Доля беларускае культуры пад Саветамі 1920—1991 гг
Анатоль Тарас
Выдавец: Харвест
Памер: 336с.
Мінск 2012
Мастакі ў Ларысы Геніюш (1981 год). Другі злева — Я. Кулік
Ён аформіў у 70—80-я гг. дзясяткі кніг. Найлепшымі зь іх былі: «Слова аб палку Ігаравым», «Ад гоману бароў» Александровіча, «Мушка-зелянушка і Камарык-насаты тварык» Багдановіча, «Сонечны клубочак» Зуёнка. Але сапраўдным шэдэўрам Яўгена Куліка стала кніга «Песьня пра зубра» Міколы Гусоўскага. Абсяг ягоных творчых зацікаўленьняў быў вялікі — ад рэканструкцыяў гербаў беларускіх гарадоў да краявідаў мясыдінаў, зьвязаных з жыцьцём Язэпа Драздовіча, дзеля захаваньня памяці пра якога ён зрабіў надзвычай шмат.
Дзякуючы Куліку й ягоным сябрам, у беларускую культуру, апроч Драздовіча, было вернута й імя мастачкі Алёны Кіш, якой графік гэтаксама прысьвяціў свае творы.
Аўтар кнігі ўвайшоў у наша мастацтва ад 70-х, разам з цэлым пакаленьнем мастакоў, якое сталася абуджальнікам нацыянальнае сьведамасьці. У пэўным сэнсе адлік іхнае структураванае дзейнасьці можна весьці ад 1976 году, калі адбылася выстава да 100-годзьдзя з дня нараджэньня Цёткі. Гэтак нараджалася найноўшая беларуская клясыка. Калегі, паплечнікі й сябры з кола Куліка прыцягнулі ў культурны ўжытак багата новых сюжэтаў і павярталі зь нябыту старыя. Вярталіся й колішнія жанры: гэткія, напрыклад, як маляваныя дываны, альбо «сармацкія» партрэты. I ў гэтых экспэрымэнтах бралі чынны ўдзел Марачкін, Маркавец, Басалыга, Купава, Крукоўскіды іншыя.
Гэтак вынаходзілася арыгінальная плястычная мова, якой прамаўляла жывая беларушчына: гістарычныя сёньня партрэты Луцкевіча, Дуніна-Марцінкевіча, Вітаўта, тузіна іншых гістарычных пэрсанажаў, народжаныя пэндзлем. Іх ведае ці, прынамсі, бачыў ці ня кожны цяпер беларус. Аднак да сумежжа 70-х і 80-х гг. гэтыя асобы былі амаль забыты ў выніку тагачаснае дзяржаўнае савецкае палітыкі. Гэткім чынам, за Куліком і мастакамі з кола ягоных паплечнікаў замацаваўся вобраз «нацыяналістаў».
Творчасьць гэтае групы мастакоў, апазыцыйна настроеных супраць афіцыйнае палітыкі ўладаў, між тым, цалкам палягае ў рэчышчы пошукаў этнічнае саматоеснасьці. Багата з плёну іхнай творчасыді палегла ўрэшце ў падмурак нацыянальнае дыдактыкі.
Да трэцяй катэгорыі беларускіх мастакоў варта аднесьці ўласна андэграўнд. Цалкам нонканфармісцкую плынь, у віры якое вырашалі адно мастацкія задачы, не зважаючы на іхнае гучаньне ў сацыялістычным грамадзтве. Гэтая плынь несупынна нарастала да канца XX ст. У ёй сфармаваліся такія групоўкі, як «Няміга 17» альбо «Квадрат» (Віцебск). На сумежжы XX і XXI стст. мастакоў, што выйшлі з паўценю андэграўнду, можна было лічыць дзясяткамі.
Але перадусім тут варта згадаць патрыярха беларускага андэграўнду Ізраіля Басава, чыё жыцьцё й творчасьць ёсьць і выключэньнем і красамоўным прыкладам вадначасна.
Першую спробу атрымаць прафэсійную адукацыю Басаў рабіў яшчэ ў 1939 годзе, калі паехаў у Віцебск, дзе вучыўся ягоны брат Бэньямін (сёньня вядомы маскоўскі графік). Але з браку агульных ведаў паступіць у славутую тутэйшую мастацкую вучэльню тады не атрымалася. Вярнуцца да вучобы ўдалося толькі пасьля вайны, паступіўшы ў 1947 годзе ў Менскую мастацкую вучэльню. Тут здарыўся выпадак, ня дзіўны як па тых часах: у 1951 годзе яго хацелі выгнаць за «касмапалітызм». А вось працяг быў дзіўным: агульны сход студэнтаў заступіўся за яго, і супрацоўнік Н КВД з тым пагадзіўся. 1 Басава пакінулі ў спакоі...
Гэтак Ізраіль Басаў стаў мастаком у Беларусі і не пакінуў яе да скону. Па сканчэньні менскай мастацкай вучэльні Басаў быўзахоплены жывапісам Робэрта Фалька і Поля Сэзана, якіх ён унурліва вывучаў і пераасэнсоўваў. Гэта непасрэдным чынам адбілася на ягонай творчасьці — ён доўга заставаўся пад значным уплывам менавіта гэтых мастакоў. Усё сваё жыцыдё ён паўтараў, што вельмі хацеў бы быць падобным да Фалька мастаком, але, маўляў, з гэтага мала што атрымоўвалася.
Басаў стаў сьведкам новага нараджэньня Менску, пераехаўшы сюды ў 1947 годзе. Яму і ягоным сваякам тут было спакайней. У Менску ўжо не заставалася руінаў, горад хутка рос, пад маршы, гукі якіх выбівалі з галоў журбу.
Першыя творы мастака былі прысьвечаны гораду, зь якім ён зьвязаў свой новы лёс, — Менску. Вядома, не было ў іх мажору (падстаў не было), але й роспачы не было таксама. Быў дзіўны горад, безтрыумфальнае архітэктуры, без індустрыйнае напругі. Горад ня звонку, але ў самім мастаку. Кампазыцыі таго часу плаўныя, мяккія, някідкія, зь першага позірку, але «вынашаныя», як самыя даўнія думкі, да якіх вяртаешся ізноў і зноў...
Напачатку ён папросту выяўляў канкрэтныя менскія краявіды. Цэлыя фрагмэнты вуліц й нават паасобныя дамы пазнаваліся адразу. Гэта, напрыклад, «Вуліца Чырвонаармейская», «Горад. ВуліцаКірава», «Завадзкаяўскраіна», «Поўдзень», «Гарадзкая ўскраіна», напісаныя ў шасьцідзясятыя.
Перамены ў мастацтве Басава адбыліся паміж 1966 і 1967 гг. На зьмену нізцы натурных краявідаў прыходзяць работы спачатку нібы наўмысна рознастылёвыя, якія, аднак, крок за крокам кшталтуюць тую пазнавальную манеру, што буд-
Ізраіль Басаў (1918—1994) Фота каля 1949 г.
зе ўласьціва мастаку доўгія гады. На гэты ўмоўны пераходны пэрыяд прыпадаюць «Дом з чырвоным дахам» (1966), «Партрэт жонкі» (1967), «Спатканьне» (1967), «Мэлёдыя» (1967), «Дзяўчына з гета» (1967). Ува ўсіх гэтых работах адчуваецца прынцыповае захапленьне мастака французкім жывапісам. У адных ён, нібыта, больш падобен да Сэзана, у іншых — да Пікаса, у трэціх — да Лежэ, а «Дзяўчына з гета» ўспрымаецца як запазычаньне з Руо.
Але гэта толькі першае павярхоўнае ўражаньне, бо перадусім Басаў ставіў сабе іншыя мэты. Як чалавек, абцяжараны няпростым досьведам, ён з кожнай работы імкнуўся зрабіць прыпавесьць. Што стала болыіі выразным у ягоных работах — гэта страх. Страх перад мінулым і гэткай безнадзейнай будучыняй... Страх, ад якога адзін паратунак — любоў. Любоў, як прыпавесьць для дваіх...
«Успамін» — ці ня самае яркае, ці дакладней, самае інтымнае ягонае палатно з гэтага пэрыяду. Ноч на ўскрайку мястэчка. Ціхі, глыбокі зімовы сон, ня сьвеціцца ўжо ніводнае вакенца... Як хацелася б, каб прабеглі назад усе аблокі. I прачнуцца ў бацькоўскай хаце, у тым, пакінутым назаўсёды Мсьціславе. Дзе вакол сваякі й
ветлівыя ціхія суседзі. Дзе... Гэта было да вайны. Жывапісны лад палатна аскетычны — літаральна тры-чатыры фарбы, аднак сама фактура жывапісу разнастайная. Карціны Басава шматкроць рэпрадукавалі ў розных выданьнях, нават у альбоме «Беларускі савецкі жывапіс» 1978 году.
Ці быў Басаў савецкім мастаком? Справа ўрэшце рэшт не ў манеры жывапісу. На мяжы 60-х і 70-х гг. не бракавала эксперымэнтаў у галіне форматворчасьці, сярод якіх ён абраў свой ясны шлях.
Жывапіс Басава быў усё ж сьведама фігуратыўным. Ягоныя работы зрэдку зьяўляліся на рэспубліканскіх выставах
і выстаўляліся за мяжою, нават траплялі ў «самыя савецкія» выданьні. Справа ў іншым. Прынцыпова застаўшыся на Бацькаўшчыне, ён прынцыпова замкнуўся ў сваіх пачуцьцях, баючыся, каб нехта звонку не парушыў ягонага сьвету любові, баючыся, каб нехта ня змусіў яго рабіць тое, чаго ён ня мог бы рабіць шчыра. Адрозна ад многіх іншых...
Як бачым, мастацкі працэс у БССР, нязважна на жорсткі ідэалягічны прэсінг, не спыняўся ніколі. Цягам часу мастакі шляхам канвэргенцыі, нацяжак «канфармізмнонканфармізм» адстаялі для сябе пэўную прастору, у якой пакінулі за сабою свабоду выяўленьня. Такія творы,як«Купалінкі» Анікейчыка, «Сьвята ў Докшыцах»
Маркаўца ці «Казачны калейдаскоп» Селяшчука, выразна сьведчаць, што таталітарызм ня ў стане даўгачасна трымаць у межах сваіх рэгулаў жывы творчы працэс. Досьвед Беларусі дэманструе, як паэтапна ўсталёўваўся таталітарны канон (1930— 1960) і як ён жа дэградаваў і эразіраваўся (канец 1960-х — 1990я).
Разам са сконам клясычнага таталітарызму адпадае й патрэба ў клясыфікацыі мастакоў па фармальных прыкметах стаўленьня да палітычнага рэжыму.
Раман Абрамчук
ІДЭАЛАГІЗАЦЫЯ МУЗЫЧНАЙ КУЛЬТУРЫ Ў САВЕЦКАЙ БЕЛАРУСІ
Роля вобраза Музыкі ў традыцыйнай культуры беларусаў і ў кантэксце нацыянальнага Адраджэння
Беларускі нацыянальны pyx XIX — пач. XX стст. у якасці сімвала выкарыстаў вобраз Музыкі'. Беларускія паэты, пісьменнікі зрабілі гэты вобраз знакавым для адраджэння беларускай культуры. На іх думку Музыка (дудар, гусляр, лірнік) — герой, надзелены талентам звыш, які пакліканы
сваім мастацтвам абудзіць беларускі народ ад шматвекавога сну, спыніць дзеянне заганнай інэрцыі, расчаравання і стомленасці, даць надзею на новае жыццё. Падобныя вобразы мы сустракаем у творах Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Вінцэнта ДунінаМарцінкевіча і многіх іншых. Назвы зборнікаў беларускіх паэтаў гэтага часу кажуць самі за сябе: «Смык беларускі», «Дудка беларуская», «Жалейка», «Песні жальбы», «Дудар беларускі» і г.д.
Больш за тое, беларускія паэты і пісьменнікі, ды зрэшты ўсе
Раман Абрамчук
1 Там, дзе маецца на ўвазе зборны вобраз Музыкі, мы ўжываем слова з вялікай літары, а ў тых месцах, дзе гаворка вядзецца аб канкрэтна-гістарычных музыках, спеваках, кампазітарах, выканаўцах, — мы ўжываем слова з малой літары. Але гэта не распаўсюджваецца на цытаты з чужыхтэкстаў.
дзеячы мастацкай культуры эпохі нацыянальнага Адраджэння атаясамляліся з падобнымі музыкамі [7; с. 8—11]. Па словах Уладзіміра Конана (1934—2011), літаратары, ствараючы вобраз Музыкі-змагара ў сваіх творах, самі прэтэндавалі на ролю духоўных і грамадскіх лідараў [7; с. 9]. Вельмі трапна найбольш таленавітыя з іх — Янка Купала і Якуб Колас — былі знакава назаваны «песнярамі».
Вобразы, якія мы сустракаем у класічных беларускіх творах — Гусляр, Сымон-музыка, жалейнікі, вясковы лірнік, сівабровы дудар і іншыя — былі цалкам укарэнены ў народнай беларускай традыцыі, зрэшты, як і сама творчасць і стыль паэтаў. Гэты вобраз быццам узяты з народнай культуры, фальклорнай спадчыны і дапасаваны да тагачасных рэалій і грамадскіх патрэбаў. На Музыку, пад якім меліся на ўвазе прадстаўнікі творчай інтэлігенцыі, былі ўскладзены надзеі нацыянальнага Адраджэння. I гэтацалкамадпавядаланародным чаканням, якія былі ўвасоблены'ў народных казках аб Музыку. Юлія Чарняўская, аналізуючы гэтыя казкі, піша:
«3 усіх прафесій, не звязаных з земляробствам, найбольш шаноўная для селяніна — прафесія музыкі, якому талент дае права быць не такім як усе. Адсюль і права на інавацыю, права парушаць традыцыю, “толькі талент можа прымусціь зямлю круціцца ў іншы бок і гэтым парўшыць спрадвечна несправядлівыладжыцця”» [17; с. 67].
КНІГІ ОНЛАЙН
