Доля беларускае культуры пад Саветамі 1920—1991 гг
Анатоль Тарас
Выдавец: Харвест
Памер: 336с.
Мінск 2012
4. У чыстаце мовы і майстроўскай падачы сцэнічнага слова.
Адзначаючы ўсё гэта, «жюрм» лічыць неабходным зьвярнуць увагу тэатру на тыя дзялянкі, што адстаюць:
1. Некалькі выпадковы падбор музычнага матар’ялу, які не заўсёды адпавядае дзеяньню.
2. Недастатковая ўвага да сцэнічнага руху актора. He вырашаючы загадзя пытаньня пра творчы мэтад тэа-
1 Дарэчы, Рыгор Кобец пісаў сваю «Гуту» ў расейскай мове і яе перакладалі беларускія пісьменьнікі. Неўзабаве ён зьехаў на Далёкі Усход у Хабараўск і ніколі пасьля сябе беларусам і не вызнаваў, і ўсе далейшыя літаратурныя спробы яго былі вылучна ў расейскай мове.
тру, «жюрн» лічыць сваім абавязкам папярэдзіць Беларускі Дзяржаўны Тэатар аб небясьпецы перагібу ў бок псыхалёгізму і натуралістычнага капаньня ўва «ўпадніцкіх настроях» клясава-чужых элемэнтаў.
У цэлым «жюрн» канстатуе, што Першы Беларускі Дзяржаўны Тэатар зьяўляецца ясным доказам бурнага росту Бсларускай нацыянальнай культуры, якая здолела толькі пасьля кастрычніцкай рэвалюцыі атрымаць магчымасьць разьвіцьця і бясспрэчна стымулюе рост нацыянальнай сьведамасьці беларускага народу за межамі СССР».
Старшыня Аргкамітэту Алімпіяды — Ф. Кон.
11 ліпеня 1930 г., Масква
Бедныя старычкі, сябры Аргкамітэту! Лёс накпіўся над імі і гіранічна абыйграў наіўную веру ў свае дабрадзействы. Шчасьце «беларускага народу за межамі СССР», што ён і ня ведаў пра гэты ілжывы буф з Беларускім тэатрам, які быў спачатку пазбаўлены ўсяго свайго собскага рэпэртуару, а пасьля ўзьняты на шчыт славы за чужанацыянальныя паказы, якія, па сутнасьці, у запраўдных беларусаў маглі выклікаць толькі пачуцьцё зьдзіўленьня і прыкрасьці. Балела сэрца за слаўны яшчэ нядаўна Беларускі тэатар, які цяпер сьпіхнуты на гэткі бясслаўны шлях, дзе ён і змушаны быў таптацца ў другім дзесяцігодзьдзі свайго існаваньня.
Паводле часапіса «Спадчына», 1997, № 3, с. 182—191
Пятро Васючэнка
ЛІТАРАТУРА
ВА ЎМОВАХ ТАТАЛІТАРЫЗМУ
Частка 1.
ЛІТАРАТУРА ЯК АПАЗЫЦЫЙНЫ ЧЫНЬНІК ТАТАЛІТАРНАГА РЭЖЫМУ
7. Апазыцыянізм
Праблема «Улада й творца» досыць грунтоўна дасьледавана сацыёлягамі ды гісторыкамі. Яна палягае ў рэчышчы палітычных схемаў ды стэрэатыпаў, лёгка прагназуецца ды ідэнтыфікуецца. Мы ня будзем пералічваць ахвяраў: яны падрабязнарэгістравалісяўшматлікіхмартыралёгахідаведніках, іхныя імёны пададзены ў кнізе Барыса Сачанкі «Сняцца сны
Пятро Васючэнка, літаратурны крытык
Шмат якія зьвесткі пра творцаў, ахвяраў таталітарнага рэжыму, маюцца й у іншых выданнях.
Куды больш таямнічай зьяўляецца праблема «Творца й улада». Бо яе разгляд прымушае заглыбіцца ў нетры мастакоўскае душы, у працэсы, што часам не паддаюцца самым вытанчаным сродкам псыхаанал ізу. Лёгказразумець, чаго хоча ці хацела ўлада ў шмат якія часы ад творцы — поўнага падпарадкаваньня, паслушэнства, прыслужніцтва, ці хаця б пэўнай ляяльнасьці.
1 цяжка папракаць уладу за тое — яна так уладкавана. Пакуль што я казаў пра ўладу як
такую. Што ж датычыцца таталітарнага рэжыму, дык маем той тып улады, якая не цырымоніцца з творцамі: у падобныя часы мастак вольны выбіраць паміж формамі супраціву або падпарадкаваньня, паміж апазыцыйнасьцю або сэрвілізмам. Вядома, паміж скрайнімі тыпамі мастакоўскіх паводзінаў існуе бездань прамежкавых варыянтаў ды нюансаў: канфармізм, кампраміснае супрацоўніцтва з уладай, уцёкі ад рэчаіснасьці, выйсьце за той бок дабра й ліха ды г. д. Ніжэй мы падрабязна спынімся натой або іншай з вытанчаных вэрсіяўадносінаў мастака з уладаю.
Вядома, шэраг шэдэўраў усясьветнага пісьменства тварыўся ў варунках мастакоўскай самаізаляцыі, пагружэньня ва ўласную творчую нірвану. Аднак жа зь імі пасьпяхова спаборнічаюць і творы, высьпеленыя ў плязьме гарачай палітычнай барацьбы, адстойваньня мастакомправа навольнаевыказваньне, адкрытага або прыхаванага супраціву ціску з боку ўлады.
У той жа час добра вядома, што ў жорнах таталітарнага рэжыму было перамолата мноства крохкіх талентаў, няздатных да супраціву. Творцу патрэбна пэўная сума волі — гэтаксама, як кожнаму індывіду патрэбен штодня пэўны аб’ём паветра, ежы, пітва. Іначай сам працэс тварэньня згасьне.
Гэты мінімум волі выглядае як «атмасфэра», што абцякае творчае «я» мастака; гэта ягоная «баракамэра», ягоны пэрсанальны кокан.
Формы літаратурнага апазыцыянізму, які існаваў у Беларусі, абумоўлены канкрэтнымі гістарычнымі сытуацыямі й кантэкстамі, нацыянальным мэнталітэтам ды адметнасьцямі культурнага руху.
Апазыцыянізм у літаратуры Беларусі існаваў заўжды, але ў адметных ды зьменлівых формах. Зьменлівасьць, «ліючаяся форма» — унівэрсальная формула беларускага нацыянальнага руху, выведзеная Ігнатам Абдзіраловічам, ёсьць неадменнай умовай выжываньня беларускага этнасуй культуры пры самым жорсткім, неспрыяльным гісторыка-палітычным надвор’і, або «сытуацыі», як казаў Мікіта Зносак з «Тутэйшых».
Крытык-эмігрант Антон Адамовіч у сваёй фундамэнтальнай гісторыка-культурнай працы «Opposition to Sovetization in Belorussian Literature (1917—1957)» (Мюнхен, 1958) падае гістарычныя прыклады пісьменьніцкага супраціву ў розных палітычных і ідэалягічных варунках, пачынаючы ад XVII ст.
Гэта палітычная сатыра эпохі барока («Ліст да Абуховіча» Цыпрыяна Камунякі, «Прамова Мялешкі»), літаратурная публіцыстыка XIX ст. (творы Ул. Сыракомлі, К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча, I. Неслухоўскага, А. Абуховіча, А. Гурыновіча), нарэшце «нашаніўская» літаратура. Дасьледчык падкрэсьлівае такія ўласьцівасьці працэсу, як непарушнасьць ды пераемнасьць. У дачыненьні да літаратурнага апазыцыянізму савецкага часу Антон Адамовіч карыстаецца наступнай клясыфікацыяй:
1917—1923 гг. — пэрыяд нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі;
1921—1930 гг. — нацыянальная прагрэсіўная апазыцыя («узвышэнства»);
1930—1937 гг. — канец апазыцыі.
Відавочна, сёньняшнія варункі змушаюць пашырыць часавыя межы разгляду. Сучасныя дасьледчыкі прапануюць вылучыць пэрыяды адноснай лібэралізацыі ўладаў у дачыненьні да беларускага пісьменства — г. зв. «хрушчоўскую» адлігу й часы «перабудовы».
Мусім адрозьніваць адкрыты апазыцыянізм ды прыхаваны, які можна вызначыць як супраціў (рэзыстанс). Далейшая клясыфікацыя й дыфэрэнцыяцыя формаў апазыцыянізму й рэзыстансу выяўляе значна багацейшую структуру рэакцыяў, прыналежных да супраціву.
Адкрытая апазыцыйнасьць:
• літаратура змаганьня (палітычная й мастацкая публіцыстыка, агітацыйная літаратура й да т.п.);
• нелегальная літаратура;
• літаратурнае дысыдэнцтва й эміграцыя.
Супраціў (рэзыстанс);
• унутраная эміграцыя (маўчаньне);
• андэграўнд;
• алегорыя, «эзопава мова»;
• сымболіка;
• мастацкі шыфр, алюзія;
• «гістарычнае пераапрананьне»;
• сатыра;
• сацыяльны крытыцызм;
• пасіўны нонканфармізм.
Апошнюю форму супраціву можна лічыць пераходнай ад нонканфармізму да канфармізму й сэрвілізму. Але й тут у мастака ёсыдь шэраг магчымасьцяў праявіць рэшткі творчае волі, якую можна мэтафарычна акрэсьліць як «займаньне экалягічных нішаў», «будоўля вежаў». Да пераходных формаў належыць і спроба замірыць камуністычную й нацыянальную ідэю, г. зв. нацыянал-камунізм. Сьляды супраціву можна паназіраць і ў г. зв. рытуальным канфармізме.
Разнастайнасыдь андэграўндных, «пакрыёмных» формаў рэзыстансу, іх структураванасьць можна тлумачыць ня толькі мэнтальнасьцю беларуса-творцы, але й рэакцыяй на няспынны ціск, свайгороду рэфлексам, які разьвіўсяды разгалінаваўся падчас рознага кшталту навалаў ды прыгнётаў. У той жа час пэўную прыглушанасыдь актыўных праяў апазыцыянізму недастаткова абгрунтоўваць толькі прычынамі гістарычнага характару.
Мусім дадаць сюды яшчэ аспэкт ірацыянальны, пазагістарычны, мэтафізычны.
Згодна з нашымі здагадкамі, Беларусь ад няпэўнага часу як геапалітычнае цэлае зьмяшчаецца ў асаблівай зоне, пункце Zero, стабільнасьць ды статычнасьць якога служыць гарантам усясьветнага спакою. Аднак жа ў гэтай зоне ўсе грамадзкія працэсы адбываюцца запаволена, альбо зусім замаруджваюцца.
Адкрытая канфрантацыя мастака й улады магчымая адно пры ўмове пэўнай паблажлівасьці з боку самой улады. У варунках клясычнага таталітарызму такое працяглае й бескампраміснае змаганьне верагоднае ня больш, чым зьяўленьне паляўнічага за матылькамі з падхватнікам і ў mopTax дзесь у арктычнай пустэльні. Рэжым непазьбежна або зьнішчыць такога Дон Кіхота, або выправіць яго ў стан андэграўнднага існаваньня.
У Беларусі ж такіх працяглых адхланьняў ад ціску паноўнай улады амаль не здаралася, таму прыклады апантанай, фанатычнай чаадаеўшчыны ў нашым культурна-гістарычным жыцьці цяжка прасачыць. Чаадаеўшчына прадугледжвае зьяўленьне нязвыклай постаці, юрода або клікушы — стварэньня, мала характэрнага для гэтага краю.
Зацятай шматгадовай літаратурнай барацьбы ў Беларусі, як правіла, не атрымлівалася. Але мелі пашырэньне шматлікія
формы ахвярнасыді. Выпрацаваўся тып беларускага нацыянальнага пасіянарыя — Страціма-лебедзя, маладзёна дваццаці пяці год, які ў гэтым або блізкім да таго ўзросьце складае сваё жьшьцё на ахвярнік Бацькаўшчыны.
Як і Страцім-лебедзь Багдановіча, ахвяра сыходзіць у нябыт, не пакінуўшы пасьля сябе нашчадкаў. I, гінучы, яна цягне за сабою дзясяткі ды сотні іншых безыменных ахвяраў. А Бацькаўшчына, паводле выказваньня Уладзіміра Караткевіча, робіцйа бліжэй да свайго шчасьця на вышыню іхных магілаў.
У лёсе пасіянарыяў цяжка правесьці рысу паміж вайсковай і палітычнай чыннасыдю — яны ўзаемадапаўняюцца, як у жыцьці Алеся Гаруна: літаратура служыць своеасаблівым подсьветкам, дадаткам да вайсковага, змагарскага шляху. Ваяром патрэбна Слова, паэтам — зброя, ці ейная паэтычная аналёгія. А таму іхны пасіянарызм сублімуецца ў тэкстах, прыналежных да двух гіаэтычных жанраў: ваярскае песьні ды агітацыйнага верша (жанру т.зв. патрыятычнай, або грамадзянскай, лірыкі).
Насёньня тэкстаў такога кшталту назапашана столькі, што яны маглібскласьцідзьвепульхныятаміны-анталёгіі. Першая называлася б «Беларуская ваярская песьня» й адкрывалася б, пэўна, «Песьняй беларускіх жаўнераў», прасьпяванай дзьвесьце зь лішкам год таму:
Помнім добра, што рабілі,
Як нас дзёрлі, як нас білі.
Дакуль будзем так маўчаці?
Гэдзе нам сядзець у хаце!
Нашто землю нам забралі?
Нашто ў путы акавалі?
Дочкі, жонкі нам гвалцілі.
КНІГІ ОНЛАЙН
