Духоўныя асновы кітайскай культуры
Лоу Юйле
Выдавец: Восточная культура
Памер: 240с.
Мінск 2020
2
У цэнтры вучэння даасізму стаіць прынцып нядзеяння, асноўная ідэя якога заключаецца ў тым, каб прытрымлівацца прыроды рэчаў. Сутнасць жа канфуцыянства, наадварот, заключаецца ў дзеянні. Пры гэтым акцэнт робіцца на рытуале і выхаванні, на ўзорных якасцях чалавека. Ясна, што ў гэтых дзвюх сістэмах філасофскіх ідэй ёсць адрозненні і супрацьлегласці, аднак у працэсе гістарычнага развіцця яны дапаўнялі адна адну, пераймалі ідэі, у выніку чаго сфарміравалі базавую структуру кітайскай культуры, асноўны дух кітайскай нацыі, што таксама цалкам відавочна. Зноў спасылаючыся на словы Бань Гу аб тым, што гэтыя сістэмы «процілеглыя, але і ўзаемна дапаўняюць адна адну», у той жа час варта адзначыць, што асноўныя ідэі канфуцыянства і даасізму зусім не з9яўляюцца непрымірымымі або ўзаемазамяняльнымі.
Людзі часта разумеюць даоскі прынцып нядзеяння як свайго роду імкненне да пасіўнага ўцёку ад рэальнасці, гэта значыць нельга нічога рабіць. На самой жа справе, такі падыход цалкам непаўнавартасны і з9яўляецца памылковым. Варта адзначыць, што ў вучэнні даасізму існуе два віды нядзеяння: пасіўнае і актыўнае, якія ў корані адрозніваюцца адзін ад аднаго па частцы разумення ідэалагічнага духу.
Прыхільнікі даоскай школы Чжуанцзы ў цэлым схіляюцца ў бок пасіўнага нядзеяння, пераследуючы дзве мэты духоўнага свету, у якім мы ўпіваемся сваімі поспехамі: 1) «сядзець у забыцці», «рас
145
Асновы традыцыйнай кітайскай кулыпуры
слабляючы цела і пазбавіўшыся ад думак» («Чжуанцзы», раздзел «Галоўны экзаменатар»); 2) «я пахаваў сябе», «худы і знясілены», «астыў і ачарсцвеў» («Чжуанцзы», раздзел «Развагі пра вучэнне Цыу»). А тое нядзеянне, пра якое гаварылі паслядоўнікі даоскай школы Лаацзы, з^ўляецца не цалкам пасіўным. Нядзеянне, пра якое казаў сам Лаацзы, азначае «падтрымліваць існасць усяго існага, але не адважвацца дзейнічаць» (трактат «Лаацзы», 64ы раздзел). Ён падкрэсліваў ідэю аб тым, што трэба «жыць, але не мець; дзейнічаць, але не давярацца; расці, але не ўсталёўваць сваё панаванне» (трактат «Лаацзы», 51ы раздзел). Важнымі з'яўляюцца і такія прынцыпы: «не дэманстраваць самога сябе», «не быць самаўпэўненым», «не ісці вайной супраць самога сябе», «не хваліць самога сябе» (трактат «Даа дэ цзын», 22і раздзел). Усё гэта здаецца гранічна зразумелым: не мудрагеліць, не лічыць, што заўсёды маеш рацыю, не прэтэндаваць на прызнанне заслуг і подзвігаў, пазбягаючы фанабэрыі і выхваляння сваімі поспехамі.
Таму нядзеянне, па разуменні Лаацзы, гэта зусім не азначае проста бяздзейнічаць, а, наадварот,——дзейнічаць, але не давярацца, адступаць, каб пераходзіць у наступленне, імкнуцца да дасканаласці пакручастым шляхам, дамагацца трываласці характару пры дапамозе мяккасці.
Сюньцзы, крытыкуючы Чжуанцзы і Лаацзы, папершае, сказаў, што «Чжуанцзы прадузята бачыў толькі Неба і не ведаў чалавечай дзейнасці»146 («Сюньцзы», раздзел «Збавенне ад памылак»), а падругое, што «Лаацзы прызнаваў толькі прыніжэнні і адмаўляў узвышэнні»147 («Сюньцзы», раздзел «Меркаванні пра Неба»), Тут ён даволі дакладна прыкмеціў розніцу ў ідэях абодвух мысліцеляў.
Вядучы ідэолаг старажытнакітайскіх легістаў Хань Фэй (280233 гг. да н.э.), гаворачы пра прынцып нядзеяння Лаацзы, адзначыў, што нядзеянне тычыцца толькі жыццёвага шляху манарха, а шлях васала і чыноўніка павінен быць дзейным. Хань Фэй лічыў, што абавязак манарха пераважным чынам заключаецца ў тым, каб авалодаць асноўнымі прынцыпамі, прызначаць на службу чыноўніцтва. Калі ж валадар будзе рабіць усё сам і ўнікаць ва ўсе дробязі, то ён не толькі не бу
146 Сюньцзы ў сваіх творах рэзка выступаў супраць даоскага вучэння Чжуанцзы, крытыкуючы яго за элементы містыкі і грэбаванне «чалавечай дзейнасцю», суб^ктыўнымі здольнасцямі чалавека.
147 Сюньцзы мае на ўвазе палажэнне Лаацзы аб тым, што мудры чалавек «сябе не выстаўляе», «сябе не ўзвышае» і «аддае перавагу няўзвышэнню».
146
Частка 2
дзе паспяваць і спраўляцца, але і не здолее зрабіць усё добра. I яшчэ больш сур'Сзннм з^ўляецца тое, што гэта ў значнай ступені будзе перашкаджаць, падрываць працоўны энтузіязм, актыўнасць і ініцыятыўнасць чыноўнікаў. Таму нядзеянне кіраўніка можа (і дапаможа) яшчэ лепш раскрыць актыўнасць і ініцыятыўнасць яго падначаленых.
Прынцып «кіравання пры дапамозе нядзеяння», які асабліва шанаваўся ў вучэнні даасізму ранняга перыяду дынастыі Хань, паступова пачаў славіць нядзеянне чыноўнікаў. Асновай палітыкаэканамічнага курсу пачатку ханьскай дынастыі з'яўлялася ідэя «даць народу адпачынак». Значэнне надавалася таму, каб як мага менш турбаваць народ, у поўнай меры мабілізуючы і раскрываючы актыўнасць і ініцыятыўнасць людзей, у імя стабільнасці грамадскага парадку і аднаўлення эканомікі. У той жа час вучэнне даасізму ранняга перыяду дынастыі Хань заахвочвала і апявала нядзеянне чыноўнікаў, прычынай чаго сталі такога роду ўмовы. Захаваўся старажытнакітайскі філасофскі трактат, створаны ў часы дынастыі Ранняя Хань, «Хуайнаньцзы», у якім змяшчаецца нямала ідэй вучэння ХуанЛаа148, многія з якіх закранаюць прынцып «нядзеяння» (увэй), і ў гэтым ёсць нямала станоўчых бакоў. Напрыклад, «нядзеянне не азначае адмову ад слоў і дзеянняў, асноўны прынцып не ў гэтым» («Хуайнаньцзы», раздзел «Навучанні кіраўніку»). Адным словам, «той, хто прытрымліваецца прынцыпу нядзеяння, у сваіх учынках не бярэ ў аснову рэчы; а той, хто парушае гэты прынцып, кіруецца рэчамі. Той, хто кіруе пры дапамозе нядзеяння, кіруецца прыродай; той, хто парушае гэты прынцып, падпарадкоўваецца рэчам» («Хуайнаньцзы», раздзел «Настаўленне праўдзівага шляху»). Тыя прынцыпы нядзеяння, пра якія тут гаворыцца, маюць ярка выказаны актыўны характар, што, несумненна, заслугоўвае нашай увагі.
Такім чынам, ідэя даасізму аб нядзеянні зусім не такая ўжо і рэзка процілеглая дзеянню. I калі гаварыць аб пазітыўным духу, даоскі прынцып нядзеяння ставіць мэтай дасягнуць яшчэ лепшага дзеяння, аж да не нядзеяння.
Аналагічным чынам канфуцыянскі прынцып дзеяння таксама не супярэчыць даоскаму прынцыпу нядзеяння. Нагадаем некалькі ўрыўкаў з кананічнага твору канфуцыянства «Гутаркі і меркаванні».
М8 ХуанЛаа (кіт.黄老)一сінкрэтычны кірунак старажытнакітайскай філасофіі, папулярны ў канцы перыяду Ваюючых царстваў і ў раннія гады дынастыі Заходняя Хань.
147
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
Адзін з іх — выказванне Канфуцыя, які славіў нядзеянне прыроды і законаў Неба: «А ці кажа Неба штонебудзь? Але чаргуюцца поры году, нараджаецца ўсё існае. А ці кажа Неба штонебудзь!» («Гутаркі і меркаванні», раздзел «Ян Хо»).
У той жа час Канфуцый захапляецца тым, як легендарныя кіраўнікі Кітая Яа і Шунь прытрымліваліся прынцыпу нядзеяння, пераймаючы прыклад Неба: «Якім вялікім гасударам быў Яа! Які ён узвышаны, велічны! Вялікае толькі Неба, і толькі Яа пераймаў яго прыклад. Які ён неабсяжны! Народ не можа знайсці словы, каб яго ўславіць. Якія вялікія, узвышаныя яго здзяйсненні! Якая прамяністая наканаваная ім асвечанасць!» («Гутаркі і меркаванні», раздзел «Вялікі першынец»).
Канфуцый казаў: «Ці гэта не Шунь быў, хто кіраваў у нядзеянні? Чым жа ён займаўся? Звярнуўшы твар проста на поўдзень, ён шанаваў сябе, і толькі!» («Гутаркі і меркаванні», раздзел «Князь цудатворны з надзелу Вэй»).
Канфуцыянцы таксама вельмі паважліва ставяцца да законаў прыроды, завастраючы ўвагу на тым, што чалавек у сваёй вытворчай дзейнасці павінен кіравацца імі. Сюньцзы тлумачыў гэта так: «Калі хатніх жывёл кормяць своечасова, то яны растуць; калі траву і лес косяць і сякуць своечасова, яны буйна растуць»; «У той час, калі расліны квітнеюць і наліваюцца сокамі, высечка іх не дазваляецца і людзей з сякерамі не пускаюць у лясы на схілах гор, каб не даць загінуць маладым раслінам ці не перапыніць іх рост. У той час, калі вялікая марская чарапаха, алігатар, ядомая чарапаха, розныя рыбы, галец, асетр адкладаюць яйкі або нерастуюць, забараняецца закідваць у возера сеткі і кідаць атруту, каб не даць загінуць маляўкам ці не перапыніць іх рост. Вясенняе ворыва, летняя праполка, восеньскі збор ураджаю і яго зімовае захоўванне — усё гэта робіцца своечасова, таму пяць відаў збажыны не знішчаецца і ў народа застаюцца лішкі прадуктаў харчавання. Балоты, сажалкі, азёры, рэкі і іншыя вадаёмы строга захоўваюцца, таму рыбы і чарапахі водзяцца там у дастатку і ў народа застаюцца іх лішкі. Высечка і вырошчванне лясоў у гарах праводзіцца ў патрэбны час, таму горы не стаяць голымі і простым людзям хапае лесу з лішкам» (трактат «Сюньцзы», раздзел «Праўленне вана»).
148
Частка 2
Паслядоўнікі канфуцыянства і даасізму захоўваюць адзінства ў меркаванні аб тым, што трэба абмяжоўваць адвольнае ўмяшанне чалавека ў прыроднае асяроддзе, паважаючы законы прыроды, прытрымлівацца прынцыпу нядзеяння.
3
«Вучэнне аб патаемным»149, якое ўзнікла ў перыяд ВэйЦзінь (220420), досыць паспяхова злучыла ідэі канфуцыянства і даасізму. Кітайская традыцыйная культура мае моцную сувязь з рэальнасцю і валодае практычнай накіраванасцю: тэарэтычныя пытанні, якія падымае кітайская традыцыйная філасофія, гэта галоўным чынам практычныя прынцыпы, цесна звязаныя з рэальным жыццём чалавека. I «вучэнне аб патаемным», названае «адцягненым» і «загадкавым», таксама не выключэнне. Усім добра вядомыя яго ідэі і паняцці, такія як быццё і нябыт, пачатак і канец, адзінкавасць і множнасць, насамрэч звязаныя з рашэннем надзённых пытанняў грамадства і чалавека, напрыклад, узаемасувязі абавязку і прыроды.
Гэтае пытанне ў сваю чаргу закранае праблему суадносін сацыяльных нормаў і характару чалавека.
Як вядома, любы чалавек жыве ва ўмовах сацыяльнаэканамічных, палітычных і міжасобасных стасункаў. Ён вымушаны падвяргацца абмежаванням, звязаным з яго сацыяльным статусам, прафесійнай дзейнасцю, законам або мараллю. Такім чынам, чалавек — сацыяльная істота. У той жа час кожны валодае індывідуальным характарам, незалежным духоўным светам і валявымі памкненнямі і таму з^ўляецца асобай. Такога роду дваістая прырода чалавека сфарміравал ў рэальным жыцці складаныя і супярэчлівыя адносіны паміж грамадствам і чалавекам як асобай. I менавіта праблема гэтых супярэчлівых узаемаадносін з'явілася адным з самых ключавых пытанняў, якія выклікалі найбольшую цікавасць з боку мысліцеляў і філосафаў старажытнасці як у Кітаі, так і за яго межамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
