КНІГІ ОНЛАЙН

Духоўныя асновы кітайскай культуры

Лоу Юйле

Выдавец: Восточная культура

Памер: 240с.

Мінск 2020

90.75 МБ

Асабліва пільная ўвага гэтаму пытанню надавалася ў традыцыйнай кітайскай філасофіі. Можна сказаць, гэта было яе цэнтральнай ідэяй, вучэннем з найбольш багатым зместам. Мы ўжо згадвалі
149 «Вучэнне аб патаемным», або «сюань сюэ» (неадаасізм, III—V стст., заснавальнікі:何宴 Хэ Янь і 王弼 Ван Бі.
149
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
аб тым, што вучэнне канфуцыянства надавала асаблівае значэнне этыкету і выхаванню як узору чалавечага характару, а вучэнне даасізму — прытрымліванню прыродных законаў і прыроды рэчаў. Таму абавязак і прырода з9яўляюцца асновай тэорыі і крыніцай спрэчак канфуцыянства і даасізму адпаведна.
Паслядоўнікі канфуцыянства лічылі, што чалавек у грамадстве значна важнейшы, чым чалавек як асоба, а няўхільнай ісцінай з^ўляецца тое, што чалавек павінен падпарадкоўвацца грамадству, таму вучэнне канфуцыянства акцэнтуе ўвагу на доўгу і абавязках у адносінах да грамадства.
Прыхільнікі догмаў канфуцыянства на падставе маральных нормаў і прававога парадку вызначылі, што ў кожнага чалавека павінна быць імя і сацыяльнае становішча, а таксама доўг і абавязкі, якія адпавядаюць гэтаму імю і сацыяльнаму становішчу. А ўжо пасля зыходзячы з гэтага можна прад^ўляць патрабаванні або ацэньваць дзеянні кожнага члена грамадства, тым самым дабіваючыся мэтаў каардынацыі міжасобасных адносін і стабілізацыі грамадскага парадку. Таму калі ІДзы Лу спытаў Канфуцыя: «Вэйскі гасудар чакае вас для спраў праўлення. 3 чаго вы пачнеце?», Канфуцый без ваганняў адказаў: «Трэба выправіць імёны» («Гутаркі і меркаванні», раздзел 13 «Цзы Лу»).
Для таго каб «займацца кіраваннем», перш за ўсё неабходна нанова зацвердзіць імёны і абавязкі ўсіх членаў грамадства. А тое, што Канфуцый адказаў Князю Вялікаму з надзела Цсі, калі той спытаў Настаўніка, у чым заключаецца кіраванне дзяржавай (калі з^ўляецца «гасударам гасудар, слуга ——слугой, бацькам ——бацька, а сын ——сынам» («Гутаркі і меркаванні», раздзел 12 «Янь Юань»)), і ёсць канкрэтны змест і чаканы сацыяльны эфект «выпраўлення імёнаў».
Канфуцыянская сістэма поглядаў пра абавязак з'явілася ў феадальную эпоху і паслужыла захаванню феадальнага парадку. I зусім небеспадстаўна і нядзіўна тое, што, трапіўшы ва ўмовы антыфеадальнай рэвалюцыі новага часу, яна сутыкнулася з лютым супраціўленнем і рэзкай крытыкай з боку грамадства. Мы, аднак, перакананыя, што неразумна і немагчыма, каб асобна ўзяты член або частка грамадства былі асуджаныя скончыць сваё жыццё ў тым сацыяльным статусе, у якім нарадзіліся, без усялякіх зменаў. Старажытныя мысліцелі Кітая ўжо даўно заўважылі такую ісціну: «бажаствам зямлі і тра
150
Частка 2
вы не заўсёды будуць пакланяцца; становішча валадара і яго падданых не заўсёды застанецца нязменным; спакон веку так было справядліва» («Камэнтары Цзо», раздзел «32ы год князя Джаа»).
У той жа час нельга адмаўляць, што кожны член грамадства ў пэўны час і ў пэўным месцы абавязкова павінен валодаць усталяваным імем і становішчам у грамадстве. Аднак калі ў пэўным сацыяльнагістарычным кантэксце кожны член грамадства не зможа займаць сваё становішча і выконваць свой абавязак, то такое грамадства, вядома, будзе нестабільным і перастане развівацца. Таму внпп访 прнведзенн прынцып з9яўляецца неабходнай умовай развіцця і прагрэсу грамадства.
3 гэтага пункту гледжання ў канфуцыянскім вучэнні аб выпраўленні імёнаў і грамадскім абавязку ёсць рацыянальнае зерне. Акрамя таго, варта адзначыць, што гэта вучэнне зусім не абвяргае ролю асобы. Але калі гаварыць пра маральную свядомасць чалавека, то канфуцыянства, больш чым якаянебудзь іншая філасофская школа, надае асаблівае значэнне суб^ктыўнай актыўнасці і сіле волі чалавека. Аднак, у цэлым кажучы, канфуцыянская сістэма поглядаў пра абавязак грэбуе асабістымі інтарэсамі чалавека, абмяжоўваючы развіццё свабоды волі асобы. У гэтай аднабокасці і заключаецца прычына таго, чаму догмы канфуцыянства пастаянна крытыкуюцца.
Даосы, і асабліва прыхільнікі вучэння Чжуанцзы, лічаць, што чалавек як асоба важнейшы за чалавека як часткі грамадства. Яны акцэнтавалі асаблівую ўвагу на тым, што неабходна прытрымлівацца прыроды і характараў прадметаў і істот, г.зн. варта свабодна развівацца, спадзяючыся на прыродныя якасці асобы; і нельга дазваляць правілам паводзін, прынятым у грамадстве, і разнастайным нормам урывацца ў асабістую прастору чалавека і абмяжоўваць яго дзеянні. Лаацзы казаў: «Калі ліквідавалі Вялікае Даа, з'явіліся «чалавекалюбства» і «справядлівасць». Калі з'явіліся мудрагельствы, паўстала і вялікая крывадушнасць. Калі шэсць сваякоў (бацька і маці, старэйшы і малодшы браты, муж і жонка) у разладзе, тады з9яўляюцца «сыноўняя пачцівасць» і «бацькоўская любоў». Калі ў дзяржаве пануе беспарадак, тады з^ўляюцца «верныя слугі» (сумленныя і адданыя дзяржаўныя дзеячы)» («Даа дэ цзін», раздзел 18). Там жа: «Дэ (мараль) з9яўляецца толькі пасля страты Даа (шляху); чалавекалюбства ——пасля страты Дэ; справядлівасць ——пасля страты чалавекалюбства; рытуал ——пасля страты справядлівасці» («Даа дэ цзін», раздзел 38). Гэта
151
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
сведчыць аб тым, што Лаацзы зводзіў праявы сістэмы і нормаў сацыяльнага этыкету да бесперапыннай страты чалавечай першапачатковай прыроды (існасці). Тут змяшчаецца першапачатковая і простая ісціна аб ператварэнні (адчужэнні). Лаацзы спадзяецца, што чалавек здолее пазбавіцца ад «ператварэння (адчужэння)» праз «ліквідацыю мудрагельства і вучонасці», «ліквідацыю чалавекалюбства і «справядлівасці»», «знішчэнне хітрасці і нажывы», «памяншэнне асабістых жаданняў і вызваленне ад запалу», для таго каб пазбавіцца ад знешняга, наноснага і вярнуцца да натуральнага, прыроднага стану; для таго каб вярнуць сваю сапраўдную прыроду.
Чжуанцзы лічыў, што любога роду сістэма і нормы сацыяльнага этыкету накладваюць абмежаванні і скоўваюць чалавека ў яго свабодзе праяўляць сваю сапраўдную прыроду, а таму ад іх трэба канчаткова пазбавіцца. Ён называў «натуральным» прыроду чалавека, а «чалавечым» ——грамадскі парадак і нормы. У форме байкі, звяртаючыся да алегорыі каровы і каня, вуснамі Бэйхай Жо, філосаф сказаў: «У кароў і коней па чатыры нагі — гэта называецца натуральным. Апранаць аброць на галаву каня, прасоўваць повад праз ноздру каровы ——гэта называецца чалавечым. Таму гаворыцца: «Не варта знішчаць натуральнага чалавечым» («Чжуанцзы», раздзел «Восеньскі разліў»). Тут ясна выказваецца думка пра тое, што нельга дазваляць сістэме і нормам сацыяльнага этыкету знішчаць прыроду і характар чалавека.
Чжуанцзы імкнецца да «бестурботнага блукання» ——абсалютнай свабоды, на якую не накладзены ніякія абмежаванні і абавязацельствы, да «збавення ад чаканняў». А калі яго памкненні невыканальныя на практыцы ў грамадстве, то ён вучыць людзей пры дапамозе рэлятывісцкага падыходу «згладжваць супрацьлегласці», на ўзроўні пазнання пазбавіцца ад рознага роду непаразуменняў і пакут, выкліканых адрозніваннем дабра і зла, праўды і хлусні, карысці і шкоды і іншых супрацьлегласцяў, для таго каб пасля здабыць задаволенасць сабой на ўзроўні суб'ектнўнай свядомасці.
Тэорыя натуралізму, прынятая ў даасізме, носіць рацыянальны характар і мае станоўчы сэнс з пункту гледжання таго, што характару і волі асобы надаеццаасабліваезначэнне. Аднак Чжуанцзы перабольш
152
Заключэнне
вае супрацьстаянне і супярэчнасць паміж індывідуальнай воляй і сацыяльнымі нормамі, імкнучыся да таго, каб чалавек вызваліўся ад грамадства, а гэта зноўтакі відавочны перакос у адзін бок.
3 пункту гледжання тэорыі, задачай «вучэння аб патаемным» з9яўляецца гарманічнае аб'яднанне догмаў канфуцыянства і вучэння натуралізму, якія супярэчаць адна адной. Канфуцыянская тэорыя абавязку і ўздзеяння выхаваннем захоўвалася ў нязменным выглядзе аж да канца дынастыі Хань, і ўжо тады сталі ў мностве праяўляцца розныя заганы і недахопы гэтай сістэмы. Канфуцыянства з'явілася не толькі сродкам, з дапамогай якога валадары прыгняталі і падаўлялі народ, знішчаючы індывідуальнасць і волю асобы. Яно стала інструментам у руках карысных прадстаўнікоў вышэйшага дваранства, з дапамогай якога можна было купіць сабе вядомасць і аддавацца дэмагогіі, разбураючы грамадскія норавы.
«Вучэнне аб патаемным» паўстала пад уплывам злоўжывання канфуцыянскімі догмамі ў канцы дынастыі Хань, таму ў першую чаргу яно, як сутнасць і рацыянальнасць чалавечай прыроды, усхваляе і прапагандуе даоскую, натуралістычную тэорыю. У той жа час паслядоўнікі дадзенага вучэння прыкладалі ўсе намаганні, для таго каб прымірыць і гарманізаваць прыродную сутнасць чалавека і канфуцыянскія догмы.
«Вучэнне аб патаемным» аб^дноўвае ў сабе розныя школы, аднак у тэорыі гэтых вучэнняў існуе нешта агульнае: асаблівая ўвага надаецца прыродзе, канфуцыянскія паняцці пра імёны і выпраўленне выхаваннем з9яўляюцца коранем, а ўвага ўдзяляецца таму, як пры дапамозе кораня аб^днаць крону, пры дапамозе карысці праявіць корань; корань неаддзельны ад кроны, а карысць не адрозніваецца ад кораня.
Адзін з заснавальнікаў «вучэння аб патаемным» філосаф Ван Бі (кіт.王弼,226249) лічыў, што пачуцці і перажыванні, радасці і смуткі ўласцівы чалавечай прыродзе, і нават мудрацы не складаюць выключэнне. Ён сцвярджаў, што дабрадзейныя паводзіны чалавека з'яўляюцца натуральнай праявай сапраўдных пачуццяў, як, напрыклад, у адносінах да бацькоў «натуральная любоў ёсць сыноўняя пачцівасць» («Даследаванне трактата «Гутаркі і меркаванні» Канфуцыя»), Таму ўсе канфуцыянскія догмы і ўяўленні пра абавязак і выхаванне павінны адлюстроўваць чалавечую прыроду, і сацыяльная функцыя
153
Асновы традыцыйнай кітайскай кулыпуры
канфуцыянскай маралі можа знайсці яшчэ больш шырокае распаўсюджанне, толькі калі асаблівую ўвагу звярнуць на натуральную сутнасць чалавека.
Ван Бі рэзка крытыкаваў адмову ад чалавечай прыроды і разлажэнне грамадства ў марнай пагоні за павярхоўнай маральнасцю і рэпутацыяй. Ён прызнаваў, што, калі мы ў пагоні за дробязямі забываемся пра галоўнае, гэта ў корані супярэчыць сапраўднаму сэнсу маралі і шляху (з пункту гледжання даасізму), а таксама канфуцыянскай сістэме поглядаў на абавязак і ўздзеянне выхаваннем. Тады ў грамадскіх норавах пачынаюць панаваць крывадушнасць і ханжаства, што з9яўляецца асноўнай прычынай узнікнення незлічоных заган канфуцыянскай сістэмы выхавання і разумення абавязку. I гэтаму ён даў цалкам яснае тэарэтычнае тлумачэнне. Як кажа Ван Бі, «беражы маці, каб захаваць сына; пакланяйся кораню, каб авалодаць кронай; тады зможаш валодаць і імем, і формай, а ілжывае не народзіцца, Вялікая прыгажосць спалучаецца з Небам, і няма тут месца ўпрыгожванню». У прыватнасці, калі «ўсе песцяць сваю сумленнасць і шчыра аддаюцца справе, гуманнасць і дабрыня становяцца вялікімі, прытрымліванне справядлівасці —— правільным, рытуалы і цырымоніі ——чыстымі». I наадварот, калі «пакінуць маці і выкарыстоўваць сына, забыцца пра карані і прытрымлівацца галін, імёны пачнуць дзяліцца: формы стануць знаходзіць межы; і хоць яны дасягнуць мяжы велічы, ім не здабыць сваёй завершанасці; і хоць расквітнее прыгажосць, усё ж будуць і беды, на жаль». У прыватнасці, «адкінь тое, у чым жывеш, забудзься на тое, што дае жыццё, выкарыстоўвай сваю завершаную форму, працуй над сваімі мудрагельствамі, і тады гуманнасць стане фальшывай, справядлівасць будзе спалучацца з суперніцтвам, і рытуалы — з варожасцю» (Каментары Ван Бі да 38га раздзелу «Даа дэ цзін»).