Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
выя, рагацікавыя, лісічкавыя, яжоўнікавыя, тэлефоравыя, 87 родаў, каля 300 відаў. Пераважна сапратрофы. Развіваюцца на драўніне, лясным подсціле, гумусе глебы. Ёсць паразіты травяністых і дрэўных раслін і мікарызаўтваральнікі. Многія А. (губавыя грыбы, дамавыя грыбы) — разбураюць драўніну. Некат. віды, напр. флебія гіганцкая, выкарыстоўваюцца як біял. антаганісты шкодных разбуральнікаў драўніны — каранёвай губкі. Есць лек. (чага), ядомыя (лісічкі, бяляк, лось, пеўнік, стракач, грыбная капуста, грыбная локшына).
Міцэлій грыбоў развіваецца ў субстраце. Гіфы шматлікія, бясколерныя або злёгку афарбаваныя, у некат. відаў утвараюць грыбныя шнурочкі і плеўкі. Пладовыя целы разнастайнай формы (рэзупінатныя, прамастойныя. булавападобныя. цыліндрычныя, разгалінаваныя, шапкападобныя з цэнтр. або эксцэнтрычнай ножкай, сподачкаці чашападобныя, сядзячыя паўкруглыя, капыта-. кансолепадобныя. прымацаваныя бокам ці зачаткавай бакавой ножкай), памераў, колеру, кансістэнцыі (мяккамясістыя, рыхла-, або шчыльналямцавыя, плеўкавыя, валакністыя, скурыстыя, коркавыя, дзеравяністыя). Гіменафор гладкі, складкаваты, сеткаваты. шыпаваты. трубчасты. бародаўчаты, лабірынтападобны, зубчастарассечаны. Гіменіяльны слой складаецца з базідый, шматлікіх базідыёл, гіфід, нярэдка са спец. стэрыльных клетак — цыстыд, глеяцыстыд, шчацінак. Базідыі з 4, радзей 2,6 або 8 спорамі. Базідыяспоры бясколерныя ці афарбаваныя, з гладкай або шыпаватай, бародаўчатай абалонкай.
Літ.: Пармасто Э. X. Порядок Афнллофоровые (Aphyllophorales).— У кн.: Жнзнь растеннй. Т. 2. Грнбы. М., 1976. A. I. Галаўко.
АФІЯБбЛ (Ophiobolus), род сумчатых грыбоў сям. плеяспоравых. Вядома каля 100 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. У СССР адзначаны амаль усе віды, з іх на Беларусі каля 10. Пераважна сапратрофы. Развіваюцца на адмерлых сцяблах і лісці пераважна травяністых раслін. Некаторыя — паразіты, узбуджальнікі каранёвай гнілі злакаў (гл. ў арт. Гнілі раслін).
Міцэлій грыбоў афарбаваны. Псеўдатэцыі шарападобныя або шарападобнаканічныя ў тканках расліны. Сумкі доўгацыліндрычныя. абкружаны шматлікімі парафізоідамі. Сумкаспоры ніткападобныя, з многімі папярочнымі перагародкамі, бясколерныя або жаўтаватыя. У некат. відаў у цыкле развіцця назіраюцца канідыяльныя стадыі недасканалых грыбоў.
У БССР найб. вядомы 2 віды. А. злакавы (О. graminis) — паразіт пшаніцы, ячменю, аўса, жыта. Характарызуецца гладкімі, скучаны-
мі пладовымі целамі (псеўдатэцыямі) і злёгку жаўтаватымі, лінейнымі, сагнутымі спорамі з 5—7 перагародкамі. А. герпатрыхавы (0. herpotrichus) патагенны ў асн. для пшаніцы, адзін з узбуджальнікаў выправання злакаў і ломкасці сцяблоў. Адрозніваецца раскіданымі па субстраце псеўдатэцыямі з сасочкападобнымі вусцейкамі, з аліўкавакарычневымі шчацінкамі і светлааліўкавымі, злёгку звужанымі, ніткападобнымі спорамі. а. с. Шуканаў. АФІЯПАГйН (Ophiopogon), род шматгадовых травяністых раслін сям. лілейных. Радзіма — Кітай, Япопія. На Беларусі культывуюць у аранжарэях і пакоях 2 віды. А. я б ур а н (О. jaburan) мае лінейнае доўгае цёмна-зялёнае лісце (ёсць стракаталістая форма). Кветкі белыя ці фіялетавыя, сабраныя па канцах тонкіх кветаносаў у рэдкую мяцёлку. Ягады сінія. У А. японскага (0. japonicum) лісце больш вузкае і дробнае. Цвітуць у маі — чэрвені. Размнажаюцца пераважна дзяленнем карэнішчаў. Перасаджваюць праз 2 гады ў сумесь лісцевай, парпіковай зямлі, дзёрну і пяску (1:2:1: 0,5). Непатрабавальныя расліны, добра растуць у цёплых і халаднаватых памяшканнях, летам — на балконах, у кветніках.
АФІЯСЁМІЁН (Aphyosemion), род рыб атр. карпазубых. 25 відаў, у многіх вельмі прыгожая афарбоўка, Пашыраны пераважна ў вадаёмах Афрыкі. У СССР у акварыумах найчасцей гадуюць 3 віды.
А. паўднёвы (A. australe hyerreseni) завезены ў 1950-я г. Цела самцоў пераважна карычнева-чырвонае, бакі каля жабернай накрыўкі светла-блакітныя або зялёныя. На галаве і па ўсім целе крывава-чырвоныя плямы. Плаўнікі спінны і анальнві чырванавата-карычневыя, акаймаваныя вішнёва-чвірвонай палосай, хваставы лірападобны, блакітнаваты, зверху і знізу з белай або светла-аранжавай палосай. на канцах яго белыя коскі. Цела А. каліурума А л я (A. calliurum ahii, завезены ў 1960-я г.)
блакітнавата-зеленаватае з больш цёмнай спінкай і ярка-чырвонвімі плямамі. Праз спінны і анальны плаўнікі праходзіць шырокая ярка-чырвоная палоса; верхнія і ніжнія часткі хваставога плаўніка таксама ярка-чырвонвія. Афарбоўка цела А. двухпалосага (A. bivittatum hallvi. завезены ў 1960-я г.) змен-
Афілафаральныя:
1 — тыпы гіменафораў (а — гладкі, б — шыпападобны, e — трубчасты, г — лабірынтападобны); 2— элементы гіменія (а — глеяцыствіды, б — гіфіды, е — шчацінкі, г — цыстыды, Э — базідыі, е — базідыяспоры).
Афіяпагон ябуран.
Афіябол злакавы: 7 — пладовае цела (агульны ввігляд і папярочны разрэз); 2— сумка са спорамі; з— сумкаспора.
лівая, залежыць у значнай ступені ад умоў утрымання. Праз усё цела ідуць дзве паралельныя чорныя палосы (адсюль назва). Спінны, хваставы і анальны плаўнікі падоўжаныя. У самцоў на аранжавым спінным плаўніку рады чорных крапінак. Верхняя частка хваставога плаўніка бледная, ніжняя — яркааранжавая. Грудныя плаўнікі празрыстыя, жаўтаватыя. Гадуюць А. ў акварыумах з укрыццямі з раслін. мяккай. падкісленай тарфаванай вадой, у якую дадаюцв крвіху кухоннай ці марской coni; на грунт бяруць дробны цёмны пясок, перамешаны з вываранай тарфяной крошкай. Іл. гл. на стар. 178, а таксама на ўкл. да арт. Акварыг/лныя рыбы.
АФІЯСТОМА (Ophiostoma), род сумчатых грыбоў сям. афіястомавых. Вядома некалькі дзесяткаў відаў, пашыраных ва ўмеранай і трапічнай зонах зямпога шара. У СССР, у т. л. на Беларусі, болып за 10 відаў, арэал іх звязаны з пашырэннем лісцевых і хвойных дрэўных парод. Паразіты. Многія віды — узбуджальнікі афіястамозу (завяданне, або трахеямікоз) дуба, клёна, бярозы, вольхі, ліпы; некат. выклікаюць сінь драўніны.
Міцэлій грыбоў септаваны. Перытэцыі (пладовыя целы) чорныя, шарападобныя, з доўгім хабатком, на верхавінцы з вяночкам раснічак. Сумкі шырокабулавападобныя або цыліндрычныя, абалонка іх хутка раствараецца. Сумкаспоры бясколерныя. аднаклетачныя. У многіх відаў у дыкле развіцця пераважаюць канідыяльныя стадыі недасканалых грыбоў.
У БССР найб. вядомы 3 віды. А. валахікум (О. valachicum) уласцівы перытэцыі, на канцы хабатка якіх пэндзлік з 10—15 ніткападобных раснічак. Маладыя сумкі яйцападобпыя або яйцападобна-падоўжаныя, пры выспяванні спораў сценкі іх раствараюцца. Сумкаспоры накшталт паўмесяца. А. д у б ов а я (О. roborum) ime паверхневыя або ў субстраце перАтэцыі з рэдкімі шматклетачнымі цёмнымі валаскамі і цвёрдым хабатком. Сумкі пляскатыя, грушападобныя. Сумкаспоры ныркападобныя. А. к у б анская (0. kubanicum) адрозпіваецца круглаватымі перытэцыямі, з падоўжаным цвёрдым прамым хабатком, на верхавінцы якога пучок з 16—20 свабодных бясколерных раснічак. Сумкі шырокабулавападобныя, бясколерныя або светла-бурыя. Сумкаспоры авальныя ці падоўжана-авальныя. выцякаюць з адтуліны хабатка ў выглядзе малочна-белых кропелек.
A. С. Шуканаў. АФІЯХаРАКС (Aphyocharax rubripinnis), рыба сям. харацынід атр. карпападобных. Жыве ў вадаёмах бас. р. Параны. У СССР завезены ў даваепны час, паўторна ў 1950-я г. Гадуюць як акварыумную рыбу.
Даўж. да 5,5 см, самец крыху меншы за самку. Цела падоўжанае, сплюшчанае з бакоў, серабрыста-блакітнае. Плаўнікі. акрамя грудных і тлушчавага, ніжняй ч. хваставога. крывава-чырвоныя. Чародная рыба. Найлепш гадаваць А. ў прасторных акварыумах з вадой, багатай кіслародам.
АФІЯЦЫТЫУМ (Ophiocytium), род аднаклетачных і каланіяльных жоўта-зялёных водарасцей сям. сцыядавых. Вядома 14 відаў, з іх у СССР 12. На Беларусі ў вадаёмах рознага тыпу трапляюцца 4 віды і 2 формы: Ophiocytium sp., А. галоўчаты (0. capitatum), А. дрэўцападобны (0. arbuscula), A. Лагерхейма (0. lagerheimii), 0. capitatum f. longispinum, 0. arbuscula f. longipes.
Пераважна аднаклетачныя. радзей каланіяльныя формы, свабодна плаваюць або прымацаваны да субстрату. Клеткі каўбасападобныя, цыліндрычныя, прамыя або паўкругла і S-падобна выгнутыя ці спіральна закручаныя, шыр. 2— 27 мкм. даўж. значна болыная. Канцы клетак закруглены. звужаны. маюць па 1 шыпу. У прымацаваных форм ніжні канец з ножкай. У адрозненне ад інш. водарасцей маюць празрыстую шклопадобную цытаплазму. Размнажаюцца зааслорамі, некат. ўтвараюць цысты.
Г. М. Міхеева.
АФ0НШ Міхаіл Іванавіч (н. 11.11. 1908, Масква), беларускі сав. вучоньі ў галіне раслінаводства. Д-р с.-г. н. (1970), праф. (1971). Засл. дз. н. БССР (1973). Чл. КПСС з 1940. Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1932). 3 1945 дырэктар Усесаюзнага НДІ лёну, з 1952 заг. аддзела селекдыі і тэхналогіі вырошчвання лёну Бел. НДІ земляробства. Працы па біялогіі, селекцыі і агратэхніцы лёну-даўгунцу. Пад кіраўніцтвам А. выведзены 11 сартоў лёну-даўгунцу, у т. л. Аршанскі 2, Аршанскі 72; распрацаваны арыгінальная тэхналогія камбайнавай уборкі лёну з рассціланнем саломы па ільнішчы і новыя спосабы яго вырошчвання, якія даюць магчымасць атрымліваць ва ўмовах Беларусі ільновалакна па 10 ц/га і больш.
АФРЫКАНСКАЯ ЛІЛЁЯ. расліна сям. лілейных; тое, што агапантус афрыканскі.
АФРЫКАНСКІЯ ШЧУПАЧКІ (Ерірlatys), род рыб атр. карпазубых. Пашыраны ў вадаёмах Зах. Афрыкі. У СССР як акварыумную рыбу гадуюць А. ш. Шапера (E. chaperi, завезены ў 1940-я г., паўторна ў канцы 40-х г.).
Даўж. самцоў 5,5—6 см, самак меншая. Цела серабрыста-шэрае, з 6—7 цёмнымі папярочнымі палосамі. Галава завостраная. спінны. анальны 1 ніжнія прамяні хваставога плаўніка выцягнутыя, на апошнім зверху і знізу чорны кант. Грудныя плаўнікі аранжавыя, астатнія — жоўта-зялёныя з кропкамі. Най-
лепш гадаваць у невысокіх акварыумах з вял. паверхняй вады і мноствам плывучых раслін.
АХАВАНЫ ГРУНТ. закрытыя зямельныя ўчасткі са штучным, спрыяльным для раслін мікракліматам, якія выкарыстоўваюцца для вырошчвання агароднінных, дэкар. і інш. раслін і іх расады на працягу ўсяго года. Ва ўмовах Беларўсі А. г. дае магчымасць палепшыць забеспячэнне насельніцтва свежай агароднінай (агуркі, памідоры, перац, радыска, капуста, кабачкі, лісцевыя зяленіўныя культуры і інш.) і кветкамі (гваздзікі, калы, нарцысы, цюльпаны, ляўконіі і ішп.), асабліва позняй восенню, зімой і ранняй вясною. Да А. г. належаць цяпліцы, парнікі, уцеплены грунт, плёначныя ўкрыцці. АХАНЯНСКАЕ РАДОВІШЧА МЁЛУ, каля паўд.-зах. ускраіны в. Аханяны Дзятлаўскага р-на. Паклад у выглядзе групы асобных блокаў-адорвеняў прымеркаваны да тоўшчы ледавіковай марэны сожскага зледзянення. Агульная пл. блокаў
КНІГІ ОНЛАЙН
