Эканамічны стан, побыт і гандаль Старажытнай Беларусі (IX-XIII стст.)
Валерый Галубовіч
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 176с.
Мінск 1997
У IX —XIII стст. геаграфія сухапутных гандлёвых шляхоў на Беларусі вызначалася перш за ўсё размяшчэн-нем на яе тэрыторыі населеных пунктаў, паміж якімі існавалі часовыя прасёлачныя грунтовыя тракты. Акрамя таго, некаторыя дарогі пракладваліся ўздоўж рэк, бо было неабходна абслугоўваць водны транспарт і волакі цяглавай сілай і рознымі прыстасаваннямі. Аднак дарогі ўсіх выгі-баў ракі не паўтаралі, а ішлі ўздоўж яе берагоў. Дарогі ў той час пракладваліся даволі прымітыўна і дастаткова было 30 — 40 гадоў, каб яны страцілі нават самыя малень-кія прыкметы. Па такіх шляхах грузы перавозілі часцей за ўсё на конях, запрэжаных па два або чатыры ў падводу. Радзей грузы перавозілі на адным кані. Узімку ў сухапут-ныя гандлёвыя шляхі ператвараліся пакрытыя льдом рэкі. Пры гэтым зімовым дарогам, як правіла, аддавалася пера-вага ў параўнанні з летнімі.
Развіццю сухапутных гандлёвых шляхоў у многім сад-зейнічала зараджэнне на Беларусі паштовай сувязі. Як рэгулярная служба паштовая сувязь на Беларусі з’явілася толькі ў XIV ст., а да гэтага ўсе важныя паведамленні перасылаліся з дапамогай княжацкіх ганцоў. Таму яшчэ ў X —XII стст. была ўведзена спецыяльная павіннасць для сялян — пастаўляць коней для княжацкіх ганцоў- У XIII ст. пасля ўтварэння Вялікага княства Літоўскага ўзнікае спецыяльная служба па перавозцы пісьмовых паведамлен-148
няў, якая ў XIV —XV стст. ператвараецца ў рэгулярную паштовую сувязь.
Некаторыя навукоўцы лічаць, што нават у той час насельніцтва Старажытнай Беларусі праяўляла пэўны кло-пат аб стане сухапутных гандлёвых шляхоў. Пры іх мес-цамі будаўнікі пакінулі велізарныя камяні з апрацаванай гладкай паверхняй, якія называліся "сталамі". Можна меркаваць, што яны выкарыстоўваліся як у час адпачынку, так і для ахвярапрынашэнняў. Акрамя таго, старажытныя сухапутныя гандлёвыя шляхі адзначаліся курганамі, насы-памі, камянямі з вобразам крыжоў, кругоў, падкоў і г.д.
Водныя і сухапутныя гандлёвыя шляхі Старажытнай Беларусі былі даволі небяспечнымі. Вялікая колькасць лясоў, балот, слабая заселенасць тэрыторыі, простыя, але і суровыя звычаі і норавы таго часу стваралі ўмовы для існавання рабаўнікоў і разбойнікаў. Пры гэтым рабавалі як заможных купцоў, так і мясцовых. Рабаванні нямецкіх купцоў набылі такі характар, што віцэ-магістр Лівонскага ордэна Андрэй 21 красавіка 1270 г. выдаў грамату, у якой аб’явіў шлях па Заходняй Дзвіне закрытым да наступнага распараджэння. У адказ на просьбы спыніць пастаянныя рабаванні купцоў з Рыгі, аплаціць іх убыткі і страты мясцовае насельніцтва адказала адмовай. У 1277 г. кіраўніцтва Лівонскага ордэна аддало распараджэнне аб пераносе ўсіх кірмашоў з Полацкай зямлі ў Лівонію, бо на Заходняй Дзвіне на нямецкіх купцоў пастаянна нападалі, рабавалі іх і ўвогуле "чынілі немчючам усялякія крыўды і насіллі".
Але і жыхары Прыбалтыкі таксама не вызначаліся ў той час добрапрыстойнасцю. Каля самой Рыгі аднойчы напалі на віцебскіх купцоў, забілі аднаго з іх і адабралі 10 беркаўцоў воску. У канцы XIII ст. полацкі пасол у Рыге скардзіўся рыжскаму архіепіскапу, што рыжскі магістрат не дазваляе полацкім купцам вывозіць соль на рачных суднах, не грэбуе рабаваннем тавараў і суднаў палачан, таму некаторыя з полацкіх купцоў вымушаны вяртацца ў Полацк без тавараў, без суднаў і да таго ж яшчэ і пешшу.
Небяспечнымі былі шляхі зносін і з-за пастаянных міжфеадальных усобіц з частымі войнамі супраць сваіх суседзяў за пераразмеркаванне феадальнай рэнты. На кожныя 7,5 гада мірнага жыцця толькі ў Полацкім княстве прыходзіўся адзін напад знешняга ворагу.
У часы войнаў гандаль быў вельмі небяспечным занят-кам, таму ў шэрагу міжнародных гандлёвых дагавораў таго 149
часу абумоўліваўся свабодны праезд для купцоў. Аднак гэтыя дамоўленасці выконваліся не заўсёды, бо па звычаях таго часу маёмасць рабавалася ва ўсіх, нягледзячы на тое, купец ён, рамеснік ці замежны дыпламат.
Такім чынам, адносна шырокая для свайго часу сетка водных і сухапутных гандлёвых шляхоў Старажытнай Беларусі адыграла ў IX —ХІП стст. пазітыўную ролю ў развіцці народнай гаспадаркі, іх стан так ці інакш уплываў на развіццё такой важнай галіны эканомікі, як гандаль. Водныя і сухапутныя гандлёвыя шляхі ў многім садзейні-чалі ператварэнню тэрыторыі Беларусі ў транзітны цэнтр, які звязваў басейны Волхава, Волгі, Дняпра, Заходняй Дзвіны, Нёмана і Буга. Гэта забяспечыла трывалыя эка-намічныя сувязі Старажытнай Беларусі з краінамі Араб-скага халіфата, Візантыяй, Прыбалтыкай, Рыгай, Мас-квой, Кіевам, Чарнігавам, Ноўгарадам, Псковам і іншымі старажытнымі краінамі, землямі і гарадамі.
Аднак цесная сувязь, якая заўсёды існавала і існуе паміж палітычным, эканамічным і культурным развіццём, узаемаўплыў гэтых бакоў жыцця беларускага народа не маглі не адбіцца на далейшым развіцці водных і сухапут-ных гандлёвых шляхоў. Рост сельскагаспадарчай вытвор-часці, станаўленне цэхавай сістэмы арганізацыі рамеснай дзейнасці, пашырэнне ўнутраных і знешніх гандлёвых сувязяў, павелічэнне ваенных дзеянняў і з’яўленне арты-лерыі патрабавалі ад дзяржаўнай улады Вялікага княства Літоўскага надаваць больш увагі шляхам зносін, бо нека-торыя водныя і асабліва сухапутныя шляхі, якія складвалі-ся ў асноўным стыхійна, перасталі адпавядаць патрабаван-ням часу. У XIV ст. на тэрыторыі Беларусі пачынаюць будавацца новыя і ўдасканальвацца старыя сухапутныя шляхі.
У IX —XIII стст- для водных гандлёвых шляхоў буда-валіся разнастайныя тыпы рачных суднаў. Будаўніцтва сродкаў воднага транспарту адбывалася ў месцах, якія былі багатыя лесам і знаходзіліся паблізу водных шляхоў. Характар рэк Беларусі, шматлікія парогі на Дняпры і Заходняй Дзвіне, наяўнасць волакаў на водападзелах ака-залі істотны ўплыў на характар рачных суднаў, абумовілі іх параўнальна невялікія памеры, неглыбокую асадку, адносную лёгкасць і разам з тым дастатковуютрываласць.
Найбольш старажытным відам воднага транспарту былі плыты. Гэта быў найбольш просты і жывучы від водных сродкаў зносін.
150
Але самымі распаўсюджанымі і зручнымі сродкамі перавозкі тавараў, асабліва невялікіх грузаў, лічыліся ў IX —XIII стст. чоўны, якія тады вырабляліся з аднаго ствала дрэва і мелі назву "чоўны-аднадрэўкі". Чоўны ў той час будавалі больш за ўсё з асіны. Такія чоўны дзе-нідзе на Палессі захаваліся амаль да пачатку XX ст.
Працэс вытворчасці такога рачнога судна быў даволі складаны. Спачатку кавалку тоўстага дрэва ў некалькі метраў у абхваце трэба было сякерай надаць рысы чоўна, потым высечы сярэдзіну сякерай і апрацаваць човен знут-ры цяслом. Пасля гэтага калода размочвалася ў вадзе, бакі чоўна з дапамогай перагародак і распорак разводзіліся да патрэбнай шырыні. Каб нос і карма не трэснулі, іх звязвалі моцнымі канатамі з канапель, лазы або камышоў. Такі човен-аднадрэўка мог быць з тупым або завостраным носам і кармой.
Памеры такіх чоўнаў маглі быць рознымі — ад ма-ленькіх да даволі вялікіх. Ва ўспамінах аднаго гоцскага гандляра апісваецца пераправа праз Днепр у 60-я гг. X ст. Асобныя чоўны перавозілі не больш трох чалавек, але былі і чоўны, якія таксама былі выраблены з аднаго дрэва, але дасягалі ў даўжыню 20 м і ў шырыню 3 м. Такія чоўны перавозілі людзей у некалькі разоў больш.
Выключны інтарэс для характарыстыкі старажытных рачных сродкаў зносін мае сведчанне візантыйскага імпе-ратара Канстанціна Пурпурароднага, які жыў у X ст., аб тым, што чоўны-аднадрэўкі розных памераў вырабляліся крывічамі, а ўвесну сплаўляліся па Дняпры ў Ноўгарад, Кіеў, Любеч, Чарнігаў, Вышгарад і г.д. Асабліва шмат сплаўлялася іх у Кіеў, дзе на новыя чоўны пераносіліся са старых суднаў уключыны, вёслы, ветразі і іншая аснастка.
Больш вялікімі рачнымі суднамі былі ладдзі. Яны мелі вышыню за 3,5 м і даўжыню 15 — 20 м. Шырыня такіх суднаў 3 і больш метраў. Гэта дасягалася шляхам нарош-чвання бартоў чоўна-аднадрэўкі з дапамогай тоўстых дошак. 3 кожнага боку такія судны мелі па 10—15 вёслаў, вьткарыстоўваліся мачта і ветразі. Кіраванне ім ажыц-цяўлялася пры дапамозе двух рулёў і ветразяў. Каб паз-бегнуць затаплення, такія судны абвязваліся тоўстымі канатамі з камыша. Рачныя судны такога тыпу маглі ўжо плаваць па моры, перавозіць да 200 т розных грузаў, 30 — 40 чалавек свабодна памяшчалася ў ім разам са зброяй. Такое судна, па звестках "Рускай праўды", кашта-вала даволі дорага — 3 грыўні серабра. Тая ж "Руская
151
праўда" ацэньвала чоўны-аднадрэўкі танней іншых рачных суднаў, у прыватнасці ў 15 — 20 разоў танней ладдзі. Безумоўна, што такая розніца залежала ад памераў гэтых суднаў.
У XI ст. на рэках Старажытнай Беларусі з’явіліся новыя тыпы рачных суднаў — стругі. Гэта былі драўляныя пласкадонныя рачныя судны з адвеснымі бартамі, нос і карма ў іх былі завостранай формы. Даўжыня стругаў дасягала 40 — 45 м. Зверху гэтыя судны мелі дах у выглядзе купала з жордак, якія пакрываліся лучынай і рагожай. Мачтаў і ветразяў стругі не мелі, а прыводзіліся ў дзеянне пры дапамозе вёслаў.
Стругі вырабляліся са струганых дошак, ад чаго яны і атрымалі сваю назву. Яны сталі даволі распаўсюджаным рачным транспартам. Ацэньваліся стругі ў 3 разы танней, чым ладдзі, бо струг быў у цэлым нічым іншым, як плытом з драўлянымі невысокімі бартамі. Дзякуючы сваім адносна вялікім памерам і неглыбокай асадцы стругі выкарыс-тоўваліся ў асноўным для перавозкі грузаў.
У сярэдзіне XII ст. на рэках Беларусі з’яўляецца яшчэ адзін тып рачнога судна — насад. Старажытныя пісьмовыя крыніцы ўспамінаюць яго даволі часта, разам з чоўнамі і ладдзямі. Насад — гэта тая ж самая ладдзя, але з больш высокімі бартамі і палубай. Над палубай быў дах, які захоўваў гандляроў, ахову і весляроў ад нечаканых абстрэ-лаў з берагоў. Дах над палубай спачатку вырабляўся з лубу, што і дало назву гэтай частцы судна.
У XII —XIII стст. рачны транспарт Старажытнай Бела-русі папоўніўся яшчэ адным тыпам рачных суднаў — учанамі. Учан — гэта пераважна грузавое судна, адносна вялікіх памераў, больш умяшчальнае, чым струг, таксама з плоскім дном, з дашчатымі высокімі бартамі.
У старажытных пісьмовых крыніцах таго часу ёсць звесткі і аб такіх рачных суднах, як ушкуі. Ушкуй — гэта даволі вялікае.для тых часоў дашчатае пласкадоннае рач-ное судна тыпу ўчана, але з рознымі ўпрыгажэннямі. Так, нос і карма ўшкуя вельмі часта вырабляліся ў выглядзе галавы птушкі, звера, упрыгожваліся арнаментам або раз-малёўваліся ў розны колер. У суднах такога тыпу, як учаны і ўшкуі, былі і вёслы і ветразі.
КНІГІ ОНЛАЙН
