Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
Вечназялёныя і лістападныя кусты, невял. дрэвы. Лісце чаргаванае, простае, суцэльнае або радзей перыста-лопасцевае. без прылісткау ці рэдка з паўсэрцападобнымі прылісткамі, укрытае араматычнымі шчыткападобнымі залозкамі, якія выдзяляюць васковае рэчыва. Кветкі звычайна аднаполыя, ветраапыляльныя, без калякветніка, у каташках. Тычынак у большасці мужч. нветак па 4, радзей да 20 або толькі 1. Гінецэй з 2 глыбаказроелых пладалісцікаў. Завязь 1-гнездавая, з 1 семязародкам. Плады касцянкападобныя. Насенне без эндасперму.
Лгт.: Порядок мпрнковые (Мргісаles).— У кн.: Жлзнь растенпй. Т. 5. Ч. 1. Цветковые растення. М., 1980; Т а х т ад ж ян А. Л. Спстема п фплогення цветковых растенпй.— М.; Л„ 1966.
ВАСКОЎШЦА (Myrica), род раслін сям. васкоўнікавых. У родзе каля 50 відаў, пашырапых у абодвух паўшар’ях. У СССР 2 дзікарослыя віды. На Беларусі ў 1859 у Горацкім дэндрарыі высаджана В. з в ы ч а й н а я (М. gale, расла да Вял. Аііч. вайны). У 1950-я г. ў Цэнтр. бат. садзе АН БССР як дэкар. расліны інтрадукаваны 2 амерыканскія віды: В. в аш ч а п а я (М. cerifera) i В. п е нсільванская (М. pensilvanica). Могуць выкарыстоўвацца для замацаванпя пяскоў, асваення забалочапых і інш. няўдобіц. Цвітуць у крас., плады выспяваюць у каетрычніку.
Кусты або невял. дрэўцы. Лісце простае. скурыстае, з дробнымі пахучымі залозкамі, доўга не ападае. Кветкі дробныя. у коласападобных суквеццях. Плод — блакітна-белая касцянка дыям. 2—6 мм з васковым налётам. Размнажаюць насеннем і чаранкамі. Зімуюць пад снегам. Растуць на пясчаных і забалочаных глебах.
ВАСЛЁПНА, возера ў Гарадоцкім р-пе, у бас. р. Лужасянка. Пл. 1,96 км2. Даўж. 3.29 км, найб. шыр. 1.21 км, найб. глыб. 8 м, сярэдпяя 4,5 м. Аб’ём вады 8,52 млн. м3. Вадазбор (9,43 км2) дробнаі сярэднеўзгорысты, складзепы з пяскоў, пераважна пад лесам (70 %).
Катлавіна складанага тыпу, лопасцевай формы, выцягнута з ПнУ ііа ПдЗ. Схілы выш. 5—10 м. пераважна стромкія. пясчаныя, укрыты лесам. Берагавая лінія (да?ж. 9,92 км) звілістая. Берагі выш. 0,2—0,5 м, пясчаныя, пад лесам і хмызняком. Падводная ч. катлавіны карытападобнай формы, літараль стромкая
Вастракілыііца чарнеючая: 1— галшка з кветкамі і пладамі; 2 — кветка без пялёсткаў.
Вастрыца чалавечая (унутраная будова): 1— ротавая адтуліна; 2—стрававод; 3— кішэчнік; 4— матка.
Возера Васлепна.
і вузкая, прафундаль плоская. 7 астравоў агульнай пл. 7 га. Глыб. да 2 м займаюць 18 % пл. возера. Дно выслана гліністымі іламі, тонкадэтрытавымі і крэменязёмістымі сапрапелямі магутнасцю да 5 м. Мінералізацыя вады каля 200 мг/л, празрыстасць 1,2 м. Эўтрофнае. Слабапраточнае: злучана пратокай з воз. Вымна, упадаюць 2 ручаі. Зарастае каля 20 % пл. возера. Палоса падводнай расліннасці шыр. да 30 м да глыб. 2 м, падводныя макрафіты пашыраны да глыб. 3 м. Водзяцца шчупак, акунь, судак, лешч, плотка, лінь, карась, верхаводка, мянтуз, краснапёрка, язь. Адзначана гнездаванне звычайнага гогаля, занесенага ў Чырвоную кнігу Беларускай GCP.
Л. Я. Ляшковіч. ВАСТРАКІЛЬНІЦА (Lembotropis), род кустовых раслін сям. бабовых. Вядомы 1 від — В. чарнеючая (L. nigricans), пашыраны ва ўмерапых абласцях Еўразіі і Паўн. Амерыкі; на Беларусі зрэдку трапляецца на ПдЗ. Расце ў хваёвых лясах і хмызняках. Цвіце ў чэрв.—жніўпі. Дэкар. расліпа, вырошчваецца ў садах.
Куст выш. 50—80 см, ад асновы моцнагалінасты, з прамымі прутападобнымі ўзыходпымі галінкамі, зрэдку валасістымі. з тонкімі прадаўгаватымі жалабкамі. Лісце трайчастае, на амаль голых чаранках, з непрыкметнымі прылісткамі. Лісцікі эліпсоідныя, зверху цёмна-зялёныя, голыя, знізу святлейшыя, апушаныя. Кветкі залаціста-жоўтыя, з прыемным пахам. на 10—25 у негустых коласагронкападобных суквеццях. Нветаножкі даўжэйшыя за чашачку, валасістыя, з лінейным прыкветкам. Чашачка няправільна-званочкавая, валасістая, двухгубая. Вяночак даўж. да 1 см, флаг наверсе круглаваты, з кароткім ногцікам, крылы і лодачка (клювападобна завостраная, кіпцюрападобназвілістая) роўныя флагу. Плады — лінейна-ланцэтныя, прыціснутаваласістыя струкі. I. М. Ляховгч. ВАСТРАЛОДАЧНІК (Oxytropis), род шматгадовых травяністых раслін сям. бабовых. Вядома каля 400 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. У СССР больш за 300 відаў, з іх на Беларусі — В. валасісты (О. pilosa). Рэдкі еўрасібірскі паптычна-сармацкі від. Занесены ў спіс рэдкіх і знікаючых раслін БССР. Зпойдзены каля воз. Тушча ў Смаргонскім р-не. Расце на ўзгорках у верасова-імшыстых хвойніках. Цвіце ў чэрв.— ліпені. Лек. і дэкар. расліна.
Прыгожая, густа апушаная доўгімі белымі валаскамі расліна. Сцяблы прамастойныя або ўзыходныя выш. да 50 см. Лісце няпарнаперыста-складанае. з 7—14 пар шырокаланцэтных лісцікаў. Прылісткі травяністыя падоўжана-ланцэтныя, нязрослыя паміж сабой. Кветкі матыльковыя, светла-жоўтыя, з лінейнашылападобнымі прыкветкамі і трубчаста-званочкавай чашачкай, у густых галоўках на пазушных кветаносах. Чашачка з шылападобнымі лінейнымі зубцамі. Лодачка на вярхушцы з характэрным вострым канцом. Плод — завостраны касматы струк на кароткай ножцы.
Т. А. Сауткгна. ВАСТРБІЦА (Asperugo), род адпагадовых травяністых раслін сям. бурачнікавых. Вядомы 1 від — В. р а спасцёртая (A. procumbens), па-
шыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы; на Беларусі — па ўсёй тэр. Расце як пустазелле каля жылля. на агародах. Цвіце ў маі — ліпені. Лек. расліпа (процізапаленчы і ад.харквальны сродак).
Сцябло распасцёртае па зямлі, даўж. 20—60 см. галінастае, сакаўное, ломкае, вострарабрыстае, усаджанае моцнымі кручкападобнымі шыпікамі. Лісце падоўжана-эліпсоіднае, вастраватае, тонкае, цвёрдашурпатае, па краі амаль калючашчаціністае, ніжняе чаргаванае, на чаранках, верхняе збліжанае па 2—4. Кветкі дробныя. спачатку фіялетавыя, потым блакітныя з белай трубкай, адзіночныя або па 2—3 у пазухах верхняга лісця. Чашачка раснічастая з сеткай жылак. Плод — 4 прамастойныя дробнабугрыстыя арэшкі.
ВАСТРБІЦЫ (Enterobius), род чарвей падатр. аксіўрыд кл. круглых чарвей. У родзе 1 від — В. ч а л а в ечая (Enterobius vermicularis). Пашырана ўсюды. Паразітуе ў канцавым аддзеле тонкага кішэчніка і ў тоўстым кішэчніку чалавека; узбуджальнік энтэрабіёзу.
Цела даўж. 2—12 мм, белаватае, укрыта кутыкулай, унутр. поласць запоўнена вадкасцю. Самкі даўжэйшыя за самцоў. Задні канец у самак роўны, завостраны, у самцоў кручкападобны. Рот з трыма губамі. Жыве каля 1 мес. Размнажаецца без прамежкавага гаспадара. Полаваспелыя самкі выпаўзаюць праз заднепраходную адтуліну, адкладваюць каля яе яйцы (да 10—12 тыс.) і гіпуць. Яйцы ў вонкавым асяроддзі выспяваюць (становяцца інвазійнымі) праз 6 гадз. Трапляюць у арганізм чалавека з ежай, вадой і ў кішэчніку ператвараюцца ў дарослых паразітаў. I. С. Гусева.
ВАСЬКАВІЦКАЕ РАДбВІШЧА ДАЛАМІТАЎ, за 0,7 км на Пн ад в. Васькавічы Слаўгарадскага р-на. Паклад (4 адорвені) верхпедэвонскага ўзросту ў тоўшчы канцова-марэнных адкладаў сожскага зледзянення. Разведаныя запасы 406 тыс. м3, перспектыўныя 184 тыс. м3. Даламіт шэры, жаўтаваты, зеленавата-шэры моцны, трэшчынаваты, дробнакрышт. структуры. Гліністых часціпак 1 %, іглаватых і пласцінчатых зерняў 2,8 %. Магутнасць карыснай
Ваўкавыск. Насаджэнні дрэў і кустоў уздоўж вуліцы Леніна.
Васьміпрамянёвыя каралы з роду Tubipora (неаген-сучаснасць).
Вастрыца распасцёртая: 1—расліна з пладамі; 2—пялёстак з тычынкамі; 3— чашачка; 4— плод; 5— арэшак.
Вастралодачнік валасісты: 1 — галінка з суквеццямі; 2— галінка з пладамі; 3—
кветка; 4— плод.
тоўшчы 1—8 м, ускрышы (супескі, пяскі) 0.2—3,8 м. Друз з даламіту прыдатны ў дарожным буд-ве. Радовішча не распрацоўваецца.
М. Ф. Янюк.
ВАСЬКАЎСКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСКОЎ, за 2,5 км па ПнЗ ад в. Васькаўка Мазырскага р-на. Паклады належаць да канцова-марэнпых адкладаў дняпроўскага зледзянення. Разведаныя занасы 2,3 млп. м3. Пяскі дробпа-, радзей сярэднезярпістыя, палевашпатава-кварцавыя. Гліністых часцінак 0,1—2 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 3—19 м, ускрышы 0,2—6 м. Пяскі прыдатныя для буд. работ. Радовішча пе распрацоўваецца.
ВАСЬМІПРАМЯІІЁВЫЯ КАРАЛЫ (Octocoralla), падклас беспазваночных жывёл тыпу кішачнаполасцевых. Вядомы з пач. мезазою, для Беларусі толькі як рэдкія выкапнёвыя жывёлы, выяўленыя ў адкладах юры і мелу. Жылі калоніямі ў стараж. морах. В. к. мелі 8 перыстых шчупальцаў вакол ротавай адтуліны, унутр. поласць з 8 мяккімі перагародкамі. Шкілет вапняковы або рагавы.
ВАТАЧШК, род расліп сям. ластаўнёвых; тое, што птушанец.
ВАЎКАВЫСК, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл., па р. Рось. За 94 км ад Гродна. Вузел чыг. і аўтамаб. дарог. Аэрапорт. Пл. 29 км2. Размешчаны па схілах Ваўі;авыскага ўзв.. у далінс р. Рось і яе прытока р. Ваўкавыя. Рэльеф слабаўзгорысты і раўнінпы. 114 вуліц, агульпая даўж. 78 км. Пл. вуліц, завулкаў і плошчаў 112 га. Зялёпых насаджэпняў 345 га, у т. л. гар. парк культуры і адпачынку 2,3 га, лесапарк 98 га на ПпУ горада, сквераў і бульвараў 1,6 га, садоў на прысядзібных участках 115,4 га. сан.-ахоўных зоп 3,9 га, насаджэнпяў вуліц і плошчаў 16,6 га. Даўж. лінейпых пасадак 55,1 км. Ha 1 жыхара прыпадае 16,2 м2 зялёпых пасаджэнпяў. На 1.1.1982 у горадзе 30 калект. і 13 336 іпдывід членаў т-ва аховы прыроды. За 5 км на Пд зона адпачынку Хацькоўцы.
«ВАЎКАВЫСК», дзіцячы сапаторый у г. Ваўкавыск. Размешчапы ў фруктовым садзе, за 0,5 км ад хваёвага бору. Адкрыты ў 1952.
Прыродна-клімат. фактары (спрыяльны клімат, маляўнічая мясцовасць) выкарыстоўваюцца пры лячэнні туберкулёзу апорна-рухальнага апарату і інш. артапедычных хвароб.
ВАУКАВЫСК I ЖУРАЎКА, пізіпнае балота на 3 Чэрвеньскага р-па, у
вадазборы р. Волма. Пл. 1 тыс. га, у межах прамысл. паклада 0,9 тыс. га. Глыб. торфу да 4,9 м, сярэдняя 2,3 м, ступень распаду 39 _%, попельнасць 12 %. Першапачатковыя запасы торфу 3,8 млн. т, на 1.1.1978 засталося 3,1 млн. т. На асобных участках пад слоем торфу ёсць сапрапель магутнасцю да 2 м. У 1972—78 вялася здабыча торфу на ўгнаенне. Амаль усё балота асушана, выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць. На 126 га лес з вольхі, бярозы. асіны. ВАЎКАВЫСКАЕ ЎЗВЫШША, на 3 Беларусі, у Ваўкавыскім р-не, займае паўн.-ўсх. ч. Свіслацкага, б. ч. Бераставіцкага, зах. ч. Зэльвенскага р-наў; у складзе Паўднёва-Заходняга адгалінавання Беларускай грады. Мяжуе з Нёманскай ніз. на Пн, Слонімскім і Гродзенскім узв. на У і 3, раўнінай паміж рэк Нараў і Ясельда на Пд. Найб. выш. 242 м. Пл. Kann 3 тыс. км2, працягнулася з 3 на У на 70 км, з Пн на Пд на 65 км.