцца на зычны: зрабіла б, яна ж; зрабіў бы, ён жа.
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
339
V Але ўсё роўна Віта ніколі не змагла б стаць тваёй дачкой! (I. Шамякін); 3 таго боку не ехаў ніхто, а каб ехаў, то заўважыў бы ў жаночых вачах адчай абражанага гонару і адрынутай прывязанасці, бяссільны гнеў і сухую нянавісць (У. Караткевіч); Каардынаты аднаго і таго ж вектара будуць рознымі ў розных базісах(А. Брычыкава, А. Гусак); Адкуль жа ведае даследчык, крытык,літаратуразнавец, як сустракае іўспрымае той або іншы твор (творчасць пісьменніка, літаратуру) чытач? (П. Дзюбайла).
^ 1. Цыбатыя ногі «абуты»ўчырвоныя боты, заўсёды чыстыя, дзе б^ буеел [птушка] ніступа^[ла]. 2. Афіцыйна камп'ютарная мыш, янажіндыкатар пазіцыйхіу, яна ж камп'ютарны маніпулятар, яна ж^ маніпулятар тыпу мыш, «нарадзілася»ў 1964 г. 3. Наступнае ж^ прызнанне айца Рафалаўвогуле наводзіць на думку, нібыта ён расчараваўся ў сваім прызначэнні...
2. Часціна не выражае адмоўнае значэнне, калі ўжываецца ў адмоўных сказах, пры супрацьпастаўленні, пры адмоўным параўнанні і пры адмоўным адказе на пытанне. Гэтая ж часціца выражае сцвярджальнае значэнне, калі ўжываецца з пытальнымі займеннікамі, прыслоўямі, часціцамі; калі паўтараецца ў састаўным дзеяслоўным выказніку; калі спалучаецца з часціцамі амаль, ледзь, чуць і з падпарадкавальнымі злучнікамі каб, пакулы, калі ўжываецца ў сказах са словамі нельга, немагчыма.
^/ Цягну, а ён аж гне вудзільна, ну, чуць не вырве яго з рук! (Я. Колас); Матка й кажа дамяне:«Нупрэй, Нупрэй, цінебіць насхтолезе, штогэтаробіцца?» (М. Гарэцкі); Цяпержа нічогагэтага ВалянцінАдамавіч не выявіў (I. Шамякін); Усякібуйны мастак — духоўны гадаванец свайго народа, яго зямлі і, значыць, не можа не зведаць на сабеўздзеяння этнакультурнай спадчыны (А. Пяткевіч); Але мабільнік, пэўна ж, анічога не зразумеў, таму што ніяк не мог суняцца і ўсё працягваў звонка ды залівіста галасіць... (Г. Аўласенка).
S’ 1. Чаго наш народ толькі нХй бачыў і нХН перажыў? І.Нуа хто ж тады ўкладае грошы, як нХН самі беларускія прадпрымальнікі? 3. Слова пра тое, што маленькі звяздоўскі дэсант у чарговыразрушыўударогу. Іўчарговы раз, дзякаваць богу, вярнуўся — чаго толькі нХй пабачыўшы, чаго н/[е] пачуўшы! 4. / чаго толькі нХМ было ў мяхах: і свіная тушонка, і какава «Залаты ярлык», і зубная паста «Памарын», і папяросы «Беламорканал»... 5. А на тваім чале ніхмурынкі н/[е] засталося.
3. Часціца ні для ўзмацнення адмаўлення ўжываецца ў адмоўных сказах з часціцай не і са словамі няма, нельга, немагчыма; у пабуджальных сказах з загаднай інтанацыяй. Гэтая ж часціца для ўзмацнення сцвярджэння ўжываецца ў спалучэнні з займеннікамі і прыслоўямі хто ні, што ні, дзе ні, дзе б ні, куды ні, куды б ні, як ні, як бы ні і інш.
V Але ніводнага з вясельнікаў не ўдалося ні адшукаць, ні дагукацца (А. Каско); Сапраўды, пры любым N>0, якім бы вялікім яно ні было, няроўнасць (1/\а\) > N будзевыканана, калі |а| < 1/N (А. Брычыкава, А. Гусак); Мішкагарманіст — чалавек
340 Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
не малады і не стары: колькі і помняць яго вяскоўцы, увесь час ён з гармонікам на каленях: якая б гулянка ў Кругліцы ні праходзіла, там і ён, гэты штатны вясковы музыкант (В. Ткачоў); Як ні плакалі дні, як душы ні пякло, лета больш не цвіло, лета больш не было (М. Мамонька).
КНІГІ ОНЛАЙН
