Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
I вось сёння састарэлай і спрацаванай жанчыне немцы абяцаюць заплаціць некалькі марак за тое, што рабавалі і зневажалі. Але, аказалася, не проста атрымаць той «гасцінец» — часу прайшло многа, дакументаў аніякіх, сведкі павыміралі — тупай, чалавеча, у суд, даказвай, што ты ў вайну не цукеркі смактаў, а гора гараваў...
Я згадзіўся звазіць былую падняволеную з сынам і двух сведак у Лагойск — карона з маёй галавы ад гэтага не зваліцца.
Раніца выдалася сонечная, ласкавая. Сведкі — знаёмыя мне з дзяцінства бабы, гаваркія і цікавыя, сама Надзя — таксама свайму языку спакою не давала — не паездка, а ўзнагарода за «сухое», афіцыйнае гарадское жыццё.
Зрабіла Надзя ў Лагойску неабходную справу, уціснуліся мы ў маю машыну і коцім назад.
Толькі мінулі шашу, што вядзе на Хатынь, як адна са сведак — Настаровіч Таццяна — і кажа, паказваючы ўправа:
— А вось гэта — Жыдоўская гара!..
Мы зірнулі на мільгануўшую гарушку і нічога не разгледзелі, акрамя зубчатага лесу на ёй.
— Што за гара? Чаму так завецца? — пытаюся ў Таццяны.
Яна адвяла ад лесу памакрэлыя вочы і ўсхвалявана, нібы гэта было ўчора, расказала пра няшчасных яўрэяў — нашых землякоў з Лагойшчыны.
— Памятаю,— з болем выдыхнула Настаровіч,— як немцы забіралі з нашай вёскі яўрэйскую сям’ю з малымі дзецьмі, сярод якіх быў і мой аднакласнік Міша. Ён рос вельмі здатным хлопчыкам, імгненна рашаў самыя складаныя задачы ў класе... I яшчэ ён быў надзвычай вясёлы — увесь час усміхаўся, быццам адчуваў, што не дасмяецца ў сваім жыцці... Калі гналі іхнюю сям’ю,— працягвала Таццяна,— Міша ішоў па-мужчынску маўкліва, з суровым тварам, а яго пяцігадовая сястра Кларачка ўсцілала дарогу слязьмі буйнымі... Плакала і іх маці, прадчуваючы бяду...
Таццяна сама выцерла слёзы і ціха дадала:
— Столькі гадоў мінула, а Міша стаіць перад вачыма як жывы... I за што бедных яўрэяў знішчалі, ці ж не такія яны, як мы, людзі?..
У машыне стала ціха. Вайна — незажываючая рана для тых, хто з ёй сутыкнуўся...
Цішыню парушыла Левандоўская Надзя:
— Калі разабрацца, мае вы людцы, на чорта мне іхнія маркі — на той свет я іх забяру, ці што? Мне сёння кідаюць падачку за знявечанае жыццё, а хто кампенсуе спаленае, знішчанае, закатаванае?
Я са здзіўленнем зірнуў на старую жанчыну, якая «прачытала» мае думкі: дзе знайсці такую плату, якой можна было б заплаціць сіротам за забітых бацькоў, бацькам — за спаленых дзетак?..
Пытаюся ў Настаровіч Таццяны:
— А што далей было з Мішам і яго сям’ёй, з астатнімі яўрэямі? Які іх лёс?
Таццяна сумна адказала:
— Усіх яўрэяў з Лагойскай акругі звозілі на тую гару і расстрэльвалі. Цэлымі сем’ямі, з дзецьмі, нават з немаўляткамі... А гару тую людзі пачалі зваць не таму, што не
шкадавалі ці не любілі яўрэяў, а хутчэй за ўсё ад малаадукаванасці, ад прастаты сваёй...
Вось і я з’ездзіў у Лагойск, нажыў яшчэ адну душэўную рану. Гэтая рана хвалявала, непакоіла, і праз два тыдні я кажу жонцы:
— Хопіць пароцца ў градах, паедзем на Яўрэйскую гару!
Праз сорак хвілін падымаліся мы на яе па пахіленых, зарослых травой бетонных усходцах. «Сустракаў» нас за жалезнай агароджай больш чым сціплы помнічак, на якім — туманны тэкст пра тое, што на гэтым месцы ў час мінулай вайны былі расстраляны «советскне граждане»... Hi слова пра яўрэйскую трагедыю, ні паўслова пра колькасць знішчаных... Жонку душылі слёзы, ды і мне было цяжка слова вымавіць — настолькі гэтая братняя магіла рабіла моцнае ўражанне сваёй сіроцкасцю, запушчанасцю, безабароннасцю перад часам і людской абыякавасцю...
У рэдакцыі лагойскай раённай газеты «Родны край», куды заехалі з жонкай Таццянай, даведваюся, што на гэтай «Жыдоўскай» гары загублены каля дзевяці тысяч яўрэяў... Жах!
Імчаць па Лагойскай шашы турысцкія аўтобусы, едуць людзі ў Хатынь схіліць свае галовы перад попелам ста сарака дзевяці жыхароў «вогненнай» вёскі, а побач з гэтай шашой, у якіх-небудзь ста метрах ад яе,— спачываюць у малавядомай «Жыдоўскай» гары астанкі дзевяці тысяч грамадзян нашай Радзімы — яўрэяў...
«ПРАДПРЫМАЛЬНІКІ»
Чаготолькі не робіць непрадказальны час з людзьмі! Быў слесарам — стаў прэзідэнтам нейкай там асацыяцыі. Быў касірам у захудалай краме — стаў банкірам. Быў... ды хіба ўсіх пералічыш? Праўда, ад гэтых пераўтварэнняў дзяржаве карысці — як з казла малака. Але за час перабудовы зрабілася тое, аб чым пяецца ў адной даволі несур’ёзнай песні: «Хто быў нікім — той стаў усім!..»
Вось і ў нашым раёне, а дакладней, у сельсавеце, а яшчэ дакладней, у нашай вёсцы, сталі мужыкі чухаць патыліцы — у які бок падацца, каб не «стаць усім», а хаця б «збіць» на бутэльку, бо заробак у калгасе меншы, чым у немаўляткі фічка, a пахмяліцца хочацца кожны дзень. Тут справа вядомая, як пачнуць пахмяляцца, дык так напахмяляюцца, што заўтра зранку зноў «гараць буксы», а каб іх патушыць, трэба вышукоўваць, як
кажуць, «нявыкарыстаныя рэзервы». Атрымліваецца — хочаш не хочаш, а будзеш ісці ў нагу з часам, узлезеш на «рыначныя рэйкі».
Вось мужыкі з нашай вёскі, праўда, не ўсе, а тыя, у каго ссінелі насы і няўпэўненая хада, перамаглі сваю сялянскую някемлівасць і, згодна з «рыначным сацыялізмам», пачалі жыць па бартэру: ты — мне, я — табе.
Спачатку выкарыстоўвалі «ўнутраныя рэзервы» — неслі з уласнай хаты сёе-тое, зразумела ж, хаваючыся ад жонак, прадавалі сваё «сёе-тое» каму папала за любую цану, але не ніжэй кошту пляшкі гарэлкі.
Потым сцямілі, што на «ўнутраных рэзервах» доўга не пратрымаешся, бо вясковую хату, як вядома, «аздобліваюць» ложак, стол, лава ды, магчыма, сціпленькі дыванок з набітымі фарбай лебедзямі. Прыйшлося мужыкам «кінуць» мазгі ва ўсе бакі. Але ў які бок ні кідалі мазгі — яны траплялі на калгаснае поле ці на іншую калгасную ўласнасць. Тут нашы «прадпрымальнікі» ўспомнілі другую вядомую песню часоўзастою: «Усё вакол калгаснае — усё вакол маё!..»
«Ура! Жывём!» — затрапяталі іх чулыя сэрцы.
Рынак збыту быў пад носам — амаль кожная вёска сёння шчыльна абнесена «парканам» многапавярховых катэджаў ды іншых дыхтоўных будынін.
Неслі і везлі на гэты рынак усё, што шчасціла ўварваць ад кволага калгаснага «стала» — гной, маладую бульбу, цэмент, дошкі, зерне для дачнікавых курэй, хоць свае куры пачалі ад голаду пер’е губляць.
Бывала, прыйдзе гэткі «рыначнік» у краму, каб рэалізаваць здабыты «капітал», працягне дрыготкаю рукой прадаўшчыцы грошы, а тая, перад тым як выдаць бутэльку гарэлкі, прапясочыць на ўсю краму:
—Зноў прыцягнуўся, трасун! Лепей абутак купіў бы — пальцы вунь з ботаў павыскоквалі, а з другога боку пяты нямытыя вывальваюцца!
А «трасун» важна папраўляе залатаную ватоўку і заключае:
— Трэба здароўе падправіць спачатку! Здароўе — даражэй за абутак!
Ды тое, пра што я пішу, усім вядома. Магчыма, я і не паквапіўся б на ваш вольны час, каб не быў сведкам новай формы «прадпрымальніцтва».
Уявіце: выходзяць з кустоў два замызганыя мужыкі, але з «новым» мысленнем і — да калгаснага статка. У кожнага ў руках — па два пустыя трохлітровыя слоікі. Аглядваюцца, туля-
юцца і, прыгінаючыся, «падшпацыроўваюць» да бліжэйшай каровы, дзе...
— Як ты цягнеш за цыцку?! Нічога ж не цячэ! Захоплівай вымя!
— Можа, гэта нядойная карова?
— Сам ты бычок нядойны! Пусці мяне!
Мяняюцца месцамі, і даенне працягваецца.
— Бачыў, як трэба? Вучыся!
— Бачыць-то бачыў, але ж малако табе ў рукаво цячэ, a праз штаны выцякае...
— Ты раўней банку трымай і не трасіся з ёй!
— Г эта я ад хвалявання калачуся — як-ніяк, а новую справу асвойваем...
Нарэшце «новая справа» асвоена — вымучаны некалькі кароў, і рупліўцы з поўнымі слоікамі накіроўваюцца да бліжэйшых дачаў.
— Каму малачко, гаспадыні?!
— Свежанькае, цёпленькае, сырадойчык! Жонкі прыслалі прадаць — дзеткам хлеба няма за што купіць... Каму малачко?!
...Сапраўды, а каму малачко, у якім абмыліся даўно не бачыўшыя мыла рукі «прадпрымальнікаў»? Ёсць жадаючыя? Адрас дам дакладны!
СОНЦА
Што самае смачнае?..
Паспрабуйце задаць гэтае пытанне знаёмым і незнаёмым — пасыплюцца адказы, як гарох з торбы.
Скажуць — гэта ж так проста адказаць: «снікерсы», бананы, ікра, ківі, тарты, крэветкі і... «гарох» будзе сыпацца на вашу галаву так доўга і шчодра, што забудзецеся, пра што і пыталіся. А калі апамятаецеся — выявіце, што галоўная «гарошынка» не вывалілася...
I хоць, як кажуць, пра густы не спрачаюцца, ёсць адзіна правільны адказ, пачуць які, нават сёння, сярод сацыяльнай змардаванасці і духоўнага заняпаду, складана. Матэрыяльныя і духоўныя каштоўнасці пераблыталіся, страцілі ў нашых вачах сваю першародную непаўторнасць і вагу.
Нават тыя, сталейшыя, хто зведаў некалі бязлітасны голад, наўрад ці скажуць сёння, што самае смачнае — хлеб.
Прыпомніце сваё нават не галоднае дзяцінства... Маці просіць схадзіць у краму купіць хлеба, а табе не хочацца,
«няма часу», бо яшчэ не нагойсаўся — чакаюць сябры. A калі нарэшце ўсё ж маці выпхне ў краму — па дарозе дамоў абгрызеш гэты хлеб з усіх бакоў так, што і несці няма чаго. I такі ён смачны, і такі ён духмяны — не адарвацца.
Сёння рука ледзь паспявае запхнуць хлеб у рот, як яму ўздагонку другая жвавая рука адпраўляе ўсё, што Бог паслаў,— кілбасу, рыбу, сала... Дзе тут адчуеш смак хлеба — усё перамяшаецца ў нашай «сячкарні» — глык — і сам не ведаеш, што глынуў.
Каб пераканацца ў тым, што хлеб — самая смачная ежа ў свеце, вазьміце, моцна прагаладаўшыся, скарыначку хлеба і разажвіце, пасмакуйце яе — адразу прыпомніце і маленства, і тыя добрыя рукі, якія вырасцілі і спяклі гэты цуд.
He хачу пакрыўдзіць прыхільнікаў іншых шматлікіх прысмакаў — ешце іх на здароўе, але хлеб можна параўнаць з сонцам.
Як вакол сапраўднага сонца круцяцца планеты, так і вакол хлеба — усе мы.
ПАСЫЛКА
Жылі мы з жонкай адразу пасля вяселля і ў розных гарадах — я ў Мінску, яна — у Гродне, і здымалі куток у чужых людзей, потым я атрымаў ад работы васьміметровы пакойчык на агульнай кухні. Затым — «хрушчоўка» на першым паверсе старога дома, дзе пад нашай кватэрай знаходзілася бойлерная. Часцяком у ёй здараліся аварыі, і смурод з парай прасочваліся ў нашы пакоі. Бывала, што старэнькая мэбля набракала ад вільгаці і трэскалася...
Толькі на пяцьдзесят чацвёртым годзе свайго жыцця я атрымаў больш-менш людскую кватэру, плошчай трыццаць сем метраў. He атрымаў бы і гэту, каб не быў пісьменнікам.
КНІГІ ОНЛАЙН
