Псіхалогія
Дэвід Майерс
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 560с.
Мінск 1997
Суцяшальнай навіной з’яўляецца тое, што такія веды даюць магчымасць ствараць новыя тэрапеўтычныя прэпараты, у тым ліку тыя, што выкарыстоўваюцца пры лячэнні шызафрэніі. Адны з такіх прэпаратаў дасягаюць гэтай мэты шляхам імітацыі або блакіроўкі таго альбо іншага нейратрансмітэра (мал. 2.4.) Другія — перашкаджаюць разладу ва ўтварэнні нейратрансмітэраў альбо іх паўторнай абсорбцыі. Але стварэнне новага наркатычнага прэпарата не такая лёгкая справа, як здаецца: не ўсе хімічныя рэчывы могуць праслізнуць праз бар’ер, якім мозг агароджвае сябе ад непажаданых хімічных рэчываў, што цыркулююць у крыві. Напрыклад, вучоныя выявілі, што канвульсіі хваробы Паркінсона выклікаюцца адміраннем нервовых клетак, якія выпрацоўваюць нейратрансмітэр, названы danaмінам. Але ўвядзенне хвораму дапаміна як гатовага прэпарата не дапамагло, таму што дапамін не змог пераадолець бар’ер у крыві мозга. А вось Lдопа, сыравіна для
Рэцэптар Мембрана клеткі
Аганіст
б)
Антаганіст
в)
Мал. 2.4. Прэпараты, якія імітуюць нейратрансмітэры або блакіруюць іх выпрацоўку. На малюнку (а) паказана малекула нейратрансмітэра, якая стымулюе рэцэптар. На малюнку (б) паказана малекула прэпарата (“аганіст”), якая дастаткова падобна на малекулу нейратрансмітэра, каб імітаваць такі самы эфект. Яна, напрыклад, можа выклікаць часовы ўздым шляхам інтэнсіфікацыі нармальнага пачуцця задавальнення (як наркатычныя сродкі і какаін). На малюнку (в) паказана малекула прэпарата (“антаганіст”), настолькі падобная да малекулы натуральнага нейратрансмітэра, што можа займаць рэцэпторныя ўчасткі, а таксама блакіраваць іх уплыў, але не ў такой ступені, каб стымуляваць рэцэптар. Некаторыя атруты і змяіныя яды выклікаюць параліч блакіроўкай рэцэптараў ацэцілхаліна, якія рэгулююць работу мышцаў.
вытворчасці дапаміна, змагла праціснуцца праз яго. Калі хворым увялі Lдопу, іх здаровыя нейроны, што выпрацоўваюць дапамін, сталі яго выпрацоўваць больш, дапамагаючы хворым аднавіць кантроль над мышцамі.
Аддзелы нервовай сістэмы
Будаўнічыя блокі нервовай сістэмы — нейроны — функцыяніруюць у некалькіх падсістэмах (мал. 2.5.). Цэнтральная нервовая
42 Частка 1 Асновы псіхалогіі
Мал. 2.5. Функцыянальныя аддзелы нервовай сістэмы чалавека.
сістэма (ЦНС) заключае ў сабе ўсе нейроны спіннога і галаўнога мозга. Але спачатку мы разгледзім перыферыйную нсрвовую сістэму (ГІНС), якая злучае цэнтральную нервовую сістэму з сенсорнымі рэцэптарамі цела, мышцамі і залозамі.
Наша перыферыйная нервовая сістэма мае два кампаненты — саматычны і аўтаномны. Саматычная нервовая сістэма перадае сенсорныя сігналы (напрыклад, смак або дотык) у ЦНС і рэгулюе маторны выхад, адвольныя рухі мышцаў цела. Калі вы дачытаеце старонку да канца, саматычная нервовая сістэма праінфармуе галаўны мозг аб цяперашнім стане вашых мышцаў і прынясе інструкцыю, прымушаючы вашу руку перагарнуць старонку.
Аўтаномная нсрвовая сістэма ўплывае на залозы і мышцы нашых унутраных органаў. Падобна аўтапілоту, яна можа кіравацца і свядома. Але звычайна яна функцыяніруе сама па сабе (аўтаномна) і ўплывае на функцыяніраванне нашых унутраных органаў, уключаючы сэрцабіццё, страваванне і дзейнасць залоз.
Аўтаномная нервовая сістэма складаецца з двух частак. Сімпатычная нервовая сістэма настройвае нас на самаабарону. Калі штонебудзь злуе або трывожыць вас, сімпатычная сістэма будзе паскараць сэрцабіццё, запавольваць засваенне ежы, павышаць утрыманне цукру ў крыві, пашыраць артэрыі, ахалоджваць
праз потааддзяленне, насцярожваючы вас і рыхтуючы да дзеянняў. А калі напружанне спадзе, парасімпатычная нервовая сістэма аказвае адваротнае ўздзеянне. Яна супакойвае вас, аслабляючы сэрцабіццё, паніжаючы ўтрыманне цукру ў крыві і г. д. У звычайных жыццёвых сітуацыях сімпатычная і парасімпатычная нервовыя сістэмы дзейнічаюць разам, падтрымліваючы ўстойлівасць нашага ўнутранага стану.
Мозг
У экспазіцыі факультэта псіхалогіі Карнуэльскага ўніверсітэта захоўваецца ў шкляной пасудзіне мозг Эдварда Брэдфарда Тытчэнера [Titchener], вялікага вучонага ў галіне эксперыментальнай псіхалогіі і даследчыка свядомасці канца XIX — пачатку XX стагоддзя. Уявіце сабе, што вы пільна разглядаеце гэту добра захаваную масу зморшчанага рэчыва шараватага колеру. Ці ёсць якінебудзь сэнс у меркаванні, што Тытчэнер усё яшчэ там?
Вы можаце адказаць, што без кіпучай дзейнасці нейронаў нічога ад Тытчэнера не засталося ў яго заспіртаваным мозгу. А цяпер уявім сабе эксперымент, пра які мог марыць сам дапытлівы і цікаўны Тытчэнер. Уявіце, што за некалькі імгненняў да яго смерці хтосьці выдаліў
Раздзел 2 Біялагічныя карані паводзінаў 43
мозг вучонага і, змясціўшы яго ў рэзервуар з цэрэбральнай вадкасцю, падтрымліваў яго дзейнасць, наганяючы ў яго ўзбагачаную кіслародам кроў. Ці можна лічыць Тытчэнера прысутным пры такіх абставінах? А зараз давайце ўявім неверагоднае: што хтосьці трансплантуе вось гэты жывы і здаровы мозг другому чалавеку, чый мозг моцна пашкоджаны. У чый дом павінен вярнуцца ачунялы пацыент?
Ужо сам факт пастаноўкі такіх пытанняў сведчыць пра нашу перакананасць у тым, што мы жывём у нашых галовах. Як сцвярджаў Вудзі Ален [Allen], мозг — гэта вельмі важны орган. Мозг робіць магчымымі ўсе функцыі, якія мы адносім да разумовай сферы: зрок, слых, памяць, мысленне, пачуцці, мову, уяўленне. Але дзе і як гэтыя функцыі розуму звязаны з мозгам? Давайце спачатку паглядзім, як вучоныя адказваюць на гэтыя пытанні.
“Я ёсць мозг, Уотсан. Усё астатняе ў мяне — гэта толькі дадатак.” Шэрлак Холмс у аповесці Артура Конан Дойля “Прыгоды цёмнасіняга каменя”
Метады адкрыццяў
Дух захоплівае ад думкі, які прагрэс зрабіла навука аб нейронах пры жыцці аднаго толькі пакалення. Стагоддзямі чалавечы мозг быў для навукі за мяжой дасягальнасці. Нейрон занадта маленькі, каб яго назіраць няўзброеным вокам, яго імпульсы занадта слабыя, каб іх можна было зарэгістраваць з дапамогай звычайных электродаў. Мы маглі толькі намацваць бугаркі на чэрапе, рассякаць і вывучаць безжыццёвы мозг і назіраць сімптомы спецыфічных захворванняў, звязаных з расстройствам мозга. Але не было інструментаў — магутных і дастаткова далікатных, — каб даследаваць жывы мозг. Зараз усё паіншаму. У інтарэсах навукі альбо медыцыны мы можам выбарачна разбураць малыя згусткі здаровых або хворых клетак мозга, пакідаючы непашкоджаным іх атачэнне. Мы можам зандзіраваць мозг з дапамогай вельмі слабых электрычных імпульсаў. Мы можам умеш
вацца ў сігнальныя пасланні асобных нейронаў і ў масавую дзейнасць мільярдаў. Мы можам назіраць каляровае адлюстраванне дзейнасці мозга, якая патрабуе энергетычных затрат. Гэтыя новыя тэхналогіі і метады зрабілі рэвалюцыю ў неўралогіі.
Клінічныя назіранні. Самы даўні метад вывучэння ўзаемазалежнасці паміж мозгам і розумам — назіранне за выпадкамі захворванняў і пашкоджанняў мозга. Такія назіранні ўпершыню былі зарэгістраваны яшчэ 5 тысяч гадоў таму назад. Але толькі апошнія два стагоддзі медыкі пачалі сістэматызавана фіксаваць вынікі пашкоджання таго або іншага ўчастка галаўнога мозга. Адны прыкмецілі, што пашкоджанне бакавога ўчастка мозга часта выклікае немату або параліч на адваротнай частцы цела. Другія заўважылі, што пашкоджанне патыліцы выклікае страту зроку, а пашкоджанне левай пярэдняй долі мозга — парушэнні мовы. Так паступова, падчас марудна і наўздагад, стваралася карта чалавечага мозга.
Маніпуляцыі з мозгам. Сёння вучоным няма патрэбы чакаць, пакуль у кагосьці адбудзецца траўма мозга. Яны могуць стымуляваць мозг з дапамогай электраапаратуры. Яны могуць выклікаць пашкоджанне мозга хірургічным умяшаннем (прэпараваннем мазгавой тканкі) асобных участкаў мозга ў жывёл. Напрыклад, пашкоджанне аднаго добра вывучанага ўчастка мозга пацука паніжае яго апетыт і прымушае галадаць, калі яго не пакарміць сілком. I, наадварот, пашкоджанне суседняга ўчастка мозга пацука вядзе да абжорства.
Рэгістрацыя электрычнай актыўнасці мозга. Сучасныя даследчыкі навучыліся таксама праслухваць мозг. Навейшыя мікраэлектроды маюць такія тонкія кончыкі, што могуць рэгістраваць электрычную дзейнасць у асобным нейроне, робячы дзівосныя па сваёй дакладнасці адкрыцці. Напрыклад, зараз мы можам дакладна вызначыць, куды ідзе інфармацыя пасля таго, як мы пагладзім ката па вусах.
44 Частка 1 Асновы псіхалогіі
Электрычная актыўнасць мільярдаў нейронаў мозга ў выглядзе рэгулярных хваляў праходзіць па яго паверхні. Электраэнцэфалаграма (ЭЭГ) ёсць узмоцнены запіс такіх хваляў прыборам, які называецца электраэнцэфалографам. Вывучэнне электраэнцэфалаграмы сумарнай дзейнасці ўсяго мозга нагадвае вывучэнне працы рухавіка аўтамабіля шляхам праслухоўвання шуму яго матора. Паўторным уздзеяннем і выдаленнем з дапамогай камп’ютэрнага фільтра пабочнай электрычнай актыўнасці можна вызначыць электрычную хвалю, якая выклікаецца раздражняльнікам. Назіранні ненармальнасцей ва ўзаемадзеяннях мозгхваля — гэта лёгкі і бязбольны метад дыягностыкі некаторых відаў пашкоджання мозга.
Сканграванне мозга. Яшчэ адзін спосаб пранікнення ў таямніцы мозга дае нам звышчалавечая здольнасць зазірнуць у мозг, не наносячы яму шкоды. Напрыклад, КАТ (камп’ютэрызаваны аксіяльны тамограф), даследуе мозг, робячы рэнтгенаўскія здымкі, якія могуць выявіць яго пашкоджанне. Яшчэ больш дакладным з’яўляецца ПЭТ (пазітроннаэмісійны тамограф). ПЭТ абрысоўвае актыўнасць розных участкаў мозга, адлюстроўваючы спажыванне кожным яго ўчасткам хімічнага паліва, цукровай глюкозы і г. д. Актыўныя нейроны спажываюць болей глюкозы. Калі чалавеку ўводзяць радыеактыўную глюкозу, то ПЭТ робіць замеры і лакалізуе гэтую радыеактыўнасць, прасочваючы, тым самым, куды ідзе гэтая “ежа для думкі”. Такім чынам, даследчыкі бачаць, якія ўчасткі мозга найбольш актыўныя, калі чалавек выконвае матэматычныя вылічэнні, слухае музыку або марыць.
Яшчэ адзін спосаб зазірнуць у жывы мозг заснаваны на факце, што ядры атамаў (атамы мозга ў тым ліку) круцяцца як ваўчкі. Пры даследаванні апаратам МРА (магнітнарэзананснае адлюстраванне) галава змяшчаецца ў моцнае магнітнае поле, якое спарадкоўвае атамы, якія круцяцца. Затым кароткі імпульс радыёхваляў на імгненне дэзарыентуе атамы. Па меры аднаўлення свайго першапачатковага руху атамы падаюць сігналы,
КНІГІ ОНЛАЙН
