Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
ВЕРХНЕБЯРЭЗІНСКІ ГЕАБАТАНІЧНЫ РАЁН, гл. ў арт. Ашмянска-Мінская геабатанічная акруга.
ВЕРХНЕДНЯПРОЎСКІ ГІДРАЛАГІЧНЫ РАЁН, на У Беларусі, уключае бас. Дняпра да Магілёва і р. Сож да вусця р. Проня, паўд. частку вадазбору Зах. Дзвіны. Граніцы раёна гл. на карце да арт. Гідраграфічная сетка. Займае Аршанска-Магілёўскую раўніну, Горацка-Мсціслаўскую раўніну, на Пн — Аршанскае ўзвышша. Пл. каля 35 тыс. км2.
Грунты пераважна сугліністыя і лёсападобныя. Хваёвыя, яловыя і ялова-дубовыя лясы займаюць каля 25 % тэр. раёна. Пад ворнымі землямі каля 50 %. Ападкаў на Пн 600—650 мм, на Пд 550— 600 мм. Густата рачной сеткі 0,44 км/км2. Найб. рэкі Дняпро і Сож; рэкі сярэдніх памераў — прытокі Зах. Дзвіны Ула (часткова), Лучоса, Каспля (часткова); прыток Дняпра Адроў; прытокі Сажа Проня (з Растой і Басяй), Віхра, Чорная Натапа, Волчас. Вудага, Асцёр, Лабжанка, Сянна, Беседзь. На тэр. раёна
дзейнічаюць гідралаг. пасты: 16 на panax i 1 на возеры.
Сярэдні модуль гадавога сцёку на Пн раёна 6,5 л/с з 1 км2, на Пд — 5,5 л/с з 1 км2, або адпаведна 204 і 173 мм слоя сцёку, каля 30 % ападкаў, якія выпадаюць на гэтай тэрыторыі. Прыродная зарэгуляванасць рэк самая нізкая на Беларусі. Сцёк летне-асенняга перыяду на малых рэках складае каля 20 % гадавога, на сярэдніх і вялікіх да 25—30 %. Найб. месячны сцёк у крас., на малых рэках і ручаях (з пл. вадазбору да 20 км2) — у сакавіку. Найменшы сцёк у лютым, на Пд раёна часцей за ўсё самая нізкая межань у ліп., жн., зрэдку ў верасні. Вялікія рэкі маюць асн. жыўленне па-за межамі раёна і таму гідралаг. рэжым іх значна адрозніваецца. Размеркавапне сцёку ўнутры года для сярэдніх рэк (вадазбор 1000 км2) і ручаёў
Размеркаванне сцёку (у %) у сярэдні па воднасці год для рэк з вадазборам 1000 км2 (у лічніку) і ру'чаёў з вадазборам 100 км2 (у назоўніку) Верхнедняпроўскага гідралагічнага раёна
Месячны сцёк
1
Вясна
Лета — восень
Зіма
1111
11V1
V
1”
1 VII
J V111
І1Х1
X
ІХ1
1 хп
1 1
1 11
3.8
52,7
13,9
7,7
2,8
2,4
2,1
2,9
5,2
3,3
1,7
1,5
Падраён «А»
18,8
52,1
3,6
2,2
1,7
4,2
2,9
3,6
5,7
2,8
1,4
1,0
11,9
51,2
5,1
2.8
3,7
4,4
2.4
3,7
5,7
4,7
2,5
1,9
Падраён «Б»
18,0
50,1
3,5
2,2
1,7
4,2
2,9
3,6
5,8
4,4
2,2
1,4
15,4
45,3
7,8
3,5
2,7
2,4
2,0
3.9
7,0
4,5
3,1
2,4
Падраён «В»
13,2
52,0
7,0
4,6
1,6
1,9
2,6
3,3
4,9
4,4
2,8
1,7
(вадазбор 100 км2) гл. ў табл. У мнагаводныя гады звычайна павялічваецца доля летне-асенняга сцёку, у малаводныя — веснавога. Веснавое разводдзе звычайна пачынаецца 25 сак. на Пд., 1 крас. на Пн. Перавышэнне вышэйшых узроўняў над ніжэйшымі летнімі для сярэдніх рэк 4—6,5 м, для малых 2,5—3,5 м. У летне-асеннюю межань сцёк рэзка памяншаецца, модуль сцёку за гэты перыяд 1,06 л/с з 1 км2 на Пн, 1,13 л/с з 1 км2 у сярэдняй частцы, 0,79 л/с з 1 км2 на Пд. У перыяд зімовай межані сцёк яшчэ меншы. Сярэдні модуль сцёку на Пн 0,93 л/с, у сярэдняй ч. раёна 1,07 л/с, на Пд 0,9 л/с з 1 км2. Сярэдняя т-ра вады за цёплы перыяд (май — кастр.) 14,8 °C, у ліп.—19,6 °C. Рэкі ўкрыты лёдам 110—115 сут з 1-й дэкады снеж., таўшчыня лёду ў сярэднім 44 см, ачы-
шчэнне ад лёду ў 1-й дэкадзе красавіка. Завіслых часцінак у вадзе 25—35 г/м3.
ВЕРХНЕПАЛЕАЛІТБІЧНЫ ТЭРЫЯКОМПЛЕКС, сукупнасць выкапнёвых млекакормячых, якія жылі на пэўнай тэр. ў канцы сярэдняга антрапагену і ў познім антрапагене. Склад для тэр. Беларусі ўпершыню вызначаны В. В. Шчагловай. У комплекс уваходзіць каля 50 відаў жывёл, у т. л. мамант, насарог валасаты, аўцабык і інш. У БССР знаходкі рэшткаў асобных прадстаўнікоў В. т. вядомы болып як са 150 пунктаў, у т. л. поўныя комплексы выяўлены ў Аршанскім, Віцебскім, Гродзенскім, Калінкавіцкім, Карэліцкім, Смаргонскім, Чачэрскім р-нах.
У перыяды зледзяненняў у складзе В. т. пераважалі арктычныя віды, у міжледавікоўі з’яўляліся цеплалюбныя жывёлы. У канцы антрапагену — пач. галацэну з прадстаўнікоў В. т. сфарміравалася сучасная тэрыяфауна. Вывучэнне В. т. мае істотнае значэнне для геал. і заал. даследаванняў.
Літ.: Антрапаген Беларусі.— Мн., 1971; Вопросы географіш Белорусснп.-— Мн., 1976; Новае ў геалогіі антрапагену Беларусі.— Мн„ 1979. П. Ф. Калгноўскі. ВЕРХНЯБРАГІНСКАЕ БАЛбТА, нізіннага тыпу, на Пн Брагінскага р-на, у вадазборы р. Верхняя Брагінка. Пл. 3,6 тыс. га, у межах прамысл. паклада 2,3 тыс. га. Глыб. торфу да 2,7 м, сярэдняя 1,5 м. Першапачатковыя запасы торфу 6,2 млн. т,
Метэаралагічныя паказчыкі за перыяд пазірапня па Верхнядзвінскай метэаралагічнаіі станцыі
I
11
111
IV
V
VI
VII
V111
IX
X
XI
XII
За год
Тэмпература паветра, °C сярэднясутачная
—7,2
—6,9
—2,8
4,8
12,0
15,6
17,5
16,1
11,2
5,5
О,о
—4,6
5,1
—40
абсалютны мінімум
—40
—38
—31
—19
—7
— 1
4
1
—5
—20
—28
—32
абсалютны максімум
6
10
18
27
31
33
35
36
28
25
14
10
ЯА
Тэмпература паверхні глебы, С°
сярэднясутачная
—8
—8
—4
5
15
20
22
19
12
5
0
—5
6
абсалютны мінімум
—43
—41
—35
—22
—9
—2
3
0
—6
—20
—30
—35
—4Я
Сярэдняя тэмпература глебы, С° на глыбіні
0,05 м
0,10 м
0,15 м
0,20 м
Сярэдняя скорасць ветру, м/с
3,9
3,9
3,6
3,4
13,4
13,1
12,6
12,2
3,3
18,3
17,8
17,3
16,9
3,3
20,4
20,1
19,7
19,3
2,8
18,1
18,1
17,9
17,7
2,8
12,1
12,3
12,4
12,5
2,7
5,6
5,9
6,1
6,2
3,3
3,7
3,9
3,4
Сярэдняя колькасць сутак са скорасцю ветру 15 м/с і больш
0,2
0,3
0,1
0,1
0,2
0,2
0,2
0,2
0,1
0,3
0,1
0,1
2,1
Сярэдняя адносная вільготнасць паветра, %
86
85
81
76
70
7
75
79
83
86
89
88
81
Сярэдняя колькасць ападкаў, мм
32
31
29
36
51
66
74
81
59
48
43
36
586
Сярэдняя колькасць дзён
ясных
1,6
1,6
4,6
3,1
3,5
3,3
2,4
3,3
2,9
1,5
1,2
0,9
30
пахмурных
20,9
16,7
13,4
13
9,0
8,7
9,2
9,9
10,7
16,3
22,0
22,1
170
з ападкам і
17,5
16,5
14,1
12,8
13,0
14,2
15,5
15,2
14,6
16,9
17,4
17,7
184
на 1.1.1978 — 5,2 млн. т. На 20 га певял. здабыча торфу на ўгнаенне. Балота асушана адкрытай асушальнай сеткай, выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць.
ВЕРХНЯДЗВШСКАЯ МЕТЭАРАЛАГІЧНАЯ СТАНЦЫЯ, МС Верхняд з в і н с к, за 4 км на Пн ад г. Верхпядзвінск. Засн. ў 1891. У 1906—09 і з 1932 працуе па праграме метэастапцый 2-га разраду. Матэрыялы назіранняў паказальныя для тэр. па 25—35 км вакол стапцыі (найважнейшыя сярэднямесячныя і сярэднегадавыя метэаралагічныя паказчыкі гл. ў табл.). Працягласць перыяду з сярэднясутачнымі т-рамі вышэй за 0 °C 227 сут, вегет. перыяд 184 сут, безмарозны—136 сут. Апошпі замаразак у наветры ў сярэдпім 13 мая, першы — 27 верасня. Сярэднямесячпая т-ра паветра ў студз. ад 1 (1975) да —16.2 °C (1940). у ліп. ад 14,9 (1935) да 20,8 °C (1936). Гадавы абс. мінімум т-ры паветра ніжэй за —38 °C і абс. максімум болып за 34 °C назіраецца пе часцей як раз у 20 гадоў. Т-ра паверхні глебы зімой раз у 20—30 гадоў апускаецца да —43 °C. Раз у 8 гадоў болып за 600 мм ападкаў. У асобныя засушлівыя гады бывае пе больш за 450 мм ападкаў. Сярэдняя макс. выш. спегавога покрыва за зіму 27 см, у асобныя гады да 76 см. Вільготных дзён (з адноснай вільготнасцго ^80 %) за год 134, сухіх (з вільготнасцю за адзіп з тэрмінаў назірання ^30 %) —5. Сярэдняя колькасць сутак з мяцеліцай за год 13. макс.— 23, з тумапам адпаведна 36 і 56, з навальніцай 24 і 36, з градам 1 і 3. За год у сярэднім бывае 10 сут з галалёдам і 18 сут з шэранню.
3. X. Таўціева.
ВЕРХНЯДЗВІНСКІ ЛЯСГАС, па тэр. Верхнядзвінскага і Полацкага р-наў. Арганізавапы ў 1960 (да 1961 наз. Дрысенскі). 6 лясніцтваў. Пл. 61.2 тыс. га, у т. л. пад лесам 55,9 тыс. га (1.1.1978). Лясы 1-й (11,6 тыс. га) і 2-й (49,6 тыс. га) груп. Хваёвыя займаюць 40,7 %, бярозавыя 20.7, яловыя 18,7, шэраальховыя 8,7, чорнаальховыя 6,3, асінавыя 4,3, іншыя 0,6 % укрытай лесам плошчы. Маладпякоў 34 %, сярэдпеўзроставых 42,4. прыспяваючых 17,1, спелых лясоў 6,5 %. Агульны запас дрэвастою 6,77 млн. м3, у т. л. спелага 0,56 млн. м3, гадавы прырост драўніны 0,19 млн. м3. Сярэднія ўзрост лясоў 37 гадоў, банітэт 1,9, паўната 0,66. Штогод аб’ём лесасечпага фонду 112 тыс. м3, высечак догляду 31 тыс. м3, лесааднаўлеппе па пл.
400 га. Частка тэр. В. л. ўваходзіць у Асвейскі паляўнічы заказнік.
ВЕРХНЯДЗВІНСКІ РАЁН, на ПнЗ Віцебскай вобл. Пл. 2,1 тыс. км2. Горад Верхнядзвінск — цэнтр раёна; г. п. Асвея, 307 сельскіх нас. пунктаў, 12 сельсаветаў.
II а в е р х н я плоскараўнінная. Большая ч. раёна ў межах Полацкай нізіны, па ПнЗ адгор’е Латгальскага ўзв.— Асвейская града. 75 % тэр. на выш. да 150 м, у т. л. 60 % на выш. 130—150 м. Найвышэйшы пункт 191,8 м (на Пн ад в. Гарадзілавічы Чапаеўскага с/с), найб. нізкая адзнака 99 м (урэз Зах. Дзвіны на крайнім ПдЗ).
Геалагічная будова і к ар ы с н ы я в ы к а п н і. У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны 'да Латвгйскай седлавіны. Зверху залягаюць пароды антрапагенавага ўзросту паазерскага, сожскага, дняпроўскага, радзей бярэзінскага зледзяненняў магутнасцю 30—80 м, ніжэй дэвонскія 260—300 м, ардовікскія 40—50 м. кембрыйскія 100— 120 м, верхнепратэразойскія да 250 м адклады. Агульная магутнасць платформавага чахла 750—950 м. Пад ім на глыб. 600—700 м ніжэй узр. м. пароды крышт. фундамента. Вядомы 33 радовішчы торфу з агульнымі запасамі
1. Дробнаўзгорыстае
ўзвышша азёрамі.
ЛАНДШАФТЫ ВЕРХНЯДЗВІНСКАГА РАЁНА
дзярнова-падзолістыя,^ Паляўнічы заназнік
слабаэрадзіраваныя,
* Дрэвы-помніні прыроды дзярновыя і дзярнова-кароат r к г
Глебы месцамі
натныя забалочаныя стыя. Шэраальховыя,
кал іста-яловы я ворных зямель 2. Дробнаі
сярэднеўзгоры-
шыраучасткі
Пуннты назірання за станам забруджанасці
• паверхневых водаў g /
X глеб
Іро'шкі,
камава-марэнна-градаіьішша з катлавінамі,
лагчынамі, азёрамі. дзярнова-падзол істыя, мі слабаэрадзі раваныя
Глебы
дзярнова-паданыя. Ворныя
Камава-катлавінна-азёрнае
ўзвышша
дзюнамі,
Глебы забалочаныя дзярновападзолістыя, дзярновыя і дзярнова-карбанатныя пясчана-сугліністыя. Хваёвыя лясы, участкі ворных зямель.
ледавіковая нізіна з лагчын-' ным расчл яненнем, выхадамі: карэнных парод па далінах. Глебы дзярнова-падзолістыя
забалочаны я
сугліністыя. Воршыракаліста-ялошэраальховыя
КНІГІ ОНЛАЙН
