Эканамічны стан, побыт і гандаль Старажытнай Беларусі (IX-XIII стст.)
Валерый Галубовіч
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 176с.
Мінск 1997
Неабходна было засцерагчы гандляра ад усіх гэтых выпадкаў, у чым былі зацікаўлены як нямецкія, так і мясцовыя купцы. Асабліва гэта было важна для рыжскіх купцоў, боў XII —XIII стст. на тэрыторыі сучаснай Бела-русі існавала некалькі самастойных княстваў, якія паста-янна вялі паміж сабой войны. Таму адным з патрабаванняў замежных купцоў было не перашкаджаць гандлю ў выпад-ку вайны. У артыкуле 31 дагавора 1229 г. падкрэсліваецца: "аіце Княжо пойдеть на войну, не надобе Немчнчю ехатн".
У другіх краінах Заходняй Еўропы гэта палажэнне замацавалася значна пазней. У Фландрыі права ганзейцам заставацца і працягваць сваю гандлёвую дзейнасць у вы-падку вайны было даравана ў 1360 г., у Бургундзіі — у 1393 г., у Швецыі — у 1349 г.
У канцы XIII ст. купцы з Полацка і Віцебска адпраўлялі-ся ў Рыгу і ўздоўж узбярэжжа Балтыйскага мора на сваіх суднах, што значна пашырала іх магчымасці ў развіцці гандлю. Безумоўна, гэта былі хоць і не марскія, але адносна буйныя рачныя судны, якія дазвалялі рабіць невялікія мар-скія пераходы. Нагадаем, што ў IX —X стст. вырабленыя крывічамі чоўны-аднадрэўкі дазвалялі купцам Кіева, Ноўга-рода, Полацка і другіх гарадоў Кіеўскай Русі даходзіць да Візантыі. Дагавор 1229 г. гарантаваў свабодны праход суднаў праз Рыгу і далей у Балтыйскае мора.
134
Дагавор 1229 г. Смаленска, Полацка і Віцебска з Рыгай быў легітымным з пункту гледжання сучаснага міжнарод-нага права юрыдычным дакументам. У адрозненне ад дагавора Ноўгарада з Ганзай ад 1195 г. дагавор 1229 г. быў ггадпісаны прадстаўнікамі абодвух бакоў і меў пячаткі гарадоў Вісбі, Любека, Данцыга, Мюнхена, Грэнінгема, Дортмунда, Брэмена, Смаленска, Полацка і Віцебска.
У перыяд утварэння Вялікага княства Літоўскага гандаль паміж замежнымі краінамі і беларускімі землямі пачаў раз-вівацца больш актыўна. У 1253 г. вялікі князь літоўскі Міндоўг пацвердзіў рыжскім і ўсім замежным купцам права свабоднага праезду па рэках і сухапутных дарогах і вызваліў іх ад падаткаў. 3 другой паловы XIII ст. гандаль Старажыт-най Беларусі пачаў весціся ўжо ад імя Літвы.
У 1264 г. вялікі князь літоўскі Гердзень ад імя полац-кага і віцебскага князёў заключыў дагавор аб міры і развіцці гандлю з Рыгай, востравам Готланд і г.Любекам. У наступныя гады гэтыя дагаворы аднаўляліся і папаўнялі-ся новымі нормамі і палажэннямі.
Падагульняючы сказанае, трэба адзначыць, што знешні гандаль Старажытнай Беларусі ў IX —XIII стст. атрымаў значнае Для свайго часу развіццё. Вываз з Беларусі не абмяжоўваўся толькі прадукцыяй сельскай гаспадаркі і промыслаў, вывозіліся і вырабы рамеснікаў-кавалёў, ган-чароў, бондараў, гарбароў, ювеліраў. Ювелірныя вырабы, якія знойдзены археолагамі ў Прыбалтыцы, Польшчы, Чэхіі, Маравіі, па тэхналогіі і тэхніцы выканання вельмі падобныя да вырабаў полацкіх і друцкіх майстроў. Мед-ныя вісячыя замкі знойдзены ў Чэхіі і мелі назву "рускія". Беларускія рамеснікі былі вядомымі майстрамі ў вытвор-часці вісячых замкоў, якія былі шырока распаўсюджаны далёка за межамі Старажытнай Беларусі.
Па складзе ўвозімых тавараў знешні гандаль Беларусі ў IX —XIII стст. не быў выключэннем сярод іншых дзяр-жаў сярэднявечча. Увозіліся тавары раскошы, садавіна, віно, пранасці, фарбы, каляровыя металы, каштоўныя камяні, шаўковыя тканіны, шкло, ювелірныя ўпрыга-жэнні, царкоўныя прылады, соль. Прадметы мастацкага рамяства з сярэдзіны XI ст. ужо не ўвозіліся, 6о попыт на іх задавальняўся вырабамі сваіх мясцовых рамеснікаў.
Найбольш хадавым таварам былі ў той час дарагія шаўковыя тканіны і сукно. Тэкстыльныя майстэрні Араб-скага Усходу, Візантыі, Фландрыі, Генуі і Венецыі выпра-цоўвалі шмат розных тканін.
135
Важным артыкулам імпарту былі мячы, якія выраб-ляліся на Рэйне і Дунаі і праз Чэхію, Польшчу і Прыбал-тыку пападалі ў Беларусь. Яны выкоўваліся са стальных жгутоў, мелі своеасаблівы арнамент і мелі назву "франк-скія". Прывозіліся толькі клінкі, бо рукаяткі мячоў выраб-ляліся ўжо мясцовымі майстрамі і пасля гэтага зброя паступала на рынак. У XII ст.масавы імпарт гэтага віду зброі спыніўся. Верагодна, што к гэтаму часу беларускія рамеснікі ўжо самі набылі значны вопыт у гэтай справе.
Пастаянным імпартным таварам былі каляровыя мета-лы. Да першай паловы XI ст. серабро ў манетах паступала з краін Арабскага халіфата, з другой паловы XI ст. — з Заходняй Еўропы. Медзь, волава і свінец пастаўляліся з Венгрыі, Чэхіі і Германіі.
ІПырокім попытам карысталіся на Беларусі розныя вострыя прыправы — гваздзіка, перац, карыца. Іх імпарт быў выкліканы імкненнем зрабіць больш разнастайнай даволі простую ежу таго часу, таму гэтыя вострыя прыпра-вы былі важнай часткай міжнароднага гандлю на Беларусі. Да харчовых тавараў трэба аднесці соль, селядцы, віно, садавіну.
Безумоўна, што ўсе даходы ад знешняга гандлю наза-пашваліся ў руках феадалаў і купцоў. Знешні гандаль значна павялічваў даходы князёў, іх дружыннікаў, цар-квы, манастыроў, купцоў, гараджан, што ў сваю чаргу павялічвала іх палітычны і эканамічны ўплыў.
Супастаўляючы вываз і ўвоз з пунктаў гледжання ўзроўню развіцця гаспадаркі Старажытнай Беларусі ў IX —XIII стст., не будзе памылкай выказаць меркаванне аб тым, што рамяство Беларусі саступала толькі буйным тэкстыльным майстэрням Бліжняга Усходу, Візантыі, Фландрыі, гарадоў-рэспублік Паўночнай Італіі і франкскім рамеснікам па вытворчасці зброі. У гэтым сэнсе Беларусь не была выключэннем, бо і іншыя дзяржавы Заходняй, Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў перыяд ранняга сярэднявечча таксама куплялі каштоўныя ткані-ны, каляровыя металы, зброю. Аднак у параўнанні з імі яна была ў лепшым становішчы, бо ў яе руках знаходзіўся транзітны гандаль гэтымі таварамі. Беларусь знаходзілася на перакрыжаванні гандлёвых шлях,оў паміж Поўначчу і Поўднем, Захадам і Усходам. Разам з тым знешні гандаль пачынае саступаць унутранаму. Калі ў IX — XI стст. знешні гандаль значна пераўзыходзіў ўнутраны, то ў XII —XIII стст. перавага ўжо на баку апошняга. 136
Пытанні для праверкі
1. Выдзеліце асноўныя перыяды ў развіцці знешняга гандлю Бела-русі ў IX —ХІП стст. і вызначце іх адметныя рысы.
2. Па якіх напрамках адбываўся знешні гандаль Старажытнай Беларусі? Апішыце іх.
3. Якія віды тавараў пастаўляліся з тэрыторыі Старажытнай Бела-русі ў краіны Арабскага халіфата, Візантыю, Цэнтральнай і Заходняй Еўропы? Дайце іх класіфікацыю.
4. Дайце характарыстыку таварам, якія ўвозіліся на тэрыторыю Беларусі ў IX—XIII стст.
5. Ці аказваў станоўчы ўплыў знешні гандаль на развіццё асветы? Калі так, то апішыце шляхі гэтага ўплыву.
6. У чым заключаліся цяжкасці ў развіцці знешняга гандлю таго часу? Што ляжыць у іх аснове?
7. Чым выклікалася неабходнасць заключэння міжнародных гандлёвых пагадненняў?
8. Ахарактарызуйце гандлёвы дагавор 1229 г. Смаленска, Полацка ,і Віцебска з Рыгай.
9. Выявіце адметныя асаблівасці дагавора 1229 г. і гандлёвых пагадненняў Ноўгарада таго часу.
10. Супастаўце вываз і ўвоз з пункту гледжання ўзроўню эканаміч-нага развіцця Беларусі ў IX —XIII стст.
Кантрольныя заданні
1. Распрацуйце схему і складзіце табліцу тавараў, якія вывозіліся і ўвозіліся на тэрыторыю Беларусі ў IX —XIII стст.
2. Параўнайце і прааналізуйце перыяды развіцця знешняга гандлю. Беларусі ў IX — XIII стст. і яго асноўныя напрамкі. Выявіце ролю і месца кожнага напрамку.
3. Паспрабуйце, выкарыстоўваючы пісьмовыя крыніцы таго часу, апісаць прыёмы працы замежных купцоў і купцоў Старажытнай Бела-РУсі
4. Вызначце і зрабіце апісанне механізму ўплыву знешняга гандлю на развіццё гаспадаркі, асветы і культуры Старажытнай Беларусі.
Літаратура
1. Алексеев Л.В. Полоцкая земля (Очеркя ясторнн Северной Бело-руссня в IX —XIII вв.). М., 1966.
2. Беляев М. Нсторяя Полоцка нлн Северо-Западной Русн от древнейшнх времен до Люблннской уннн. М., 1872.
3. Бережков М. О торговле Русн с Ганзой до конца XV в. СПб., 1879.
4. Бэр А. Мсторяя всемнрной торговля: В 3 т./Пер. с нем. М., 1876.
5. Латвййскйй Генрйх. Хроннка Лнвоннн. М.;Л., 1938.
6. Голубовскйй П.В. Нсторня Смоленской землн. Кяев, 1895.
7. Данйлевйч В.Е. Очерк нсторнн Полоцкой землн до конца XIV столетяя. Кяев, 1896.
8. Даркевйч В.П. Пронзведення западного художественного ремесла в Восточной Европе (X —XIV вв). М., 1966.,
137
9. Довнар-Запольскйй М.В. йсторня русского народного хозяйства. Кнев, 1911.
10. Довнар-Запольскйй М.В. Очерк нсторян крнвнчской н дреговнч-ской земель до конца XII столетня. Кнев, 1891.
11. Загорульскйй Э.М. Древняй Мннск. Мн., 1963.
12. Kamaee Н.М. Промышленность я торговля Древней Русн //Русская ясторня в очерках н статьях. М., 1909. Т. 1.
13. Багрянородный К.. 06 управленяя нмперней. М., 1989.
14. Кулйшер Н.М. Нсторня русской торговлн. Пг., 1923.
15. Левко О.Н. Торговые связя Внтебска в X —XVIII вв. Мн., 1979.
16. Мельгунов П.П. Очеркн по нсторня русской торговля IX —XVIII вв. М., 1905.
17. Муравская Е. Органнзацяя торговлн Рнгя с Полоцком, Внтеб-ском н Смоленском в XIII —XIV вв. Вып. 3. //Учен. запнскн Латв. ун-та. Ряга, 1961. Т. 40. Вып.З.
18. Муравская Е. Торговые связн Рнгн с Полоцком, Внтебском н Смоленском в XIII —XIV вв. //Нзв. АН Латв.ССР № 2. Рнга, 1961.
19. Очерк нсторнн Турово-Пянского княжества в X—XIII вв. Кяев, 1901.
20. Половнйков А.П. Торговля в старой Росснн. М., 1958.
21. Рыбаков Б.А. Торговля я торговые путн //Ясторяя культуры Древней Русн. Домонгольскяй пернод. Т. 1. Матернальная культура. М.;Л., 1948.
22. Сапунов А.П. Вятебская старнна. Документы н матерналы. Внтебск, 1883. Т. 1.
23. Сапунов А.П. Река Западная Двнна. йсторнко-географ. обзор. Внтебск, 1893.
24. Фехнер М.В. йзделяя шелкоткацкях мастеров Вязантнн в Древней Русн //Сов. археологяя. М., 1977. № 3.
25. Хорошкевйч Л. Полоцкяе грамоты XIII — начала XVI в. М., 1977.
26. Штыхов Г.В. Древннй Полоцк. IX —XIII вв. Мн., 1975.
27. ШтыховГ.В. Города Полоцкой землн (IX —XIII вв.). Мн., 1978.
2.3. ГАНДЛЁВЫЯ ШЛЯХІ I СРОДКІ ЗНОСІН
Адной з важных умоў адносна ранняга ўзнікнення і даволі хуткага развіцця гаспадаркі Старажытнай Беларусі ў IX —XIII стст. было выгаднае геаграфічнае становішча. Праз яе тэрыторыю праходзілі водныя і сухапутныя гандлёвыя шляхі, якія звязвалі Візантыю, краіны Араб-скага халіфата, Паўднёвую і Паўночную Русь са Сканды-навіяй, Заходняй і Цэнтральнай Еўропай.
КНІГІ ОНЛАЙН
