Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
ВАЛОЖЫНСКІ РАЁН, на 3 Мінскай вобл. Пл. 1,9 тыс. км2. Горад Валожын — цэнтр раёна; г. п. Івянец, 444 сельскія нас. пункты, 17 сельсаветаў.
назірання па Валожынскай метэаралагічнай стаяцыі
1
11
111
IV
V
VI
VII
V111
IX
X
XI
XII
За
год
Тэмпература паветра, °C
сярэднясутачная
—6,7
-6,1
-1,9
5,3
12,5
15,7
17,5
16,1
11,6
5,8
0,3
—4,2
5,5
абсалютны мінімум
—38
-34
—26
—18
-6
0
4
2
—4
—19
—26
—30
—38
абсалютны максімум
Тэмпература паверхні глебы, °C
6
9
19
27
31
33
35
33
29
25
15
11
35
сярэднясутачная
—7
—6
-3
6
15
19
21
18
12
6
0
—4
6
абсалютны мінімум
—40
—38
-29
—20
—7
—1
4
1
—4
—19
-26
-31
-40
Сярэдняя тэмпература глебы, °C на глыбіні
0,05 м
13,5
17,4
19,4
17,3
12,4
5,7
0,10 м
13,2
17,1
19,1
17,3
12,7
5,9
0,15 м
12,7
16,6
18,9
17,3
12,8
6,1
0,20 м
12,2
16,2
18,6
17,2
12,9
6,3
Сярэдняя скорасць ветру, м/с
4,7
4,7
4,5
3,9
3,9
3,7
з,з
3,4
3,5
3,9
4,5
4,5
4,0
Сярэдняя колькасць сутак са ско расцю ветру 15 м/с 1 больш
1,0
0,6
1,1
0,1
0,8
0,2
0,2
0,5
0,4
0,8
0,6
0,9
7,2
Сярэдняя адносная вільготнаоць паветра, %
88
86
78
74
69
69
74
76
81
85
90
90
80
Сярэдняя колькасць ападкаў, мм Сярэдняя колькасць дзён
39
39
37
46
59
77
86
82
59
46
49
40
659
ясных
1,8
1.8
4,4
3,7
3,0
3,2
2,6
2,8
3,8
2,0
0,8
1,2
31
пахмурных
20,6
16,8
13,4
11,0
7,8
7,2
8,2
8,6
9,8
15,5
21,6
23,0
164
Паверхня хвалістая — на У Мінскае ўзвышша, на Пн адгор’і Ашмянскага ўзвышша; на ПдЗ Нёманская ніз. і нізіны ўздоўж Бярэзіны і Іслачы. Агульны нахіл паверхні з ПнУ на ПдЗ. 15,2 % тэр. на выш. 250—300 м, 33 % — 200—250 м, 36 % — 150—200 м, ніжэй 150 м — 12,5 %. Найвыш. пункт — г. Маяк 335 м на У раёна (каля в. Шапавалы Залескага с/с), найб. нізкая адзнака 140,3 м (пры выхадзе Бярэзіны
1. Сярэднеі буйнаўзгорыстае ўзвышша з камамі, лагчынамі. Глебы дзярнова-падзол істыя, дзярновыя забалочаныя супясчана-сугліністыя. Ворныя землі, участкі хваёвых лясоў.
2. Дробнаі сярэднеўвалістае ўзвышша з лагчынным і ярыста-лагчынным расчляненнем. Глебы дзярнова-падзолістыя супясчаныя. Ворныя землі.
3. Дробнаі сярэднеўзгорыста-градавае ўзвышша з камамі, катлавінамі, лагчынамі. Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярновыя забалочаныя супясчана-сугліністыя. Ворныя землі, участкі хваёвых, яловых лясоў.
4. Камава-марэнна-градавае ўзвышша. Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярнова-палева-падзолістыя супясчана-сугліністыя. Ворныя землі, участкі хваёвых, шыракал і ста-яловых, яловых лясоў.
5. Платопадобнае ўзвышша з западзінамі. Глебы дзярнова-палева-падзолістыя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя сугліністыя. Ворныя землі, участкі яловых, шыракаліста-яловых лясоў.
6. Сярэднеўзгорыста-градавае ўзвышша. Глебы дзярнова-палева-падзолістыя, дзярновападзолістыя забалочаныя сугліністыя. Ворныя землі, участкі шыракаліста-яловых, яловыхлясоў.
за межы раёна). Усх. ўскраіна раёна найб. прыўзнятая (абс. адзнакі 240— 280 м), на Пн і Пд пераважае сярэднеі драбнахвалісты рэльеф (глыб. расчлянення паблізу рэк да 20 м/км2, ёсць яры і лагчыны), найб. плоская паверхня на 3 (выш. 150—180 м).
Геалагічная будова і кар ы с н ы я в ы к а п н і. У тэктанічных адносінах В. р. прымеркаваны да Бел. антэклізы, у межах усх. схілу Цэнтральнабел. масіву, Вілейскага пахаванага выступу, Валожынскага грабена. Зверху
7. Узгорыста-хвалістая марэнная раўніна з камамі, лагчынамі. Глебы дзярнова-падзолістыя супясчаныя. Ворныя землі, участкі хваёвых лясоў.
8. Плоская марэнна-зандравая раўніна з лагчынамі. Глебы дзярновыя забалочаныя, дзярнова-падзол істыя супясчаныя. Ворныя землі, участкі хваёвых лясоў.
9. Спадзістахвалістая водна-ледавіковая раўніна з дзюнамі, астанцамі марэннай раўніны, катлавінамі. Глебы дзярнова-падзол істыя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя супясчанапясчаныя. Хваёвыя лясы, участкі вярховых балот, ворныя землі.
10. Пласкахвалістая азёрна-алювіяльная нізіна з астанцамі тэрас, водна-ледавіковай раўніны з дзюнамі. Глебы тарфяна-балотныя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя, дзярновападзолістыя пясчаныя. Чорнаальховыя, бярозавыя, хваёвыя лясы, нізінныя балоты, участкі ворных зямель.
11. Плоская азёрна-алювіяльная нізіна з астанцамі тэрас, прыдаліннымі зандрамі. Глебы тарфяна-балотныя, дзярнова-падзолістыя супясчаныя. Ворныя землі, участ'кі хваёвых л ясоў.
12. Плоская пойма з рэдкімі грывамі. Глебы дзярновыя забалочаныя, тарфяна-балотныя. Гідрамезафітныя лугі, нізінныя балоты.
залягаюць пароды антрапагенавага ўзросту магутнасцю 120—200 м, якія сфарміраваліся пад уплывам ледавіка сожскага зледзянення, пад яго адкладамі ўтварэнні дняпроўскага і бярэзінскага зледзяненняў; ніжэй палеагенавыя 10— 20 м, мелавыя і дэвонскія адклады (пашыраны месцамі). Агульная магутнасць платформавага чахла 150—350 м. Пад ім на глыб. 50—150 м ніжэй узр. м. пароды крышт. фундамента. Вядома 9 радовішчаў торфу з запасамі 11,1 млн. т (найб. Красны Бор, Барценгха, Забалаць, Каменка, Забалоцце); 2 радовішчы пясчана-жвіровага матэрыялу з агульнымі запасамі 15 млн. м3 (Бярэзінскае 1 Альшанскае, гл. адпаведныя арт.); невял. радовішчы буд. пяскоў і гліністых парод для грубай керамікі.
К л і м а т. Раён адносіцца да Лідска-І вянецкага агракліматычнага раёна. Сярэдняя т-ра студз. —6,7, ліп. 17,5 °C. Ападкаў 659 мм за год. Вегет. перыяд 187 сут. Іншыя метэаралагічныя паказчыкі гл. ў арт. Валожынская метэаралагічная станцыя. Гідраграфія. Рэкі належаць да Вілейскага гідралагічнага раёна. Рака Бярэзіна з прытокамі Галыпанка, Волка, Іслач (з прытокамі Валожынка і Волма). На р. Бярэзіна Сакаўшчынскае вадасхоеішча. Густата рачной сеткі каля 0.45 км/км2. Агульная працягласць асушальнай сеткі 5 тыс. км, у т. л. адрэгуляваных водапрыёмнікаў 56 км, магістральных і падвадных каналаў 304 км, рэгуляцыйных каналаў 321 км. Г л еб ы. Тэр. раёна ў межах ШчучынскаВоранаўска-Лідскага аграглебавага падраёна і Ашмянска-Мінскага аграглебавага раёна. Глебы с.-г. угоддзяў (%): дзярнова-падзолістыя 49,6, дзярнова-падзолістыя забалочаныя 27,9, дзярновыя і дзярновакарбанатныя забалочаныя 7,3, поймавыя (алювіяльныя) 6,8 тарфяна-балотныя 8,4; паводле мех. склаДУ (%): сугліністыя 47,1, супясчапыя 38,6, пясчапыя 5,9, тарфяныя 8,4. Плоскасная эрозія на 15,8 % пл. ворпых зямель, у т. л. на 10,4 % слабая; 4,8 % ворных зямель завалунена. Р а с л і н н ы і ж ы в ё л ь н ы с в е т. Паводле складу і структуры расліннасці болыпая ч. раёна належыць да Ашмянска-Мінскай геабатанічнай акругі, невял. паўд.-зах. ч,— да Нёманска-Перадпалескай геабатанічнай акругі. Агульная пл. лугоў 26,8 тыс. га. Сухадолы займаюць 22 %, заліўныя 25,7, нізінныя 52,3 %. Пад лясамі, якія адносяцца пераважна да падзоны грабова-дубовацемнахвойных лясоў, 37 % тэр. раёна. ІІайб. лясістасць на ПдЗ раёна, дзе знаходзіцца частка Налібоцкіх лясоў (35 тыс. га). Склад лясоў (у %): хваёвыя 52,7, яловыя 17,4, дубовыя 0,8, ясянёвыя 0,1, бяроза-
выя 17,9, асінавыя 2,2, чорнаальховыя 8,6, ліпавыя 0,3. 14,7 % лясоў — штучныя, пераважна хваёвыя і яловыя насаджэнні. 9 балот (належаць гал. чынам да Ашмянска-Слуцкага тарфянога раёна і Лагойска-Дзяржынскага тарфянога раёна) пл. 8 тыс. га (часткова асушаны), усе нізінныя. Найб. балотпыя масівы: Забалаць, Красны Бор, Забалоцце, Каменка, Барценіха. 3 паляўнічапрамысл. жывёл водзяцца лось, дзік, вавёрка, заяц-бяляк, заяц-русак; ёсць цецярук і шэрая курапатка.
Прыродакарыстанне і а х о в а п р ы р о д ы. Пад с.-г. ўгоддзямі 48,4 % тэр. (33,2 % ворных зямель, 14,1 % сенажацей і пашаў). Асн. землекарыстальнікі — 19 калгасаў (58,8 тыс. га с.-г. угоддзяў агульнага карыстання) і 12 дзяржгасаў 24,9 тыс. га с.-г. угоддзяў). На канец 1981 асушана 12,3 тыс. га зямель. Сярэдні бал банітэту с.-г. угоддзяў 35, найвыш. 40, найніжэйшы 26. Спецыя.чізацыя калгасаў і дзяржгасаў — малочна-мясная жывёлагадоўля, ільнаводства і буракаводства, пашыраны пасевы збожжавых і бульбы. Прадпрыемствы харч., лёгкай, буд. матэрыялаў прам-сці. Валожынскі і Маладзечанскі лясгасы. На тэр. раёна б. ч. Налібоцкага паляўнічага заказніка, Валожынская спарт. паляўыічая гаспадарка, зона адпачынку Івянец. 3 жывёл і раслін, узятых пад ахову і запесеных у Чырвоную кнігу Беларускай ССР, трапляюцца мядзянка, ручаёвая стронга, пралеска высакародная, чубатка пустая, чына гладкая, зубніца клубняносная, званочак персікалісты, сон шыракалісты, наперстаўка буйнакветная, мядзведжая цыбуля, лілея царскія кучары, шпажнік чарапіцавы, касач сібірскі, чараўнік двухлісты. На пач. 1982 у раёне 40 калект. і 24,2 тыс. індывід. членаў т-ва аховы ІірыроДЫ. ф. Ф. Бурак, Г. П. Рудава, Н. I. Руднгцпі, М. Ф. Янюк.
ВАЛбЗЕВА, возера ў Шаркоўшчынскім р-не, у бас. р. Дзісна. Пл. возера 0,17 км2, вадазбору 8,25 км2. Злучана канавай з воз. Яжгіня, ручаём — з р. Дзісна. Каля возера в. Буды.
ВАЛбСАВІЦКІ ПАРК, старадаўні парк у в. Новыя Валосавічы Лепельскага р-на. Пл. 4 га. Пейзажнага тыпу. Дрэвава-куставыя насаджэнні пераважна з мясц. парод — ліпы, елкі, бярозы, клёну, ясеню. Асталіся асобныя экзоты, у т. л. найлепшыя на Беларусі экземпляры таполі белай еўрапейскай. Парк перспектыўлы для аднаўлешія.
ВАЛОСКІ АРЭХ, тое, што грэцкі арэх.
ВАЛбЎКА, В а л о в а, рака, левы прыток Нёмана, у Навагрудскім р-не. Даўж. 39 км. Пачынаецца на У ад в. Ладзенікі. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,7 %0. Асн. прыток Оса (злева).
Вадазбор (253 км2) у межах Навагрудскага ўзв. і Нёманскай ніз., пад лесам 11 %. Даліна трапецападобная, у ніжнім цячэнні зліваецца з далінай Нёмана, шыр. 0,4—1,5 км, у ніжнім цячэнні да 2,5 км. Схілы стромкія, месцамі абрывістыя, моцна нарэзаныя, выш. 25—30 м. Пойма вузкая, двухбаковая, нізкая, забалочаная, у ніжнім цячэнні пашыраецца да 1 км і зліваецца з забалочанай поймай Нёмана. Рэчышча звілістае, у нізоўі каналізаванае. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 1,7 м3/с, на веснавы перыяд прыпадае 45 % гадавога сцёку. В. выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліяраныйных сістэм.
ВАЛОШКА, род раслін сям. складанакветных; тое, што васілёк.
ВАЛУЗНЁУ Анатоль Рыгоравіч (н. 29.11.1904, Мінск), беларускі сав. вучоны ў галіне селекцыі ягадных культур. Д-р біял. н. (1971). Скончыў Ленінградскі с.-г. ін-т (1927). 3 1936 узначаліў даследаваппі па селекцыі ягадных культур на Бел. пладоваагародніннай доследнай станцыі. 3 1959 заг. аддзела ягадных культур, з 1974 ст. навук. супрацоўнік лабараторыі селекцыі і агратэхнікі ягадных культур Бел. НДІ бульбаводства і плодаагародпіцтва. Вывеў 20 сартоў ягадных культур, раянаваных на працягу розных гадоў у СССР, у т. л. і ў БССР. Пайб. пашыраныя сарты: чорных парэчак — Беларускія салодкія, Мінай Шмыроў,
КНІГІ ОНЛАЙН
