Доўгая дарога да свабоды
Мікалай Махнач
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 135с.
Мінск 2014
21-га чэрвеня мы атрымалі ад Колі ліст, дзе ён пісаў, што ў яго ўсё добра. Што ў Карэліі шмат рыбы, ды няма на чым яе смажыць. Таму прасіў, каб выслалі яму трохі сала.
А назаўтра наш Валожын ужо бамбілі, найбольш цэнтр. На на-шай ускраіне мястэчка мы ніякіх вайскоўцаў не бачылі, мабыць яны з казармаў накіраваліся на захад.
У панядзелак мама пайшла на пошту, каб запытацца, як можна паслаць пасылку. Неўзабаве вярнулася дахаты і кажа: “Пошта раз-бітая. Савецкія сем'і збіраюцца ехаць на Менск”. Адна жанчына з двума малымі, плачучы, прасіла лрынесці ёй што-небудзь з яды. Мы хутка знайшлі кошык, паклалі туды крыху бульбы, бохан хлеба, не-калькі яечак, бутэльку малака і кавалак сала. Мама ўсё гэта хутка панесла на вуліцу, былую Нарутовіча. Вярнуўшыся, расказала: “Пас-пела. Жанчына з дзецьмі і валізамі ўсё яшчэ чакае, калі па яе заедзе машына. Дзякуючы, пацалавала мне рукі і ўсё плакала. Зайшла ў кватэру і вынесла вось гэтую сукенку і чаравікі, якія там заставаліся”.
Сукенка была з чырвонага вельвету, амаль новая, а чаравікі доб-ра падношаныя. Але адно і другое тымі часамі магло спатрэбіцца.
Наступны дзень прайшоў спакойна. Я пасвіла ў полі карову. А ў сераду раніцай мама падаіла карову і, калі ішла з вядзерцам Manana ад хлява, убачыла на верхнім канцы вуліцы некалькіх салдатаў. I намерылася пачаставаць іхсырадоем. Перацадзіўшы малако, налі-ла ў збаночак, узяла кубак і пачала падымацца пад гару.
Салдаты ўбачылі яе і пачалі крычаць, наставіўшы аўтаматы: “Хальт!” А мама, гледзячы пад ногі, каб не спатыкнуцца, гукае ім: “Сыночкі, я вам малачка свежанькага нясу”. Мама была ўжо на пало-ве шляху і тут на асабліва моцны крык падняла галаву і ўбачыла на-стаўленыя аўтаматы. Зразумела, што гэта нямецкі дэсант.
Збаночак выпаў з рук, і мама хутчэй скацілася, чым збегла з гары.
Такое было першае спатканне з ворагам.
...Праз некаторы час па дарозе на Сугвазды сталі ехаць на ўсход машына за машынай з нямецкімі салдатамі. Калоны аўтамабіляў мя-няліся калонамі матацыклістаў. I так цэлы дзень. He спыняючыся. I толькі праз пару дзён затрымалася некалькі машын. Немцы паводзілі сябе, як дома. Параспраналіся да пояса, вёдрамі даставалі ваду з калодзежаў, мыліся, спявалі, смяяліся. Адзін салдат прычапіўся да
114 • ДАДАТКІ
маці, каб прадала яму курыцу. I хоць мама не згадзілася, ён курыцу ўсё адно злавіў і даў за яе два польскія злотыя. “Беж, беж, кобета. To то самэ, як немецке маркі”, - сказаў па-польску.
Наступныя пару дзён немцы ехалі на ўсход па Капусцінскай ву-ліцы. А потым мы іх з месяц не бачылі. Праўда, была нямецкая ка-мендатура, з’явіліся першыя паліцаі, была ўведзена каменданцкая гадзіна - пасля заходу сонца па вуліцах не хадзіць. I толькі пад канец ліпеня аднаго дня апоўдні мы пачулі з боку дарогі нейкі гоман. Я выбег-ла з дварышча і ўбачыла, што па дарозе да мястэчка спускаецца ка-лона палонных савецкіх салдатаў. 3 абодвух бакоў ішлі нямецкія аўта-матчыкі з аўчаркамі. Некаторыя палонныя былі босыя, а то і ў споднім.
Збегліся ўсе суседзі. Некалькім салдатам удалося кінуць запіскі. Яны пісалі, каб мы паспрабавалі выкупіць іху немцаў, заявіўшы, што яны нібыта родзічы. Адна суседка кінула палонным кавалак хлеба. За ім нагнулася некалькі чалавек, але падбег немец і пачаў біць іх дручком па плячах і галовах. Мы заплакалі. У канцы калоны ехалі тры фурманкі. На першых знаходзіліся рэчы канваіраў, на апошняй ляжалі параненыя і зняможаныя палонныя.
Па нейкім часе стала вядома, што калону пагналі па Зарэцкай ву-ліцы, а потым праз Паніззе, і што там на выгане яны будуць начаваць.
I вось жанчыны пачалі збіраць яду, каб занесці зняволеным, -хто збанок малака ці якой стравы, хто хлеб, хто бульбы чыгунок зварыў. Сабраліся і пайшлі на Паніззе на той выган. Я таксама пайшла. He памятаю, што несла, здаецца бохан хлеба, малако і яблыкі.
Калючым дротам быў ужо абнесены ладны кавалак выгану. Наво-кал хадзіла ахова з аўтаматамі і людзей блізка не падпускалі, а вало-жынцаў сабралася шмат, большасць кабеты. I толькі каля варот пры-малі прынесенае. 3 вялікім жалем мы ўбачылі, што страву і малако выліваюць у выкапаную яму. Падыходзілі палонныя, і ім ахоўнікі вы-давалі ці кавалачак хлеба, ці пару бульбінак. I з ямы чэрпалі палонікам гэтае месіва і налівалі - каму ў кацялок, а многім проста ў пілотку.
Калі я, вярнуўшыся, расказала пра ўсё гэта маме, яна цэлую ноч плакала.
Пасля таго яшчэ некалькі разоў гналі палонных. Ды пачалося жні-во, і я на выган больш не хадзіла. Але суседка расказвала, што ў яму прынесенае немцы ўжо не злівалі, а паставілі для гэтага бакі.
...Партызаны ўначы прыйшлі ў вёску Кражына. Там адпачывалі цэ-лы дзень, схаваўшыся ў нечым гумне. А калі сцямнела, выйшлі на су-седнюю шашу і падклалі міны. На раніцу там падарваліся тры грузавікі з нямецкімі салдатамі, што ехалі ад чыгуначнай станцыі Забрэззе.
ДАДАТКІ • 115
Немцы з дапамогай аўчарак знайшлі, дзе начавалі падрыўнікі, і спалілі ўсю вёску разам з яе жыхарамі, двароў дзесяць. 3 гэтай вёскі са мною вучылася адна дзяўчына. Яна засталася жывой толькі таму, што напярэдадні пайшла ў суседнюю вёску адведаць сваю бабулю.
У жніўні паліцыя ганяла туды людзей з Валожына жаць жыта і ячмень. I я трапіла ў гзты гурт. Мы жалі, але ні на хвіліну не маглі забыцца, якая тут адбылася трагедыя. Падымеш галаву - і бачыш абвугленыя рэшткі сцен і сіратлівыя коміны.
...Маміна наймалодшая сястра Варка, што была замужам у Жу-рэвічах, неяк прыехала да нас і між іншага расказала, што ў Мала-дзечне ёсць канцлагер для палонных. Іх там шмат, яны галодныя і хворыя, паміраюць дзясяткамі ў дзень.
Бедная наша мама, памятаючы пра свайго сына, некалькі дзён хадзіла як агаломшаная. А потым папрасіла запрэгчы ёй каня і паеха-ла да братоў і сястры ў Казельшчыну. 3 дому яна не мела ўзяць чаго добрага з яды. У Казельшчыне радня дала ёй і сала, і масла, і сыру, і яечак, і хлеба. I з усім гэтым яна паехала ў Маладзечна. Адна, ужо немаладая жанчына, ніколі там не быўшы. Бог ёй дапамог знайсці той канцлагер. I там яна ўгаварыла немцаў за тыя сыры і яечкі даць ёй двух палонных, бо яна адна і зусім няма каму працаваць на гас-падарцы. I тыя аддалі, маўляў - усе тыфозныя, і так скора памруць.
I вось прывезла дахаты двух палонных і сказала: “Я выратавала гэтых людзей ад вернай смерці. Можа, і майго сына гэтаксама нехта ўратуе”.
Адзін з вызваленых быў беларус з Магілёва Анатоль Садоўнікаў. Меў нешта 24 гады. Другім быў расеец, інжынер з Свярдлоўска, меў 35 гадоў і зваўся Міхась, а прозвішча забылася.
Прывёзшы, Толю і Міхася вымылі, далі нейкую сваю вопратку, а іхную прапалілі ў гарачай печцы, каб знішчыць паразітаў. Але я ўсё адно заразілася тыфам і праз пару дзён злягла з высокай тэмперату-рай. Завезлі ў больніцу, падстрыглі, давалі піць нейкі адвар, рабілі ўколы. Тэмпература трымалася большая за сорак градусаў. Нічога не магла есці і так знясілела, што, калі прыйшла да памяці, не магла стаяць на нагах.
Нельга апісаць гора маёй мамы - і сына не знайшла, і хваробу дачцэ прывезла. Аднак палонныя, наўздзіў, не захварэлі. Аднаго з іх, Міхася, узяў да сябе сусед з Зарэцкай вуліцы.
Папраўляючыся, я ўвесь час адчувала голад і не магла наесціся. Раней з ядой перабірала, а цяпер ела ўсё запар, хоць і было толькі -квашаная капуста ды бульба. Нават мукі на хлеб не мелі, бо маму ў
116 • ДАДАТКІ
млын з зернем не пускалі, таму што “тыфозная". Карова не даілася, куры не несліся. Было снежна і марозна.
Калі пасля Новага 1942 года і Калядаў вярнулася ў школу, я па-правілася, шчокі паружавелі, валасы трошкі адраслі. Настаўніца бе-ларускай мовы якраз ставіла “Пінскую шляхту”, і мне далі ролю ад-наго з шляхцічаў.
За гэты час і Анатоль Садоўнікаў акрыяў. Выявілася, што ён ста-ляр, і хоць была зіма, паклаў у хаце падлогу. Дошкі мы мелі, нават новыя. Радасці было шмат. Вялікі пакой стаў вельмі прыгожым.
I толькі ўспаміны пра Колю не давалі нам супакою. Мама на кухні залазіла вечарам на печ, спачатку доўга малілася, а потым пачынала плакаць і галасіць: “А мой жа сыночак, мой жа родненькі! Божа моц-ны, уратуй яго ад бяды, ад няволі!”
Аднае раніцы ў канцы сакавіка мы пачулі стук у дзверы. Мама хутка апранулася і выйшла. На ганку стаялі паліцаі. “У вас жыве са-вецкі палонны. Мы прыйшлі яго забраць, пакуль не збег у лес”. Усе просьбы мамы не дапамаглі. Толю забралі.
Нам гэтага хлопца было вельмі шкада - ведалі, які лёс яго чакае, дый вясна надыходзіла, памог бы ў полі. Вось і надумалі, што я па-вінна яго вызваліць. “Валечка, ты ж ведаеш нямецкую мову, можа гэта ім спадабаецца”.
Увогуле я была вельмі нясмелай, але раптам наважылася па-спрабаваць шчасця. Падышла да брамы вайсковага гарадка, пазда-роўкалася па-нямецку і пачала неяк тлумачыць, навошта прыйшла.
Салдатаў было некалькі. Усе маладыя. Выслухаўшы, рассмяяліся і запыталі: “Малады? Кавалер?” А потым адзін з іх сказаў: “Хадзем”. Завёў мяне ў падвал на шырокі калідор, паабапал якога было шмат дзвярэй. Адчыняў дзверы і крычаў: “Садоўнікаў!" Камеры за дзвяры-ма былі перапоўненыя палоннымі. Толькі ў трэцяй камеры я пачула знаёмы голас: “Тут!”
“Schneller”, - сказаў немец. Ён, мусіць, баяўся, каб нас “не засту-каў” які афіцэр.
Вось так Толя зноў апынуўся на волі. Шкада толькі, што нена-доўга. У канцы красавіка яго забралі зноў, на гэты раз канчаткова. Развітваючыся, ён сказаў: “Я ўцяку. Няхай лепш мяне заб’юць, але назад у канцлагер не хачу. Астануся жывы - напішу”. Але больш ад яго звестак мы не мелі.
ён мог пасля першага арышту пайсці ў лес да партызанаў, як ра-білі іншыя палонныя. Ды не зрабіў гэтага, бо ведаў, што нас могуць пакараць - спаліць хату, а мяне забраць у Германію.
ДАДАТКІ • 117
У Валожыне жыло шмат габраяў. Пры Польшчы гандаль быў у іх-ных руках. На ўвесь горад толькі адна крамка з рознай драбязой бы-ла ў паляка. Пры савецкай уладзе яны хутка пахавалі свае тавары і, беззямельныя, лічыліся ледзь не пралетарамі. I толькі дзве сям’і са-мых багатых - Рапапорта і Поляка вывезлі ў Сібір, ці куды там яшчэ. У абодвух было па лесапільні, электрастанцыі і паравым млыне.
Прыйшлі немцы і ўсіх габраяў загналі ў гета, па 2-4 сям'і ў адзін дом. Адгарадзілі для гэтага пару вуліц у ніжняй частцы мястэчка. А ад рэчкі Валожынкі плот не ставілі, бо на другім беразе стаялі высокія сцены млына, электрастанцыі і піларамы. I толькі ў самым канцы пло-ту, з паўночнага боку, дзе знаходзіўся даўні барак для работнікаў млы-на і лесапільні, быў свабодны бераг рэчкі. Тут вечарамі насельнікі гета маглі выйсці, каб папрасіць валожынцаў прадаць ім што-небудзь з яды.
КНІГІ ОНЛАЙН
