Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
ная азёрна-ледавіковая нізіна з лагчынамі, западзінамі. Глебы забалочаныя дзярновападзолістыя, дзярновыя і
1 2
дзярнова-карбанатныя ністыя. Ворныя землі,
Бігосава
Аўтар: Г.Т.Харанічава
, участкі шэрааль-
пазапоймавых лугоў, ховых лясоў.
6. Плоскабугрыстая
азёрна-ледавіковая
на з дзюнамі, катлавінамі. Глебы дзярновападзолістыя забалочаныя, дзярнова-падзолістыя супясчаныя. Хваёвыя, чорнаальховыя
7 . Спадзістахвалістая давіковая нізіна з л
прыдалінная азёрна-ле-
ва-падзол істыя забалочаныя, лістыя супясчаныя. Ворныя яловых лясоў.
Глебы дзярнодзярнова-падзоземлі, участкі
3 8.3 млн. т (найб. Асвейскае балота, Лісценскі Чысцяк з запасамі 1,9 млн. т, Крупец з запасамі 1,7 млн. т, Мосальшчына з запасамі 1,6 млн. т); Сар’янскае радовгшча даламіту; Сар’янскае радовішча пяску; 3 радовішчы глін з агульнымі запасамі 1,3 млн. м3 (Мардінаўскае, Галькоўшчынскае, Быстрыцкае, гл. адпаведныя артыкулы), Асвейскае радовішча сапрапелю.
К л і м а т. Болыпая ч. раёна адносіцца да Полацкага агракліматычнага раёна, паўн.-зах.— да АсвейскаБраслаўскага агракліматычнага раёна. Сярэдняя т-ра студз. —7,2, ліп. 17,5 °C. Ападкаў 586 мм за год. Вегет. перыяд 184 сут. Іншыя метэаралагічныя паказчыкі гл. ў арт. Верхнядзвінская метэаралагічная станцыя. Гідраграфія. Рэкі належаць да Заходне-Дзвінскага гідралагічнага раёііа (падраён А, Б). Найб. рака Зах. Дзвіна з прытокамі Сар’янка. Ужыца, Дрыса са Свольнай, Росіца. Густата натуральнай рачной сеткі 0,5 км/км2. Агульная працягласць асушальнай сеткі 9,4 тыс. км, у т. л. адрэгуляваных водапрыёмнікаў 11 км, магістральных і падвадных каналаў 380 км,
(9 Цэнтр раена
Э Цэнтры сельсаветаў
F/гна..
'л-Сенькавс
г к'Лісна^
Іапаеўскі
, Буды
Дабраплёсьс.
Свяціцы
Каханавічы^
Задзежжа
Зерхнядзвінсі
Рудня
Галубава °
(оўніні
Залессе _Л.зёрнаеі ч ы £.3/
Іайцеравст
■Прудзіккі Боркавічьс
Плоскаўвагнутая азёрна-балотная азёрамі. Глебы тарфяна-балотныя. ія, пераходныя, вярховыя балоты,
нізіна
Нізінбяроза-
выя, чорнаальховыя лясы.
9. Даліна
плоскай поймай, лакальнымі
расамі з дзюнамі. Глебы дзярновыя і дзярнова-падзолістыя забалочаныя, дзярновападзолістыя супясчаныя. Хваёвыя лясьі, ворныя землі.
рэгуляцыйных каналаў 214 км. Найб. ■азёры: Асвейскае, Лісна, Белае, Цятна, Ізубрыца (на мяжы з Расонскім р-нам), Стралкоўскае. Г л е б ы. Болыпая ч. раёна ў межах Шаркоўшчынска-Верхнядзвінскага аграглебавага раёйа, усх,-— у межах Полацкага аграглебавага раёна. Глебы с.-г. угоддзяў (у %): дзярнова-падзолісгыя 41, дзярнова-падзолістыя забалочаныя 38,5, дзярновыя і дзярновакарбанатныя забалочапыя 11,8, поймавыя (алювіяльныя) 4,3, тарфянабалотныя 3,4; паводле мех. складу (У %): сугліністыя 66,7. супясчаныя 25,9, пясчаныя 4, тарфяныя 3,4. Плоскасная эрозія па 10.5 % ворпых зямель, у т. л. на 6,9 % слабая; 1,2 % ворпых зямель завалунена. Р а сл і н п ы і ж ы в ё л ь н ы с в е т. Прыродная расліннасць палежыць ,да Заходне-Дзеінскай геабатанічнай акругі. Агульная пл. лугоў 27,7 тыс. га. Сухадолы займаюць 43 %, шзінныя 47,1, заліўныя 9,9 %. Пад лясамі, якія адносяцца да падзоны дубова-цемнахвойных лясоў, 29 % тэр. раёна. Лясы невял. масівамі пл. 8— 10 км2, найб. на ПнУ (Макуты, ІПчуны, Ручай, Вярхоўе, Козікаўскае). 'Склад лясоў (у %): хваёвыя 40,8, яловыя 18,7, дубовыя 0.4, ясянёвыя 0,1, бярозавыя 20,7, асінавыя 4,4, чорпаальховыя 6,2, шэраальховыя 8,7. 11,6 % лясоў — штучныя, пераважна хваёвыя насаджэнні. 33 балоты (належаць да Браслаўска-Шумілінскага тарфянога раёна) пл. 11,4 тыс. га. з іх 10,6 тыс. га нізінпыя. Асн. балотныя масівы: Асвейскае, Крупец, Цятна, Аўласкава, Крэўнікі. 3 паляўніча-прамысл. жывёл водзяцца лось, дзік. казуля, заяц-бяляк і заяц-русак, ліс, воўк, янотападобны сабака, вавёрка, тхор, гарнастай, куніца, выдра, андатра.
Прыродакарыстанне i а х ов а п р ы р о д ы. Пад с.-г. ўгоддзямі 45,7 % тэр. (31,9% ворных зямель, 13,2 % сенажацей і пашаў). Асн. землекарыстальнікі—17 калгасаў (52 тыс. га с.-г. угоддзяў агульнага карыстання) і 12 дзяржгасаў (38,8 тыс. га с.-г. угоддзяў). Асупіана 16,5 тыс. га с.-г. утоддзяў. Сярэдні бал банітэту с.-г. угоддзяў 35, найвышэйшы 47, найніжэйшы 27. Спецыялізацыя калгасаў і дзяржгасаў — ільнаводства і малочна-мясная жывёлагадоўля; пашыраны пасевы збожжавых 1 бульбы. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў, лёгкай. паліўнай і харч. прам-сці. У раёне зона адпачынку Асвея, Верхнядзвінскі лясгае, Асвейскг паляўнічы заказнік, помнікі прыроды — юсціянаўскі дуб-волат, сахонаўскі дуб. 3 птушак. узятых пад ахову і занесеных у Чырвоную пнігу Беларускай ССР, трапляюцца арлан-белахвост. сапсан. чорнаваллёвая гагара, лебедзь-шыпун, дзербнік, залацісты сявец. сярэдні кулон. малая чайка, звычайны гогаль, шэры саракапут, з раслін — гарычка крыжападобная. На 1.1.1982 у раёне 65 калект. і 11,8 тыс. індывід. членаў т-ва аховы прыроды.
Ф. Ф. Бурак. М. С. Кічкіна, Г. П. Рудаеа, М. Ф. Янюк.
ВЕРХНЯНЁМАНСКАЯ НІЗІНА, у зах. частцы Беларусі, у межах Гродзепскай і на 3 Міпскай абласцей. у верхнім цячэнні Нёмана, ад Стоўбцаў да Гродна; фізіка-геагр. раён Заходне-Беларускай правінцыі. Мяжуе з Сярэдненёманскай ніз., Лідскай раўнінай і Ашмянскім узв. на Пн, Мінскім узв. і Капыльскап градой з прылеглымі раўнінамі на У і ПдУ, узвышшамі (Навагрудскім, Ваўкавыскім і Гродзенскім) Паўднёва-Заходняга адгалінавання Беларускай грады на Пд і 3. Выш. ад 100 да 160 м. Пл. каля 6.8 тыс. км2, працягласць з 3 на У 160 км, з Пн на ГІд ад 15 да 55 км.
У тэктанічных адносінах В. н. прымеркавана да Цэнтральнабеларускага масіву Бел. антэклізы. Крышт. фундамент ва ўсх. ч. перакрыты верхнепратэразойскімі адкладамі валдайскай серыі, сярэднемелавымі і палеагенавымі адкладамі. Антрапагенавая тоўшча (магутнасць каля 100 м) складзсна з адкладаў беларускага, бярэзінскага. дняпроўскага і сожскага зледзяненняў і міжледавікоўяў памі'ж імі. Рэльеф В. н. эразійна-акумуляцыйнага паходжання. У канцы пліяцэну і пачатку антрапагену існавала Верхнянёманская ледавіковая лагчына сярэдняй глыб. 20—50 м. На працягу ледавіковых эпох на В. н. былі вял. прыледавіковыя азёры, пасля спуску якіх фарміраваліся азёрна-ледавіковыя нізіны. Узровень Нёманскага воз. пры адступанні сожскага ледавіка паніжаўся з 200—180 м да 150 м і ніжэй. Па скразных далінах Росі, Нарава, Ясельды, Зальвянкі. Шчары вада сцякала ў Палескую нізіну. У перыяд насоўвання паазерскага ледавіка ў межах В. н. таксама існаваў буйны азёрны вадаём, пасля спуску якога р. Нёман атрымала сцёк у Балтыйскае мора. У межах азёрна-ледавіковых нізін пачалася выпрацоўка рачгіой даліны і інтэнсіўная перапрацоўка азёрна-алювіяльных адкладаў Нёманам і яго прытокамі.
У рэльефе вылучаюцца ўчасткі запдравых раўнін і азёрныя тэрасы, якія змыкаюцца з узроўнем верхніх тэрас Нёмана. Другая надпоймавая тэраса (паверхня роўная. часта хвалістая і забалочаная, абс. адзнакі ад 160 да 140 м. макс. шыр. 15— 20 км) характэрна ўсёй В. н., першая (паверхня роўпая, месцамі хвалістая, ад поймы аддзяляецца выразным уступам, абс. адзнакі ад 140 да 125 м, шыр. да 3 км) цягнецца вузкай перарывістай палосай уздоўж даліпы ракі і яе прытокаў. Пойма шырокая (да 5 км), паверхня роўпая, забалочаная, са шматлікімі старыцамі. Карыспыя выкапні: гліны легкаплаўкія і цэментныя, мел, торф. Клімат цёплы, умерана вільготпы. Сярэдпяя т-ра студз. ад —5,1 на 3 да —6,5 °C на У. ліп. 17,7— 18 °C. Вегет. перыяд 190—198 сут. Ападкаў 613—540 мм за год.
Асн. р. Нёман з прытокамі Сула, Уса, Бярэзіна, Гаўя, Дзітва, Лебяда, Котра (справа), Уша. Сэрвач, Моўчадзь, ІПчара, Зальвянка, Рось,
Свіслач (злева). Глебы дзярноваслабаападзоленыя пясчаныя і супясчаныя ў спалучэшіі з тарфяпа-балотнымі, а ў далінах рэк з поймава-лугавымі. В. н. ў межах Нёманска-Перадпалескай геабатанічнай акругі падзопы грабова-дубова-цемнахвопных лясоў. Лясістасць 35 %, хваёвыя. ялова-хваёвыя і мяшаныя лясы. Невял. ўчасткі дуброў. У noilMax Нёмана і яго прытокаў драбналістыя лясы і хмызняковыя зараснікі чаргуюцца з лугавымі і забалочанымі прасторамі, на якіх пераважаюць раслінныя групоўкі нізкай прадукцыйнасці. У межах В. н. Ліпічанская пушча і Налібоцкі паляўнічы заказнік. Іл. гл. на ўклейцы.
В. Р. Сінякова. ВЕРХНЯНЁМАНСКІ РАЗЛОМ, міжзанальны разлом, які раздзяляе Капыльска-Навагрудскі выступ і Лідскую тэктанічную ступень Бел. антэклізы. Месцазнаходжанне і распасцірапне разлому на значнай адлегласці супадае з месцазнаходжанпем і арыентацыяй даліны Нёмана ў верхнім цячэнні. Даўж. каля 200 км.
Скідавага, месцамі, магчыма, ускідавага тыпу. Плоскасць скідальніка стромка падае ў бок Лідскай тэктанічнай ступені. Разлом прасочваецца ў крышт. фундаменце і верхнепратэразойскіх адкладах. Вертыкальная амплітуда ссоўвання па паверхні фундамента ад дзесяткаў да 100 м. Залажэнне В. р. адбылося ў канцы венду. Тэктанічныя рухі праяўляліся ад канца венду да антрапагену ўключна. Па глыбіні пранікнення мяркуюць, што В. р. коравы.
3. А. Гарэлік.
ВЁРХПЯЯ БРАГШКА, рака, гл. ў арт. Брагінка.
ВЁРХНЯЯ ВУЛКАНАГЁННАЯ ТОЎШЧА, тоўшча верхнедэвопскіх пічолачных вулкапагенных парод сярэдняга, аспоўнага і ўльтрааспоўнага саставу, пашырапых на ПдУ Беларусі (на ПдЗ ад Гомеля). Пл. пашырэння каля 1800 км2. Магутнасць ад 170 да 820 м. Глыб. залягапня ад 900 да 2300 м.
Складзена В. в. т. ў асноўным з літакластычных вулканічных туфаў пераважна дробнаагламератавай (абломкі да 7—8 см) структуры. якім падпарадкаваны покрывы і патокі лаў, а таксама сякучыя 1 пластавыя целы жыльных (субвулканічных) парод. Лававыя палі складзены з субшчолачных і шчолачных трахітаў, нефелінітаў, лейцынітаў, ультраасноўных лімбургітаў і анкаратрытпікрытаў, жыльныя пароды — з сіенітпарфіраў 1 мікрасіенітаў. У зах., паўд,зах. і паўд.-ўсх. напрамках В. в. т. паступова праз туфіты, туфавапнякі, туфамергелі і інш. ўтварэнні мяшанага вулканагеннага і нармальна-асадкавага паходжання замяшчаецца нармальнаасадкавымі пародамі ялецкага гарызонта верхняга дэвону. В. П. Корзун. ВЁРХНЯЯ КРБІВІНА, другая пазва р. Бярозка, прыток Крывінкі.
ВЁРХНЯЯ САЛЯНОСНАЯ ТбЎШЧА, 5-е знізу вял. літастратыграфічнае падраздзяленне ў складзе дэвонскіх адкладаў Прыпяцкага прагіну; па стратыграфічнаму аб’ёму адпавядае лебядзянскаму і данкаўскаму (ніжпяя частка) гарызонтам фаменскага яруса верхняга дэвону. Залягае на міжсалявых адкладах, зрэдку на ніжняй саляноснай тоўшчы, перакрываецца надсалявымі дэвопскімі ўтварэннямі. Складзена з саляносных і бессалявых парод. Падсцілаецца ў разрэзе міжсалявымі адкладамі, радзей ніжняй саляноснай тоўшчаю. Мяжа з перакрывальнымі адкладамі ў адных выпадках абумоўлена працэсамі стараж. падземнага вышчалочвання або спалучэннем працэсаў вышчалочвання і інтэнсіўнага размыву, у другіх — магчыма, адлюстроўвае паступовы пераход саляносных адкладаў у надсалявыя. Магутнасць В. с. т. вагаецца ад 66—200 м (краявая ч. Старобінскага радовішча калійных і каменнай солей, Паўн.-Хойніцкая і інш. плошчы) да 2500—3250 м (Паўн,Чэрнінская, Светлагорская, Бярэзінская, Шацілкаўская і іпш. плошчы). У рэгіянальным плане магутнасць яе павялічваецца з 3 на У і толькі на крайнім У прагіну зноў памяншаецца. Паверхня саляносных адкладаў залягае на глыб. ад 350 м (Старобінскае радовішча) да 3001 м (свідравіна Маладушынская 20-р). У рэгіянальным плане яна апускаецца з 3 на У.
КНІГІ ОНЛАЙН
