Духоўныя асновы кітайскай культуры
Лоу Юйле
Выдавец: Восточная культура
Памер: 240с.
Мінск 2020
А больш за ўсё ёсць чаму павучыцца ў вады. Лаацзы ў «Даа дэ цзін» сказаў: «Вышэйшая дабрачыннасць падобная да вады». Іншымі словамі, вада валодае найвышэйшай дабрадзейнасцю. У многіх кнігах напісана: «Канфуцый заклікае сузіраць ваду», таму кітайцы надаюць вялікую ўвагу навучанню ля вады. У вады шмат дабрачыннасцяў. Яна заўсёды сцякае ўніз, увільгатняючы ўсё існае; ніколі не выхваляецца сваімі заслугамі, не патрабуе падзякі. Гэта значыць сціпласць. Вада таксама ў стане памяркоўна ставіцца да ўсяго існага; яна не мае ўласнай формы, але здольная прымаць абрысы любой пасудзіны. Канфуцый сказаў: «Высакародны муж не інструмент» («Гутаркі і меркаванні: Кіраўнік»). Вада мае яшчэ здольнасць устойліва трымацца і выкарыстоўваць мяккасць для пераадолення калянасці. Слабая кропля вады камень точыць менавіта таму, што ў вады ёсць дух непахіснасці.
Часта кажуць, што жанчыны зробленыя з вады. Жанчына слабая, але валодае ўстойлівасцю характару. Яна здольная пяшчотай пераадольваць сілу, спалучаючы ў сабе цвёрдасць і гнуткасць — у гэтым узаемны выйгрыш. Калі цвёрдасць сустракаецца з цвёрдасцю, то пашкоджанням абавязкова падвяргаюцца абодва бакі. У сучасным грамадстве засталося мала людзей, якія разумеюць мудрасць прымянення мяккай сілы. Роля жанчыны становіцца ўсё больш заўважнай. Нярэдка такая сацыяльная з'ява характарызуецца, як «інь моцна, ян слаба». У рэчаіснасці гэта вядзе да дысанансу інь і ян. Бо першапачаткова мя
51
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
ккае інь ператварылася ў цвёрдае ян. Калі, гаворачы пра сувязь чалавека і прыроды ў цэлым, выказаць здагадку, што прырода ——гэта ян, а чалавек — інь, то можна прыйсці да высновы, што сучасны чалавек, кінуўшыся пакараць прыроду, сам ператварыўся ў ян. А калі інь і ян супрацьстаяць адзін аднаму, то чалавецтва само аказваецца пад пагрозай гібелі. Мы ёсць інь, а таму павінны прытрымлівацца законаў змены прыроды.
У кітайскай традыцыйнай культуры, з аднаго боку, робіцца акцэнт на тым, што чалавек не можа быць рабом ні Бога, ні матэрыі. Ён павінен быць сам па сабе, захоўваючы сваю індывідуальнасць, самастойнасць і актыўнасць. 3 другога боку, падкрэсліваецца, што чалавек не можа паводзіць сябе напышліва, распараджацца ўсім, а наадварот, павінен вучыцца ў прыроды, паважаць яе і прытрымлівацца яе законаў. Гуманістычны дух «чалавек вышэй за ўсё» неаддзельны ад «вучэння аб прыродзе Даа» і ідэі «адзінства Неба і чалавека», што прадухіліла ператварэнне кітайскага гуманізму ў антрапацэнтрызм.
Калі паглядзець на гісторыю апошніх некалькіх стагоддзяў, то можна заўважыць, што адносіны паміж чалавекам і прыродай, паміж чалавекам і чалавекам, паміж целам і душой з кожным днём становяцца ўсё больш напружанымі і пагаршаюцца. А прычына крыецца ў страце духу гуманізму ——«чалавек вышэй за ўсё». Па гэтай прычыне неабходна тэрмінова адрадзіць гуманістычную культуру, у якой чалавек і сапраўды вышэй за ўсё, і адмовіцца ад «антрапацэнтрызму» і спадарожных яму ідэй «сцыентызму» і «ўсемагутнасці навукі і тэхнікі». Важная задача развіцця выбітнай традыцыйнай культуры Кітая на сучасным этапе — правільным чынам тлумачыць і развіваць гуманістычныя традыцыі кітайскай культуры, якія вызначаюцца галоўнай ідэяй «чалавек вышэй за ўсё». Гэта дазволіць нам унесці ўклад у развіццё ўсяго свету.
Прынцып залатой сярэдзіны
Як трэба разумець ідэю аб «залатой сярэдзіне», уласцівую кітайскай традыцыйнай культуры? У «Вучэнні аб залатой сярэдзіне» запісана: «Калі эмоцыі не праяўляюцца ——гэта ёсць залатая сярэдзіна; калі эмоцыі
52
Частка /
выяўляюцца ўмерана ——гэта ёсць гармонія. Залатая сярэдзіна ёсць першааснова Паднябеснай, а гармонія ёсць агульны вялікі шлях Паднябеснай. Калі імкнуцца да залатой сярэдзіны і гармоніі, то ў прыродзе ўсё будзе на сваіх месцах, і ўсё існае будзе адраджацца». У першай цытаце «залатая сярэдзіна» азначае адсутнасць праявы эмоцый і пачуццяў, а «ўмераная праява пачуццяў» мае на ўвазе адпаведнасць устаноўленым парадкам. Гаворка тут ідзе пра дарэчнасць і збалансаванасць, гэта і ёсць гармонія, вынікам якой з^ўляюцца раўнавага і згода.
Яшчэ адзін пастулат гучыць так: «Той, хто прытрымліваецца прастаты, атрымлівае карысць». «Вучэнне пра сярэдзіну і нязменнае» трэба разумець яго уменне «прытрымлівацца прынцыпу залатой сярэдзіны». Гэта практычны прынцып: кіруючыся прынцыпам «залатой сярэдзіны», імкнуцца да дасягнення стану «гармоніі». Калі гэтага дасягнуць, «то ў прыродзе ўсё будзе на сваіх месцах, і ўсё існае будзе адраджацца»: доўг і абавязак, становішча і статус ——усё будзе трывала ўсталявана на сваіх месцах; усё, што на зямлі і пад небам, здабудзе сваё месца, а ўсё існае будзе расці і размнажацца. Гэтай фразай тлумачыцца прынцып і стан «залатой сярэдзіны». Выказваючы эмоцыі, неабходна адпавядаць устаноўленым парадкам. Гэта тое, што Канфуцый называў «умераная весялосць», «сумная, але не раздзіраючая сэрца» (музыка).
Вучэнне аб залатой сярэдзіне — асноватворны практычны прынцып канфуцыянства. Канфуцый казаў: «О, дасканалая найвышэйшая дабрачыннасць ——прытрымлівацца прынцыпу залатой сярэдзіны! Гэта прыносіць карысць усяму народу». Цяпер паранейшаму мала людзей прытрымліваюцца гэтага прынцыпу. Многія ў якасці залатой сярэдзіны памылкова прымаюць беспрынцыповае прымірэнне. На самай жа справе, залатая сярэдзіна якраз і ёсць непарушны прынцып, узор і стандарт, які недапушчальна ігнараваць: нельга перавысіць норму, нельга не дасягнуць нормы. Залатая сярэдзіна — гэта не прымірэнне меркаванняў розных бакоў і прывядзенне іх да адзінага ўмеранага стандарту, і не сляпое прытрымліванне сілы: куды павярнула сіла, туды мы і пайшлі. Такога роду «гармонія» — гэта здрада дабрачыннасці, крывадушнасць.
Некаторыя людзі ставяць вучэнне аб залатой сярэдзіне на адну дошку з эклектызмам, што таксама памылкова. Паняцце аб эклектыцы мае свой стандартны сэнс: выносіць меркаванне аб правілах і стандартах з'яў і рэчаў. Вядомы старажытнакітайскі гісторык Сыма Цсянь сказаў: «Таго, хто здольны з 4fcШacцiкнiжжa^, выбраць Канфуцыя, са
53
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
праўды можна назваць цалкам мудрым» («Гістарычныя запіскі. Жыццяпіс Канфуцыя»).
Мы недастаткова добра знаёмыя з паняццем аб залатой сярэдзіне і калі на практыцы здраджваем свайму імкненню пазбягаць крайнасцяў, то могуць узнікнуць складанасці. Калі пра дзяцей ні кропелькі не клапаціцца і не праяўляць увагі да іх, узнікнуць праблемы; калі акружаць іх празмернай любоўю, зноў жа паўстануць праблемы. Калі ўвесь час жыць надгаладзь, можна нанесці шкоду здароўю, і, наадварот, калі пераядаць, нічога добрага здароўю гэта таксама не прынясе.
Што такое «кіраваць нядзеяннем»?
Пастулат «кіраваць нядзеяннем» мае дастаткова рэальны сэнс. Для пачатку нам варта растлумачыць, што ж гэта такое. «Кіраванне нядзеяннем» не азначае бяздзейнасць. 3 майго пункту гледжання, дадзенае паняцце значна больш складанае, чым так званае «дзеянне». Чаму ж? Тое, што ў даасізме называецца «кіраванне нядзеяннем», мае на ўвазе, што нельга ўмешвацца ў аб'екты'ныя з'явьі і факты, рэчы і прадметы навакольнага свету, кіруючыся суб^ктыўным пунктам гледжання. Неабходна ў поўнай меры засвоіць тэндэнцыі развіцця аб9ектыўнай рэальнасці і матэрыяльнага свету, а затым прыстасавацца да гэтых тэндэнцый, спрыяючы развіццю Сусвету, у працэсе стымулявання чаго можна ажыццяўляць чалавечыя жаданні. Гэта і ёсць вышэйшая ступень нядзеяння. Як гаворыцца, «нічога не рабі ——і ўсё будзе зроблена».
«Калі я выбраў шлях нядзеяння, асабістыя пачуцці не павінны перашкаджаць праведнаму шляху, а цялесныя жаданні не павінны скажаць праўду» (старажытнакітайскі філасофскі трактат «Хуайнаньцзы»). Гэта выказванне вызначае, што такое сапраўднае нядзеянне. Асабістыя пачуцці азначаюць жаданні і памкненні. Калі казаць пра чалавека, то гаворка ідзе пра чалавечыя жаданні. А праведны шлях мае на ўвазе асноўны закон прыроды. Мы не можам дазваляць чалавечым жаданням адвольна ўмешвацца ў праведны шлях. Плоцевыя жаданні — гэта захапленні, пад уплывам якіх адбываецца скажэнне. А ісціна азначае сапраўдны і правільны парадак.
54
Частка /
У дадзеным філасофскім трактаце таксама змяшчаецца наступнае выказванне: «Прыступай да справы, кіруючыся законамі. Здзяйсняй подзвіг, абапіраючыся на свае прыродныя дадзеныя. Улічвай сілы прыроды. He дапускаючы падману, не выхваляйся сваімі справамі. Дамагайся поспеху, але не ганіся за славай. He адказвай бессэнсоўным пачуццям. Збудоўвай, але не чапай». Чым бы мы ні займаліся, мы павінны кіравацца парадкам рэчаў. He факт, што мы дасягнем вялікага поспеху, але трэба паглядзець, ці маюцца ўмовы і зручная абстаноўка. Гэта тое, што даосы называлі «кіраванне нядзеяннем». Кажучы словамі Лаацзы, «падтрымліваць прыроду ўсяго існага, але не мець права дзейнічаць» («Лаацзы», раздзел 64). Мы ў стане падтрымліваць развіццё з'яу і рэчаў у адпаведнасці з заканамернасцямі, гэта і ёсць прынцып «кіравання нядзеяннем».
У «^айнаньцзы» таксама выказана ідэя «павагі да сіл прыроды». Дасягнуць стану «кіравання нядзеяннем» значна больш складана, чым рабіць тое, што ўздумаецца. У кожнага чалавека ёсць такога роду меркаванні і ўражанні. Мы часта дабрыню ператвараем у паскудства, але чаму ж мы здзяйсняем благія ўчынкі? Чаму матыў разыходзіцца з вынікам? Менавіта таму, што мы ўпусцілі зручны момант, не ўлічвалі, ці склаліся спрыяльныя ўмовы, ці зручная зараз абстаноўка.
Некаторыя ідэалісты лічаць, што да справы варта падыходзіць выключна з рацыянальнага і мэтазгоднага пункту гледжання. Аднак яны не разумеюць, што ідэальных і нават рацыянальных умоў не існуе, і ідэал ніколі не стане рэальнасцю. Ідэя Лаацзы «кіраванне нядзеяннем» заключаецца ў тым, што мы павінны ў поўнай меры засвоіць асноўныя заканамернасці развіцця з'яў і прадметаў знешняга свету.
У кітайскай філасофіі важную ролю адыгрывае паняцце «абставіны». Мы часта надаем вялікае значэнне тэндэнцыі, а тэндэнцыя ёсць цэласны кірунак развіцця прадметаў і з'яў. Любой сіле немагчыма заступіць шлях, можна толькі настаўляць, кіруючыся абставінамі. Нельга прымусіць ваду не сцякаць уніз, аднак мы можам накіраваць яе туды, куды нам трэба, і, ідучы за яе цячэннем, падштурхоўваць і дапамагаць. Такім чынам можна дасягнуць сваёй мэты, захаваўшы сутнасць прыродных з9яў і прадметаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
