Духоўныя асновы кітайскай культуры
Лоу Юйле
Выдавец: Восточная культура
Памер: 240с.
Мінск 2020
81 管仲 Гуань Чжун (725?—645 гг. да н.э.) кітайскі палітычны дзеяч.
82 «Да сюэ», «Вялікае вучэнне» 2я кніга канфуцыянскага «Чатырохкніжжа».
46
Частка 7
маральнае выхаванне: «Ад сына Неба (імператара) да простага чалавека — для ўсіх без выключэння маральнае выхаванне вышэй за ўсё». Маральнае выхаванне прадугледжвае развіццё лепшых дабрадзейных якасцяў, не толькі на словах або ў тэорыі, але і, яшчэ важней, у дзеяннях, на практыцы.
Для таго каб няспынна ўдасканальваць свае высокія душэўныя якасці, неабходна пазбягаць спакусы імкнуцца да матэрыяльнага дабрабыту. Чалавек не павінен станавіцца рабом матэрыяльных каштоўнасцяў. Мысліцель дацынскай эпохі Сюньцзы неяк сказаў: «Высакародны муж пануе над рэчамі, маладушны чалавек сам становіцца рабом рэчаў». Гэта азначае, што чалавек вышэйшых маральных якасцяў здольны кіраваць матэрыяльнымі каштоўнасцямі, а няварты чалавек будзе падпарадкоўвацца матэрыяльнаму свету.
У трактаце «Гуаньцзы»83 адзін раздзел называецца «Думкі». У ім тлумачыцца, што ў целе чалавека душа займае пануючае становішча, а пяць органаў пачуццяў ——падпарадкаванае. «Нельга затуманьваць органы пачуццяў матэрыяй, недапушчальна затуманьваць душу органамі пачуццяў». Душа павінна кіраваць пяццю органамі пачуццяў: вачыма, вушамі, носам, языком і скурай. А пяць органаў пачуццяў, уступіўшы ў кантакт са знешнім светам, павінны кантраляваць уздзеянне прадметаў і з'я\ навакольнага свету. Вочы бачаць прыгажосць, нос адчувае духмянасць, рот адчувае смак — усе гэтыя адчуванні трэба трымаць пад кантролем, не дазваляючы матэрыі правіць органамі пачуццяў, а органам пачуццяў — кіраваць душой, інакш можна ператварыцца ў недастойнага, маладушнага чалавека. А высакародны чалавек наадварот, пануе над пачуццямі душой, а яго адчуванням падпарадкоўваюцца прадметы і з'явьі матэрыяльнага свету. Таму калі хочаш захаваць сваю незалежнасць, індывідуальнасць і актыўнасць, нельга трапляць пад уладу прадметаў і з'я^ навакольнага матэрыяльнага свету, дазваляць ім разбэшчваць цябе, інакш можна страціць асноўную лінію на шляху свайго самавыхавання.
У дачыненні да характэрнай рысы кітайскай культуры ——гуманізму, ідэі «чалавек вышэй за ўсё» ——я некалі даваў простае апісанне: «наверсе грэбаваць верай у боскае», «унізе змагацца з фетышызмам».
8з Назва сукупнасці старажытнакітайскіх філасофскіх трактатаў розных аўтараў IVIII стст. да н.э.
47
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
Для чалавека зусім няпроста свядома пазбавіцца ад імкнення да матэрыяльнага дабрабыту і гэтак жа вельмі цяжка свядома і дысцыплінавана прытрымлівацца правілаў паводзін. У сучасным свеце не спыняецца барацьба паміж людзьмі, бесперапынна ідуць вялікія і маленькія ўнутраныя і знешнія войны паміж краінамі і народамі, таму неабходна паранейшаму працягваць высока трымаць сцяг новага гуманізму. Пасля двух сусветных войнаў у мінулым стагоддзі заходняе грамадства высока ўзняло сцяг новага гуманізму якраз менавіта для таго, каб вызваліць чалавека з кайданоў імкнення да матэрыяльнага дабрабыту, стварыўшы новы тып чалавека, які кіруецца чалавекалюбствам, клапоціцца пра чалавецтва, вызначаецца свядомасцю і самадысцыплінай.
Ідэйная плынь гуманізму ў эпоху Асветы дабілася каласальных поспехаў у пераадоленні сярэднявечнай культуры тэацэнтрызму і развілася ў рацыяналізм эпохі новай гісторыі Захаду. Заходняе грамадства дасягнула беспрэцэдэнтнага ў гісторыі чалавецтва навуковатэхнічнага прагрэсу і культурнага развіцця. У той жа час варта звярнуць увагу на тое, што ў гуманістычным духу кітайскай культуры, які вызначаецца ідэяй «чалавек вышэй за ўсё», пад уплывам культурных традыцый Захаду адбыліся змены: з'явілася кола праблем, якія выкліканы спецыфічным для заходняй традыцыйнай культуры бінарным мысленнем «трэцяга не дадзена».
Як толькі чалавек устаў з каленяў, узвысіўшыся над цудоўным, ён зацвердзіўся ў сваёй індывідуальнасці, незалежнасці і актыўнасці, узяўшы на сябе права замест Бога распараджацца прыродай. Розум дапамог чалавеку зацвердзіцца ў сваёй праваце. Моц навукі і тэхнікі нарастала. Узніклі натхняючыя лозунгі тыпу «чалавек мацней за прыроду». Пад уздзеяннем ідэй «усемагутнасці навукі і тэхнікі» многія сталі лічыць, што чалавек можа і павінен падпарадкоўваць сабе і нават ператвараць прыроду.
Ва ўмовах росту прагрэсу ў развіцці навукі і тэхнікі як здабыткаў розуму чалавека з кожным днём усё большае распаўсюджванне атрымліваюць ідэі «сцыентызму» і «ўсемагутнасці навукі і тэхнікі». Чалавецтва лічыць, што мае права пераўтвараць прыроду як яму ўздумаецца, падпарадкоўваць сабе Сусвет, абапіраючыся на сілу навукі і тэхнікі. Гуманізм, які першапачаткова супрацьпастаўляўся тэацэнтрызму, ператварыўся ў эгаістычны «антрапацэнтрызм», які імкнецца ўсталяваць кантроль над усім існым. Несуцішная сквапнасць чалавека прывя
48
Частка 1
ла да таго, што падпарадкаванне і пераўтварэнне прыроды ператварыліся ў празмерную эксплуатацыю і захоп прыродных рэсурсаў, і чалавек сам апусціўся да таго, што стаў рабом матэрыяльных каштоўнасцяў.
2
Прынцып кітайскай культуры «чалавек вышэй за ўсё» акцэнтуе ўвагу на самакантролі, уменні адолець самога сябе, не толькі органы пачуццяў, але і ўласнае сэрца і душу. Толькі адолеўшы сваю душу, можна навучыцца кіраваць уласнымі паводзінамі. У старажытных кнігах гаворыцца: «Калі душа ў целе, то і высакародны муж займае сваё месца. У дзевяці адтулін цела ёсць сваё прызначэнне, органы пачуццяў адрозніваюцца» («Гуаньцзы. У думках»); «Нельга разбэшчваць органы пачуццяў матэрыяльнымі дабротамі, нельга разбэшчваць душу органамі пачуццяў» («Гуаньцзы. У думках»); і ўжо цытаванае выслоўе: «Высакародны муж прымушае рэчы служыць сабе, а нізкі чалавек сам служыць рэчам» («Сюньцзы. Праца над сабой»). Калі чалавек хоча захаваць прыстойнасць і маральнасць, яму варта насцярожана ставіцца да імкнення да матэрыяльнага дастатку, які разбэшчвае душу. Калі даць сабе волю, то жаданням і імкненням не будзе канца. Тады чалавекам будуць кіраваць рэчы, ён страціць уласную незалежнасць, індывідуальнасць і актыўнасць, стаўшы рабом матэрыі.
Яшчэ адной важнай асаблівасцю кітайскай культуры з^ўляецца прынцып «кіравацца законамі Неба». Як казаў Канфуцый, «якім вялікім гасударом быў Яа! Які ён узвышаны, велічны! Вялікае толькі Неба, і толькі Яа пераймаў яму!» («Гутаркі і меркаванні. Тай Бо»). Кітайцы аддаюць асаблівую ўвагу таму, што трэба браць прыклад з Неба, вучыцца ў Неба. Калі прыйдзеш у храм Канфуцыя, можна пераканацца ў тым, што мы ўсхваляем Канфуцыя, які «прыгажосцю душы і дабрадзейнасцю раўняецца на Неба і Зямлю». Маральнасць дасканала мудрага можа параўнацца з Небам і Зямлёй, яна такая ж узвышаная і мудрая, шырокая і шчодрая. 3 іншага пункту гледжання для чалавека цалкам немагчыма распараджацца прыродай, а наадварот, ён якраз павінен вучыцца ў яе. Падобным таксама з9яўляецца вучэнне даосаў аб «прыродзе Даа»: прырода ўспрымаецца не як так званае «царства прыроды», але як натуральны, першапачатковы стан усіх з'я, і прадметаў. Што нам варта пе
49
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
раняць з «вучэння аб прыродзе Даа», дык гэта тое, што чалавек павінен паважаць натуральны стан усяго існага.
У Неба варта павучыцца шматлікім дабрадзейнасцям. Мы не ўбачым таго, каб у Прыродзе праганялі штонебудзь, толькі таму што Неба і Зямля гэта незалюбілі: Сонца, Месяц і зоркі на небе праліваюць сваё святло на ўсё вакол. «Неба бескарысліва пакрывае, Зямля бескарысліва падтрымлівае, а Сонца і Месяц бескарысліва асвятляюць» («Запіскі аб прыстойнасці. Канфуцый адышоў ад спраў»). Неабсяжныя Неба і Зямля не шукаюць выгод для сябе, ставячыся памяркоўна да ўсяго існага. Вось чаму чалавеку варта ў першую чаргу навучыцца ў Прыроды.
Шмат хто кажа, што кітайскай культуры ўласціва «адзінства Неба і чалавека». Насамрэч, дакладней кажучы, так і павінна быць: «Неба і чалавек прытрымліваюцца аднолькавай маралі», гэта значыць дабрачыннасці Неба і чалавека адзіныя. Прырода вызначаецца сумленнасцю. Канфуцый гаварыў: «А ці кажа Неба штонебудзь? Але чаргуюцца ў годзе сезоны, нараджаецца ўсё існае. А ці кажа Неба штонебудзь?» («Гутаркі і меркаванні. Ян Хо»). Неба можна ахарактарызаваць адным словам — «шчырасць». У «Вучэнні аб сярэдзіне» гаворыцца: «Шчырасць ёсць натуральны закон Прыроды. Быць шчырым ёсць вышэйшая мараль для чалавека». Мэнцзы таксама сказаў: «Шчырасць ёсць мараль Неба. Шчырасць у думках ёсць мараль чалавека» («Мэнцзы, Кіраўнік Лі лоу»).
Іншымі словамі, чалавек вучыцца дабрачыннасці ў адпаведнасці з натуральнымі законамі прыроды: калі Неба шчырае, то і чалавек таксама павінен быць шчырым. Пацверджанне таму мы знаходзім у «Джоу I» («20я гексаграма «Іцзін» Гуань», «Туан чжуань. Традыцыя меркаванняў»): «Сузіраць боскае Даа Неба, а чатыры сезоны застаюцца нязменнымі. Дасканалы мудрэц будуе сваё вучэнне на волі Неба, і тады ў Паднябеснай усталёўваецца дабрабыт». Тут «боскае» не азначае Творцу: «Інь і Ян непрадбачана спалучаюцца ——гэта і ёсць цудоўнае. Той, хто ўмее разумець перамены, валодае цудоўнай мудрасцю» («Чжоу і. Каментары»).
У кітайска访 традьіцьі而наіі культуры пад «цудоўным» першапачаткова разумеліся перамены ў прыродзе. У мінулым мы дашчэнту сказілі паняцце «будаваць сваё вучэнне на боскіх прынцыпах», памылкова мяркуючы, што гэта нейкі таямнічы і недасягальны дух, які
50
Частка /
павінен наставіць усіх на шлях праўдзівы. Аднак тут няма ні кроплі містыцызму. Назіраючы за зменамі ў прыродзе, мы ўбачым, што поры года ўпарадкаваны, гэта і ёсць шчырасць. Дасканалы мудрэц навучае народ, кіруючыся прынцыпам Неба — «шчырасцю», і тады ў Паднябеснай надыходзіць мір і спакой. У пэўным сэнсе самым важным дабрачыннасцям чалавек вучыцца ў прыроды.
Мы павінны вучыцца не толькі ў Неба і Зямлі, але і ва ўсяго існага. У вершы паэта эпохі Тан Бо Цзюйі гаворыцца: «Густая трава на раўніне год за годам засыхае і расцвітае нанова. Агонь не можа цалкам спаліць траву, вясновыя вятры зноў даюць ёй жыццё» («Развітанне раўніннай травы»). Такой упартасці людзям варта павучыцца ў травы. I яшчэ яскравы прыклад. Ёсць верш, які складаецца з дзвюх фраз, што апісваюць бамбук: «Пакуль яшчэ не вырас з зямлі, ён стрыманы. Калі ўзнёсся ўвысь, ён сціплы». Такой прынцыповасці павінен прытрымлівацца чалавек: заставацца сціплым, нягледзячы на становішча і статус.
КНІГІ ОНЛАЙН
