Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
Ф. I. Сяцко. ВУШАН (Plecotus auritus), млекакормячая жывёла сям. гладканосых лятучых мышэй атр. рукакрылых. Пашыраны ў Еўропе, Паўн. Афрыцы, Азіі, паўд. частцы Паўп. Амерыкі; у СССР — амаль па ўсёй тэр. на
Пд ад 63—60° паўн. шыраты (апроч пустынь). На Беларусі трапляецца ўсюды, але нешматлікі. Аселы. 3 канца сак.— пач. крас. жыве ў летніх сховішчах, пад адсталай карой, на гарышчах, за аканіцамі, у дуплах, зімой — у склепах, падвалах, бульбяных ямах і інш. Знішчае лускакрылых насякомых, сярод якіх віды, шкодныя для сельскай і лясной гаспадаркі.
Даўж. цела 42—54, перадплечча 37— 42, вушэй 40 мм (сутыкаюцца каля асновы), крылы кароткія і шырокія. Поўсць мяккая. шаўкавістая, зверху палева-буравата-шэрая з карычневым адценнем, знізу шэра-белавата-палевая. Палёт хуткі, нераўнамерны. Дзіцяня нараджаецца ў сярэдзіне чэрвеня. Палюе ўсю ноч без перапынку на невял. вышыні ў кронах дрэў, алеях паркаў, на лясных прасеках, уздоўж дарог, у садах. над вадаёмамі. A. М. Курскоў.
ВУШЛАЎСКАЕ БАЛбТА, вярховага (79 %), нізіннага (16 %), мяшанага (5 %) тыпаў, па ПпЗ Бялыніцкага р-па. у вадазборы вярхоўяў р. Клява. Пл. 1,2 тыс. га, у межах прамысл. паклада 1 тыс. га. Глыб. торфу да 8,5 м, сярэдняя 2,5 м, ступепь распаду 20 % (вярховы), 24 (мяшаны), 33 % (нізінны), попельнасць адпаведна 5 %, 6,15 %. На 1.1.1978 запасы торфу 3,6 млп. т. Балота ў натуральным стане, запята драбналессем з хвоі і лісцевых парод.
ВБІВАДКАВЫЯ ПТУШКІ, птушкі, птушаняты якіх адразу пасля вылуплівання здолыіы самастойпа перамяшчацпа і нават адшукваць ежу. Ў птушанят В. п. вочы і вушныя адтуліны адкрыты ўжо пры вылуплівапні, цела ўкрыта пухам. Яны ходзяць, бегаюць ці плаваюць з дарослымі на 1—2-я сут жыцця, маюць адносна развітую тэрмарэгуляцыю. Звычайпа трымаюцца з бацькамі вывадкамі да таго, як набываюць здолыіасць лётаць. На Беларусі сярод В. п. пайб. тыповыя: качка шэрая, паганкавыя, нырэц белавокі, нырэц чырвонагаловы, глушэц, цецярук, рабчык, курапатка шэрая, лысуха, В. п,— адно з гал. падраздзяленняў птушак па характару постэмбрыяльпага развіцця. Параўп. Птушанятныя птушкі.
ВБІВЕЖАК, возера ў Гарадоцкім р-не, у бас. р. Аўсянка. Пл. 0,14 км2. Даўж. 0,5 км. Пл. вадазбору 0,16км2. Злучана р. Кудзінка з воз. Мядзесна. За 1 км ад возера в. Зарэчча. ВЫВЁТРЫВАННЕ, працэс змянення і разбурэння мінералаў і горпых парод пад уплывам мех. і хім. ўздзеянняў атмасферы, грунтавых і паверхневых водаў і арганізмаў. Вылучаюць фіз. (механічнае), хім. і арган. (біялагічнае) В.
У выніку фіз. В. адбываецца разбурэнне парод з распадзеппем іх па абломкі. Гал. агенты фіз. В,— ваганне т-ры і нераўнамернае награванне і ахалоджванне парод, расшырэнне шчыліп у пародзе замерзлай вадой (марознае В.), крышталізацыя солей у капілярных шчылінах парод, разбуральная дзейнасць ветру, каранёвай сістэмы расліп і арганізмаў. Фізічнае В. звычайна апярэджвае і падрыхтоўвае пароды для хім. В. Пры хім. В. мяняецца хім. састаў парод з утварэннем міпералаў, больш устойлівых пры гэтых жа фіз.-хім. умовах або новых, якія адрозніваюцца ад першапачатковых. Асн. агенты хім. В.— вада, кісларод, вуглекіслата і арган. кіслоты; асн. працэсы — вышчалочванне, гідратацыя, гідроліз і акісленпе. Арганічнае В. праяўляецца ў змяненні парод пад уплывам жыццядзейнасці раслін, макраі мікраарганізмаў і прадуктаў іх распаду. Асобы тып В.— глебаўтварэнне, пры якім пайб. актыўна дзейнічаюць біял. фактары. Фіз. і хім. В. цесна ўзаемадзейпічаюць; інтэнсіўпасць іх залежыць ад клімату, рэльефу, саставу, структуры і трываласці парод, працягласці працэсаў і інш. Прадукты В. застаюцца на месцы (элювій) або перамяшчаюцца па схілах узвышшаў (дэлювій) дажджавымі і расталымі водамі, спаўзаюць пад уплывам сілы цяжару, марозпага зруху і цякучасці парод (саліфлюкцыя), пераносяцца ветрам. Вобласць літасферы, дзе адбываюцца працэсы В., пазываецца зонай В., разбураныя і ігераўтвораныя пароды — карой выветрывання. Вертыкальная геахім. занальнасць выражаецца характэрным для кожнай зоны комплексам мінералаў. Зону В. наз. таксама зонай гіпергенезу, a працэсы ў ёй — гіпергеннымі. Адрозніваюць сучасныя (прыпаверхневыя) і стараж. (выкапнёвыя) коры В., пахаваныя пад больш маладымі. Макс. глыбіня В. болып за 0,5 км.
Працэсы В.— важны фактар утварэння рэльефу, які прыводзіць да ўпла-
шчэння і выраўноўвання паверхні. Працэсы В. мінулых геал. эпох уплывалі на ўтварэнне розных карысных выкапняў: кааліну, вохры, вогнетрывалых глін, пяскоў і інш. У сучасных геал. умовах на Беларусі пераважаюць хім. і арган. В. Тоўшча сучаснай кары В. 5—8 м, покрыва элювіяльна-дэлювіяльных утварэнняў (пяскоў і гліністых парод) да 3—5 м, зрэдку больш. Перамешчаныя ветрам прадукты В. ўтвараюць характэрныя формы рэльефу — эолавыя ўзгоркі і грады, на асобных, незадзернаваных участках пяскі, якія развейваюцца. Комплекснае В. значна ўплывае на змяненне буд. уласцівасцей грунтоў, асабліва гліністых: яны разушчыльняюцца, парушаецца іх склад, паніжаецца трываласць, павялічваецца сціскальнасць. Часам паўторнае мінералаўтварэнне (ажалязненне, акрамяненне і інш.) умацоўвае (цэментуе) грунты, трываласць іх можа быць нават вышэй, чым у нявыветралых. В. ўласціва таксама буд. матэрыялам. Каб пазбегнуць шкодных вынікаў В.. замацоўваюць схілы, адхоны, пяскі, якія развейваюцца, вядзецца барацьба з эрозіяй глебы і інш. Недаўлік характару працэсаў В. прыводзіць да эрозіі глебы, у т. л. развявання асушаных тарфянікаў, паніжэння апорнай здольнасці грунтоў пад інж. збудаваннямі і інш.
Літл Выветрнванве п лнтогенез.— М., 1969; Лукашёв К. П., Лукашёв В. К. Геохнмня зоны гмпергенеза.— Мн.. 1975. У. Р. Лабадзенка.
ВЫГАДА, возера ў Глускім р-не, у бас. капала Зарудзеча. Пл. 0,78 км2. Даўж. 1,35 км, пайб. шыр. 0,9 км, найб. глыб. 0,5 м, сярэдняя 0,3 м. Вадазбор раўнінны. Берагавая лінія слабазвілістая, берагі нізкія. Дно возера поўнасцю зарастае, укрыта тоўшчай сапрапелю (гл. Выгадскае радовішча сапрапелю). У выніку меліярацыйных работ па вадазборы ўзровень возера панізіўся, у сухое лета амаль перасыхае.
ВБІГАДА, нізіпнае балота на 3 Глускага р-на, вакол воз. Выгада ў вадазборы канала Зарудзеча. Пл. 1,6 тыс, га, у межах прамысл. паклада 0,9 тыс. га. Глыб. торфу да 5,5 м, сярэдняя 1,6 м, ступень распаду 43, попельнасць 27 %. На 1.1.1978 запасы торфу 2,5 млн. т. Каля 300 га асушана пераважна дрэнажом, выкарыстоўваецца пад сенажаць. Астатняя тэр. ў патуральным стане. Дрэвавая расліннасць пераважна з хвоі і бярозы.
ВЬ'ІГАДСКАЕ РАДОВІШЧА САПРАІІЁЛІО, у Глускім р-не, у воз. Выгада. Сапрапель арган. тыпу, запасы 3 млн. м3. Высцілае ўсю плошчу азёрнай чашы. Сярэдняя магутнасць адкладаў 3,5 м, найб. 5,8 м. Натуральная вільготпасць 93 % • Попельнасць 20 %. У сухім стане мае (у %): азоту 3,3, вокіслаў жалеза 1,1, алюмінію 0,9, магнію 0,3, кальцыю 3,8, калію 0,2, фосфару 0,2. Вадародны паказчык (pH) 7,4. Сапрапель каштоўны як лек. гразь, прыдатны для вытв-сці ўгнаення, буд. матэрыялаў.
ВЙГАДСКАЕ 2-е РАДОВІШЧА МЁЛУ, за 4 км на Пд ад чыг. ст. Выгада Дзятлаўскага р-на. Паклад у выглядзе певял. адорвеня звязаны з марэннымі адкладамі сожскага зледзянення. Перспектыўпыя запасы 1,9 млн. т. Мел светла-іпэры, месцамі гліністы (СаСО3 82—95 %), шчыльны. Магутнасць карыснай тоушчы 10,6 м, ускрышы (розназярністыя пяскі) 0,5—5,7 м. Мел прыдатпы на вапнаванне кіслых глеб. Радовішча не распрацоўваецца.
ВЫГАН, 1) месца каля вёскі,
дзе
пасецца жывёла; 2)
палоса зямлі
для прагону жывёлы на пашу ВЫГАНАУСКАЕ ВОЗЕРА, Выганашчанскае возера, у Івацэвіцкім р-не, на водападзеле рэк Шчара і Ясельда, на тэр. гідра.іаг. заказніка Выганашчанскае. На выш 153,1 м над узр. м. Пл. 26 км2. Даўж. 7 км, нанб. шыр. 4,8 км, найб. глыб. 2,3 м, сярэдняя 1,2 м. Аб’ём вады 32,1 млп. м3. Вадазбор (87,1 км2 разам з пл. возера) нізінны, 55 % тэр ўкрыта лесам.
Катлавіна рэшткавага тыпу. авальная злегку выцягнута з ПнЗ на ІІдУ. Схілы спадзістыя. пясчаныя, пераважна забалочаныя. Берагавая лінія (даўж. 21 км) плауная. Берагі нізкія. тарфяністыя укрыты хмызняком, на Пн і Пд сплавінныя. Дно плоскае, выслана карычневым груоадэтрытавьім сапрапелем (гл. Выганаускае радоеішча сапрапелю), у зах ч. шматлікія мелі. Мінералізацыя вады да 124 мг/л празрыстасць да 0,5 м. Зутрофнае. 3 Пн на Пд возера перасякаў Агінскі канал. 3 іншых палескіх азер В. в. вылучаецца відавым багаццем вышэйшых водных раслін і наяўнасшо прыбярэжнай разнатраўна-асакова-злакаван сплавіны шыр. 10—150 м, багаццем вадаплаўных птушак. Зарастае па ўсёй акваторыі трыснягом, чаротам, рагозам разаком, эладэяй, рдзестам. Пачатковымі даследаваннямі ў складзе фітапланк-
А06 Еідаў арганізмаў (оіямаса 45,4 г/м3), зоапланктону—16 Е*даў /2,9 г/м3). заабентасу — 10 відаў (6,3 г/м2). Водзяцца карась, лінь, язь шчупак, плотка. Акліматызаваны сярэбраны карась. Іл. гл. на ўклейцы.
ВЫГАНАЎСКАЕ РАДбВІШЧА САПРАПЁЛЮ, у Івацэвіцкім р-не, у Выганаускім возеры. Сапрапель карбанатнага тыпу, запасы 32 млн. м3. Высцілае ўсю пл. азёрнай чашы. Сярэдпяя магутнасць адкладаў
У заказніку Выганашчанскае.
1,6 м. Попелыіасць 45 %. У сухім стане мае (у %); вокіслаў жалеза 6Д, алюмінію 0,56, кальцыю 34. Сапрапель каштоўны як лек. гразь, прыдатны як дамешак у корм с.-г’. жывёлам, для вапнавапня кіслых' глео.
ВЫГАНАШЧАНСКАЕ, гідралагічны заказшк рэсп. значэння на тэр. Ганцавіцкага, Ляхавіцкага і Івацэвіцкага р-наў. Створаны ў 1968, каб зберагчы ў натуральным стапе асн. частку Выганашчанскага бсілотсі якое рэгулюе жыўленне Шчары, Грыўды, Цпы і іпш. рэк. Пл. 43 тыс’ га (1981).
Знаходзіцца на водападзеле Балтыйсьага i Чарнаморскага басейнаў На тэр заказніка Бабровіцкае eoaepa і Выганаўскае возера. Большая ч. тэр,— нізінныя злакава-разнатраўна-асаковыя гіпнаваасаковыя, бярозава-асаковыя.’ чорнаальхова-асакова-травяныя і пераходныя хмызнячкова-травяна-сфагнавыя палескія оалоты. На ПнЗ і каля паўн. берагаВыганаўскага воз. вярховыя балоты паросльія хваевымі хмызнячкова-пушыцавасфагнавымі лясамі, на Пд ад возера пераважаюць балотныя бярэзнікі, Пры^знятыя мінер. ўчасткі заняты пераважна шыракаліста-хваёвымі і хваёвымі хмызнячкбваі кіслічна-зеленамошнымі лясамі з удзелам дубу, грабу; у паддесскладзе фл°Р“ заказтка ьаля 2э0 відаў, у т. л. рэдкія для дадзенага рэпена наяда малая, мякатШца
КНІГІ ОНЛАЙН
