Дрэва кахання
Легенды. Паданні. Сказы
Антон Гурскі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 222с.
Мінск 1993
Прайшло лета, настала зіма, а любага Яраслава як няма, так і няма. Прыйшла ізноў вясна. Выйіпла раз красна Любляна ў канец прысад і як толькі на пілях зірнула, так дужа і зрадзела: бачыць, коціць дружына, а наперад любы вараным канём едзе. Ды нядоўга яе радасць была, бо як той пад’ехаў бліжэй, пазнала, што гэта другі.
Той пад’ехаў, сукланіўся, а яна і думае: «Можа, ён што ігра майго ведае?..» Просіць яго к сабе ў палацы спачыць трохі. Той рады, прыстае, ідзе за ёю ў святліцу. Яна, яго за стол пасадзіўшы, гукнула на слугі, сказала прынееці піва, мёду і ўсялякай стравы; стала яго частаваці і яго пытаці пра мужа любага. Той, пагадаўшы, так ёй павядае: «Не хочацца мне табе, красна пані, жалю задаваці, ды мушу... Вото ж бачыш, твой муж, а мой друг сардэчны, быў цяжка ў баі ранены і, уміраючы, кажа мне так: «Слухай, дружа! У мяне е жонка, дужа красная пані, а ты яшчэ не жанаты, так успакой мяне перад смерцю, бо мне скора канец,— пакляніся заступіці ёй маё месца!» Што ж я меў рабіць? Мусіў прысягнуць, і цяпер ад прысягі адступіціся мне нельга... Так пані няхай мяне выбачыць і будзе прыхільна!»
Тая тое як учула, давай плакаць, галасіць і слухаць яго не хоча.
Плакала яна дзень, плакала другі, а на трэці і падумала: «I чаго я гэтак плачу?.. Што я тым памагу?.. Адно лічка сваё красна папсоваю...» — I на чацвёрты дзень гутарку з ім прыязну павяла, а на пяты — так і жартаваць сталі, а далей і пабраліся.
Прайшло ізноў лета, прайшла зіма, а за зімою — вясна, а за вясною і лета настала. Сядзяць гэта той прыезджы баярын з краснаю Люблянаю, як галубкі ў парачцы, і сабою цешацца ды любуюцца. Ажно разам Любляна як крыкне і, хапіўшыся за сэрда, абамлела. Той — зірк: бачыць — перад ім Яраслаў стаіць...
Хапіліся спярша за шаблі, а далей Яраслаў, адумаўшыся кажа: «Адзін з нас павінен умерці, дык няхай Бог судзіць каму. Вазьмі ты сабе лук і сагайдак з стрэламі і ідзі на гару за рэчку, а я вазьму сабе і стану на гэтай гары, і будзем страляцца».
Як сказаў, так і ўчынілі: выпусцілі па страле — нічога, выпусцілі па другой — нічога, а па трэцяй як выпусцілі, так абодва аж асунуліся, як два падкошаныя каласочкі.
Тое месца з тых пор Прылукамі стала звацца. I цяпер там стаяць мураваныя харомы і ліповыя прысады, і жыве там пан дужа багаты, толькі той пан цяперашні не наш, а прышлы з памор’я, але дабраваты сабе.
ЧАМУ КАЖУЦЬ:
У ПАДЦАЦКІХ ЖЫВЫМІ ХАВАЮЦЬ
Япічэ ў далёкія-далёкія часы, калі сярод людзей розныя пошасці хадзілі, у вёсцы Падцацкія здарылася такая гісторыя. Каб спасціся ад нейкай страшэннай хваробы, што касіла людзей, мусіць, халера, ці што, жыхары вёскі надумаліся каго-небудзь закапаць у землю жывым і гэтак уратавацца ад ліха. Зразуме-
ла, нікому не хацелася ні самому паміраць, ні страціць сваіх родных. Тады вырашылі закапаць сірату. Вось ад таго і ідзе нядобрая слава пра вёску Падцацкія:
— А, гэта там, дзе жывымі хаваюць?
АДКУЛЬ ЗЯЗЮЛЯ ЎЗЯЛАСЯ
Калісь праз вякі, у нашым краі, жыў багаты зямянін,— Властам яго звалі, і меў ён тры дачкі: Мляву, Здану і Зязюлю, як кветкі красныя, ладныя, як птушкі, але крашчая за ўсіх, то Зязюля была. За гэта завідушча Млява проціў Зязюлі зло на вуме мела.
Раз, пад вечар, пасля спякоты, прыбягае Млява да сясцёр і кажа:
— Сястрычкі, кветачкі, пойдзема на возера купавда!
Тыя, вядома, як дзяўчаты,— рады падурэць, кінуліся навыперадкі. Зязюля апярэдзіла ўсіх, бо спраўнейшая была; за ёю і Здана пабегла.
Кінуўшы вопраткі на беразе, паскакалі ў воду і давай пялёскацца, а Млява тым часам спраўне ўвінулася: вопратку Зязюльчыну скраўшы, патапіла ў возера і сама, як бы нічога не ведаючы, палезла купацца.
Купаюцца гэта яны, ажно загрымела — зірк! — бура, навальніца надходзіць.
— Сястрыцы, уцякайма! — крычыць Млява і, не чакаючы другіх, схапіўшы вопратку, духам дамоў. За ёю і Здана паджгала. А Зязюля ходзіць па беразе, рукі ломіць, усё вопраткі шукае, шукае ды глядзіць. А вецер-то свішча, а на неба аж страх глянуць: хмары з рэхатам адна на другую пруцца, барукаюцца, варочаюцца,— няйнача як у гаршку. Ходзіць Зязюля, галосячы,— зірк! — з-за куста паніч выходзіць —
красен, што крашчага ў свеце не знайсці, і вопратку Зязюльчыну ў руках трымае. Зязюлька хацела ўцякаці, але, глянуўшы яму ў вочы, стала як прыкована і глядзіць, вачэй адвесці не можа; штось да яго цягне, а сэрца як бы чым цёплым аблілося, а яшчэ як загаварыў, дык Зязюля не вытрымала — кінулася яму на шыю. I забраў той закляты княжыч Зязюлю да сябе ў крыштальныя палацы, у возера.
Жывуць яны ў шчасці, што лепшага і не згадаць, год, другі і трэці, а далей — згадала Зязюля бацькоў, і захацелася ей пераведаць іх, і просіць мужа:
— Саколе мой ясны, пусці мяне дадому збегаць, бацьку ды маці пацешыць!
Той хоць нехаця, але дазволіў і кажа:
— Глядзі, Зязюля, не баўся, перад ноччу назад вяртайся, і як прыйдзеш на бераг, то клікні тройчы: «Якуб!» —і выплыве вуж вялізны, а ты не лякайся яго, бо то я буду і забяру цябе!
Прыйшла гэта Зязюля к бацькам, а тыя радыя — не знаюць, як яе прымаці: на кут пасадзіўшы, белым ігірагом ды салодкім мёдам трактавалі. А Мляву, гледзячы на тое, яіпчэ горш зло бярэ. Як толькі маці з Зязюляю засталіся самі ўдзвюх, стала маці пытаціся, дзе яна жыве, як і з кім, як яго зваці. Тая, бедная, вядома, як матцы, і выказала ўсё, а таго не ведала, іпто Млява пад дзвярыма ўеё чуе. Прагаварылі так да вечара і не агледзеліся, як стала цямнець. Тады бачыць Млява, што Зязюля да мужа збіраецца, сама, узяўшы тапор, чым дужа — на бераг і кліча:
— Якуб! Якуб! Якуб!
Ен, небарака, не распазнаўшы голасу, выплыў, а яна як трэсне тапаром яго па галаве, так напалам і рассекла, а сама наўцёкі, Счакаўшы крыху, прыбягае і Зязюля, але, знаць, сэрцам чуе нядолю, бо і губы пабялелі, і ручкі чагось трасуцца, а сэрца аж здалёк чуваць, як калоціода. Стала на беразе і кліча:
— Якуб! Якуб! Якуб!
I жаласць бярэ яе вялікая... 3 той вялікай жаласці зрабілася яна птушачкай, і ляціць Зязюля на вярбу, 3 вярбы ў лес, і так з дрэва на дрэва ляціць і кліча:
— Якуб! Якуб! Якуб!
ПРА ЗЯЗЮЛЮ
Жылі-былі брат і сястра. Брат быў вельмі бедны, а сястра — дужа багатая. Аднойчы пайшоў брат да сястры, каб хоць кавалкам хлеба дапамагла. Сястра скупая была, сказала, што ключы ад клеці згубіла. I пачала яна нібы шукаць ключы, а брат стаяў, стаяў пад акном, чакаў, чакаў і нарэшце не вытрымаў і пайшоў. На дарозе паваліўся і памёр ад голаду. Сястра зразумела, што зрабіла дрэнна, і стала клікаць брата:
— Якуб, Якуб, вярніся, ключы знайшліся.
Праз сваю скупасць яна зрабілася зязюляй і цяпер у весь час кліча:
— Якуб, Якуб!
Толькі чуваць:
— Ку-ку, ку-ку!
ЯК ДЗЕЦІ ГАДАВАЛІСЯ
Мая бабка Мар’яна доўга працавала за прыгонам.
Тады прымушалі працаваць усіх сялян, нават жанчын з маленькімі дзецьмі. Дзяцей ніхто не забаўляў, а калі яны крычалі, галодныя, іх запіралі ў ёўню.
Войт казаў:
— Хай там поўзаюць. Заснуць і плакаць не будуць.
I прыходзілася маткам са слязамі на вачах заносіць маленькіх дзяцей у цёмную ёўню.
Там яны поўзалі ўпоцемку і крычалі да хрыпоткі.
Пасля такіх «доглядаў» дзеці былі хрыплыя ад крыку.
ЯК МЫ ВУЧЫЛІСЯ
Бацька наш памёр, пакінуў сям’ю з шасці душ. Працаваў я адзін — грузіў дровы на станцыі, а маці дома ўвіхалася каля астатніх пяці маленькіх.
Ніхто з нас не вучыўся.
Блізка ад нашага дома была царква. Там non адчыніў школу. Звалі яе васкрэснай, бо займаліся па нядзелях, адзін раз на тыдзень.
Маці аддала мяне ў гэтую школу. Там чыталі псалтыр, часаслоў; навука была — нікуды. Вучыў нас айцец Якаў — худы і высокі non, злосны, як яшчарка. Калі не вывучыпі што-небудзь, дык ён абавязкова лінейкай па плячах лясне. Але больні за ўсё ён любіў цягаць за валасы.
— Я вам,— кажа,— пакажу зараз гару Арарат,— і цягне за валасы, ажно свет з авечы хвост здаецца.
Хлопцы, вучні нашай школы, дзеці рабочых, былі ціхія і забітыя і часта заплаканыя ішлі дадому.
Я быў хлопец зухавы, і надумаліся мы з Антонам зрабіць папу такую штуку,
Зарабляў я ў дзень трыццаць капеек. Маці аддаў тады дваццаць, а дзесяць капеек узяў сабе.
Раніцай, як толькі хлопцы пайшлі ў школу, я сабраў усіх, хто быў з доўгімі валасамі, і павёў да цырульніка, які жыў каля царквы. Ен за гэтыя грошы і пастрыг усіх пад першы нумар.
Прыйшлі ў школу. Сядзім, чакаем папа. Заходзіць.
А мы гіаціху смяёмся ў кулак. Пытаецца non у Янкі:
— Вывучыў?
Той вочы апусціў да зямлі.
— He ведаю,— кажа,— урока.
Бацюшка падышоў, толькі нацэліўся за чупрыну ўзяць, аж яе і няма.
Раззлаваўся ён, глядзіць — усе голеныя. I тут усё зразумеў.
Але хітры пол з таго часу пачаў цягаць нас за вушы.
Вось так і вучыліся.
ЗДАРЭННЕ 3 ПРЫСТАВАМ
Жыў у нашым Пінску ў старыя часы адзін царскі прыстаў. Тоўсты быў, вусаты. важны. Такое пуза адгадаваў сабе, не дай Бог! Усе называлі яго Бочкай, а якое было сапраўднае прозвішча — ніхто і не помніў. Неяк паехаў гэты Бочка з Пінска ў адну далёкую вёску, бо Пінскі павет быў, каб ведалі, надта вялікі. Даўно збіраўся прыстаў у тую вёску, ды ўсе не было як. Нарэшце паехаў. Мабыць, не толькі па службовай справе. Была, напэўна, і яшчэ нейкая прыватная выгода. He такі той прыстаў быў дурань, каб ехаць у далёкую і нялёгкую дарогу толькі дзеля службы, без сваёй патрэбы. Кажуць, быў вялікі хабарнік гэты царскі служка. Цягнуў і з жывога і з мёртвага, хто яго не ведаў! Але як бы там ні было, паехаў. I паехаў, трэба вам сказаць, позняй восенню, калі трохі падмерзла. Дачакаўся першых марозаў. Паехаў і знік без вестак. Назад не вярнуўся. Дома чакаюць, на службе чакаюць, а яго ўсё няма ды няма. Прайшлі зіма, вясна, лета, восень. Прыстава няма. Толькі пад канец другой зімы вярнуўся Бочка ў Шнск.
А было так, што да той далёкай вёскі дабраўся Бочка зімовай дарогаю, цераз замёрзлае балота, а калі хацеў вярнуцца ў Пінск, то пачалася адліга і трымалася доўга. Зіма выпала цёплая, няўстойлівая. Балота не замярзала, а пра вясну і казаць няма чаго. Усё наваколле надоўга было затоплена. Вы ж ведаеце, як у нас бывае вясной, калі ўсе нашы рэкі ды рэчкі выйдуць з берагоў, ды злучацца між собою, ды зальюць разам вялікія прасторы! Ого! Усю балоцістую нашу мясцо-
васць ператвораць у такую топкую дрыгву, што ні прайсці, ні праехаць, ні пераплысці. Пеша не пройдзеш, бо загразнеш у багне, і на лодцы не перабярэшся, бо вада хоць і вялікая, але ж амаль усюды такая неглыбокая, што лодка не пройдзе. He ўсюды прабярэпіся і не на ўсякай лодцы... Вось і не мог той прыстаў выбрацца з вёскі, хоць і быў па тым часе немалы начальнік. Так і жыў там, на невялікім пясчаным астраўку, да наступнай зімы. А што яму? Піў, пэўне, гарэлку, еў кілбасы ды вяндліну, ласаваўся мёдам. Сёння ў адной хаце, заўтра ў другой. Давалі ж, мусіць, бясплатна. Заўсёды знойдуцца такія, каму трэба пачаставаць начальства! Нарэшце надышлі вялікія маразы і дрыгва замерзла як мае быць. Цэлы год мусіў гэтага чакаць!.. He было ж тады ні добрых дарог, ні машын, ні самалётаў. Дзіва што — такія нетры! Як у нас кажуць, хоць ты цалы месёнц ідзі, то да краю нігды не дацягнешся! Ад вёскі да вёскі, ад астраўка да астраўка, зімою вёрстаў пятнаццаць, калі наўпрост, па лёдзе, цераз балота. А каб трапіць летам з адной вёскі у другую, трэба ехаць у абход усе дзвесце, як не трыста вёрстаў, калі ласка!..
КНІГІ ОНЛАЙН
