Душы маёй бяссонніца
Сяргей Давідовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 254с.
Мінск 1999
Тады суседка, якой ужо пад семдзесят гадоў, тлумачыць:
— Гэта ж я, старая дурнота, пачуўшы першы гром, выскачыла на двор і кульнулася праз галаву. Ды так бразнулася, што каленам ледзь вока не высадзіла...
Аказваецца, не ўсё тое, што можна рабіць малым, дазваляецца старым.
КУДЫ МЫ ІДЗЁМ?
У Мінску, у Нацыянальным мастацкім музеі, некалькі гадоў назад адбылася выстаўка твораў нямецкай мастачкіавангардысткі. «Сюжэты» ўсіх работ аднолькавыя — сінія, жоўтыя, зялёныя ды чырвоныя плямы і палосы перамешва-
ліся, перакрэсліваліся. Магчыма, гэта трэба разумець — я не спецыяліст, не зразумеў. Думаў, што назвы карцін прыадкрываюць завесу таямнічасці. Чытаю: «Куды мы ідзём?..» Падыходжу да другой, трэцяй, іншых карцін —назватая ж... Зусім заблытаўся я і пайшоў з залы...
У пяцідзесятыя — шасцідзесятыя гады ў калгасах за працу амаль нічога не плацілі. Але ўсё ж людзі пачалі пакрысе абжывацца — мелі кароўку, гадавалі аднаго-двух парсюкоў, трымалі курэй, садзілі бульбу, гародніну.
Моладзь хоць і гвалтоўна, але затрымлівалі на зямлі. Здавалася, што жыццё ідзе ўгару, што з кожным крокам, з кожным годам будуць набірацца моцы і калгасная, і сялянская гаспадаркі. Я быў і сведкам, і ўдзельнікам тых падзей.
Потым, застаючыся жыхаром сваёй вёскі і няхай блудным, але сынам сваёй зямлі, з горыччу бачыў, як адмірае вёска, як дзічэе і гіне зямля.
Як толькі спынілі гвалтоўнае трыманне моладзі ў вёсцы — моладзь пацягнулася да лёгкага жыцця — у горад. У вёсцы яе нічога не трымала. Рубель быў і тады не на апошнім месцы ў жыцці, але дзяржава афіцыйна настойвала на тым, што грошы — зло.
Так. У горадзе былі хоць якія забавы, быў хоць які заробак, у вёсцы не было ні забаў, ні рубля. I гэта — адна з галоўных трагічных памылак, якая паскорыла падзенне будынка, пад які не паклалі падмурак.
Прайшло сорак год горкіх маіх назіранняў, а ўперад — ні кроку.
Тыя нямногія мае аднагодкі і людзі больш сталыя з апошніх сіл трымаюць вёску, не даюць канчаткова рухнуць абяссіленаму і абяскроўленаму сялянскаму побыту. Ці надоўга хопіць сіл?..
А якое дачыненне маюць тыя абстрактныя работы нямецкай мастачкі да нашай змардаванай вёскі? Думаю — прамое.
Калі ў мастацтве маюць права нажыццё і рэалізм, і авангардызм, і ўсялякі «ізм», то зямля не церпіць «абстракцыяністаў». Ёй патрэбен толькі прафесійны рэалізм.
Гледзячы на абстрактныя адносіны да зямлі і людзей на ёй, міжволі думаеш: «Куды мы ідзём?»
ТАВАР — ГРОШЫ — ТАВАР
Мішка (царства яму нябеснае) наведаў пры жыцці суседа Адама (дзякуй Богу, яшчэ жывы).
— Здарова, Адаме!
—Адкуль яно, Міхаська, тое здароўе?!
— А што будзем рабіць? — пытаецца Мішка і ведае, што Адам, як заўсёды, дасць добрую параду.
Адам раіць:
— Здароўе патрабуе дагляду! Яго неабходна пастаянна падтрымліваць! — і, падумаўшы, дадае: — Калі ёсць чым падтрымліваць...
— Ёсць! — ускочыў Мішка і дастаў з кішэні роўна столькі, колькі каштуе пляшка з «лякарствам». Але грошы са сваёй рукі не выпускае, а папярэджвае суседа: — Ахвярую з адной умовай: пляшку купіш толькі ў маёй Броні! (Броня — яго жонка.)
— Чаму ў яе? — пытаецца Адам.
— Таму,—тлумачыць Мішка,— што гэтыя грошы я толькі што «пазычыў» у яе з панчохі і лічу за абавязак, каб яны вярнуліся роўненька дамоў. Зразумеў?
— He дурань, дзякуй Богу! — і Адам падаўся да суседкі.
Броня радасна прыняла ў Адама «навар» і выдала яму запаветную пляшку.
Адам вярнуўся да сябра, і той не ўтрымаўся ад тоста:
— А я ў школе ніяк не мог зразумець Маркса, што гэта за формулу ён прыдумаў: «тавар — грошы — тавар». Сёння бачу, што не зусім дурны ён быў чалавек!
Ці то дзякуючы Марксу, ці то Мішкавай кемлівасці, але грошы з Бронінай панчохі кожны дзень спраўна траплялі да Адама, і ён спраўна адносіў іх гаспадыні, абменьваючы на «тавар».
Аднойчы стрэльнула здагадка Броні ў мазгі, і яна не толькі пералічыла грошы, але і запісала іх нумары. Запісала і жахнулася — яе родненькія грошы гуляюць туды-сюды, а гарэлка задарма вандруе ў суседнюю хату.
«Ах, так! — узвінцілася яна.— Ну, я вам пакажу!» — і замест гарэлкі наліла ў пляшку вады. Наліла і ветліва — Адаму:
— На здароўечка, Адамка! Прыходзь яшчэ!..
Вярнуўся яе Мішка дамоў збянтэжаны і цвярозы, цыгарку смаліць ды моўчкі пасапвае.
— Што гэта ты сёння, як нашкодзіўшы кот? — смяецца Броня.— Няўжо ў Адама зачынілася крама?
Мішка збянтэжыўся яшчэ больш і ляпнуў:
— Што я?! Шкада Маркса — не спрацавала яго формула!
ДУРНОТА
Адчыняюцца сенцы, і на ганак выходзіць узрушаная жанчына, адпіхвае нагой худога сабаку і крычыць суседцы:
—Ты чула? Хуліаз Жуліяй пасварыліся і сёння не размаўлялі!
Суседка бразнула аб зямлю вядро з конскім калам і схапілася мурзатымі рукамі за галаву:
—Ды што яны, здурнелі?! Учора Рыкарда з Алівіяй за дзве гадзіны ні разачку не пацалаваліся, а сёння Хуліа і Жулія пайшлі наперакасяк! Як гэта я прапусціла такое?..
На вуліцу пачалі выходзіць жанчыны з другіх хатаў.
— Ды што там Хуліа?! — кіпяціцца «падмога».— Вунь Паула наставіла рогі Радрыгасу! Вось гэта дык да!
— А з кім? 3 кім наставіла рогі? — закрычалі адразу некалькі састарэлых жанчын, якія ў сваёй маладосці не ведалі, што гэта такое — «наставіць рогі».
— 3 Мэйсанам! 3 кім жа яшчэ?! He з Хуанам жа!
— А што Хуан зрабіў табе дрэннага? Ён што, гарод табе стаптаў?
— Ды твой Хуан у параўнанні з Карласам як чарвівы казляк побач з баравіком!..
Я стаю, здаецца, у роднай вёсцы і не магу крануцца з месца, каб ісці ў сваю хату. Куды я трапіў? Ці мая гэта вёска? Дзе я — у Аргенціне, Бразіліі ці Амерыцы?
He! Дзякуй Богу, не! Ды і жанчыны гэта нашы, беларускія, вясковыя. Вунь на іх — драныя ватоўкі, скрыўленыя, стаптаныя, крыху маладзейшыя за іх, боты, кожная мае ў роце два-тры зубы...
Бедныя бабы!.. Затуманілі ім мазгі розныя бяздарныя тэлесерыялы.
КАЛЮЧАЕ МАСЛА
— I якога ражна трэба майму малаку?! — скардзіцца гаспадыня суседцы.— Здыму смятанку — смятанка густая, палец не лезе, перакулю яе ў бойку, збіваю-збіваю, каб масельца зрабіць...
— I што? -— цікавіцца суседка.
— А нічога! — адказвае гаспадыня.— Адна сыроватка ў бойцы. А куды што дзяваецца — дзіва нейкае!
— Нячыстая сіла! — коратка і рашуча заключае суседка.
— Што, нячыстая сіла? — уздрыгвае гаспадыня.
— Нячыстая сіла з’ядае тваё масла! Вось што!
— А як гэта яна? — падалася ўсім целам уперад гаспадыня.
— А вельмі проста!.. Ці заходзіла да цябе тая чарнакніжніца?
— А-а... Заходзіла, сядзела, сморгала носам...
— А пра масла была гаворка?
— Пра масла?.. Стаяў у талерцы на стале камячок даўнейшага масла... Яна і паднесла да яго свае падслепаватыя вочкі, і залопала языком: «Маё ж масла жаўцейшае! Маё ж масла жаўцейшае!..»
— Вось табе і адказ, куды дзяваецца тваё масла з бойкі!
— А куды?!
— А туды, што наслала чарнакніжніца нячыстую сілу ў бойку, яна і есць тваё масла.
— А што рабіць? Я ж ужо трэці раз пераводжу смятану на сыроватку...
Суседка пераходзіць на шэпт:
— Па-першае, пахадзі з пустой даёнкай паміж яе пракосаў і адразу ідзі даіць сваю карову. Пярэйдзе да цябе малако і ад яе каровы...
— А што далей? — не церпіцца гаспадыні.
— А па-другое, укінь у бойку тры іголкі, а потым выкульвай смятану і збівай масла,— шэпча суседка.
— А іголкі для чаго? — здзівілася гаспадыня.
— А для таго, што нячыстая сіла, калі пачне жэрці тваё масла, паколіць язык і ўцячэ з бойкі.
— Дзякуй, суседачка, за добрую параду! —з памакрэлымі вачыма выдыхае гаспадыня...
На гэты раз масла і сапраўды згрудзілася ў вялікі жоўты ком, які пагойдваўся не ў сівой сыроватцы, а ўбеленькай маслянцы.
Шчаслівая гаспадыня ўрачыста паклала масла на талерку, лыжкай абгладзіла, абкруглілаяго, аблізалалыжку і паставіла талерку на сярэдзіну стала. Хацела накрыць ручніком ад мух, але адчыніліся дзверы і праз парог ступіў брыгадзір.
— О-го-го! Якое масла! — усклікнуў брыгадзір.— А каб да гэтага масла (і брыгадзір пачухаў пад носам), дык і смага б згасла!..
«Прыйдзецца ставіць пляшку,—падумала гаспадыня,— і каб яна табе ўпоперак стала!..»
— Дзякуй, што зайшлі! — замітусілася яна.— Зараз прагонім смагу! Хвіліначку!
Нарэзаўшы сала і хлеба, паставіла яна на стол пляшку самагонкі і наліла брыгадзіру поўную шклянку.
— А сабе! Кульні, пакуль пішу працадні! — пажартаваў ён.
— I сабе, i сабе, куды ж я дзенуся! — і гаспадыня наліла сабе ў кілішак.
— Ну, будзем! — і брыгадзір, праганяючы смагу, некалькімі глыткамі апаражніў шклянку.
— Сальца бярыце! Сальца! — частуе гаспадыня.
— He! Я пачну з масельца! Такое жоўценькае і апетытнае, што само ў рот просіцца! — і брыгадзір паклаў на хлеб вялікі кавалак масла. Хлеб з маслам, нібы сом у вір, нырнулі ў брыгадзіраў рот, і яго сківіцы пачалі перамалваць гаспадыніны прысмакі.
Раптоўна брыгадзір ускочыў з лавы і зароў:
— Ой, нячыстая сіла! Ой, халера!
— Што? Што здарылася, брыгадзірка?! — да паўсмерці перапужалася гаспадыня.
Брыгадзір стаяў з шырока разяўленым ротам, з якога дастаў іголку. Начальніцкі язык быў у крыві.
Гаспадыня падумала: «Калі ўжо сам брыгадзір зароў «нячыстая сіла», значыцца, з бойкі яна пераскочыла ў брыгадзіраў рот... I дзякуй Богу — самае месца для яе!» — з палёгкай уздыхнула яна.
ВЫШЫВАНКА
Ёсць сярод майго прыдбанага за жыццё «багацця» адна сапраўды бясцэнная для мяне рэч. Гэта — вышываная кашуля.
Бяру яе калі-нікалі ў рукі, з хваляваннем апранаю і адаграваюся душой, вяртаюся ў юнацтва, адчуваю сябе маладым, прыгожым, шчаслівым!
Здавалася б, што тут надзвычайнага і незвычайнага? Кашуля як кашуля, праўда, аздобленая нацыянальным вышываннем. Але ў гэтай нацыянальнай асаблівасці яе і незвычайнасць.
He ведаю, чым кіравалася мая матуля тады, сорак гадоў назад, нацыянальнымі пачуццямі ці адчуваннем прыгажосці, але яна купіла нам, тром сынам, па вышыванцы. Купіла самым першым у вёсцы! I купіла, нягледзячы натое, што кожная капейчына была на ўліку, а вышываныя кашулі каштавал і значна даражэй за звычайныя.
Затое як мама свяцілася гонарам і радасцю, калі мы апраналі кашулі на свята ці ідучы на вечарынку. Ды і самі мы, гледзячы адзін на другога, свяціліся незвычайным святлом.
Што ні кажыце, а падсвядома, у глыбіні душы, мы, апранаючы нацыянальныя кашулі, больш адчувалі сваю еднасць з зямлёй, на якой нарадзіліся. Гэтае адчуванне абвастралася і таму, што ты меў гонар насіць нацыянальную вопратку, і таму, што тады ў вёсцы гучала толькі беларуская мова.
КНІГІ ОНЛАЙН
