Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
вьіЖашчанскае зіннага (94 %) і мяшанага тыпу, у Ляхавіцкім, Івацэвіцкім і Ганцавіцкш р-нах, сцёк па Агінскім і іпш. каналах у Выганаўскае возера. Пл. Зі,9 тыс. га, у межах прамысл. паклада 27,6 тыс. га. Глыб. торфу да ч,7 м, сярэдпяя 2,1 м, ступень распаду 36 % (нізіпны) і 26 % (мяшаны) попельнасць адпаведна 8,5 % і i’Xq запасы торфу
117,3 млн. т. Пад торфам трапляюцца мергель і сапрапель (гл. Выганашчанскае радовішча сапрапелю). Торф здабываецца на паліва. Каля 5 тыс. га асушана адкрытай асушалыіай сеткай, на іх вырошчваюць шматгадовыя травы, збожжавыя і прапашпыя культуры. Неасвоеная ч. оалота ўваходзіць у гідралаг. заказшк Выганашчанскае.
ВЫГА 50!
ВЫГАНАШЧАНСКАЕ РАДбВІШЧА САПРАПЁЛЮ, у Гапцавіцкім р-не, пад слоем торфу Выганашчанскага балота. Сапрапель карбанатпага тыпу, запасы 41,5 млн. м3, пл. залягання 7,6 тыс. га. Сярэдняя магутнасць адкладаў 0,5 м, найб. 1,6 м. Попельнасць 42 %. У сухім стане мае (у %): азоту 2,7, карбанатаў кальцыю і магнію 39,9, вокісу калію 0,5, пяцівокісу фосфару 0,02. Вадародны паказчык (pH) 7,8. Сапрапель прыдатны для вапнаваппя кіслых глеб.
ВЫГАНІЧАНКА, рака, левы прыток Іслачы (бас. Нёмана), у Валожынскім р-не. Даўж. 10 км. Сярэдні нахіл воднай паверхні 9,9 %0. Вадазбор (36 км2) на зах. схілах Мінскага ўзв., пад лесам 14 %.
ВЫГАНКА РАСЛІН, агратэхн. прыём, які выкарыстоўваюць для атрымання кветак, агародніны і ягад у несезонны для іх час. Праводзяць увосень, зімою, ранняй вясною ў аранжарэях, цяпліцах, парніках, падвалах, дзе можна мяняць умовы асяроддзя (асвятленне, т-ра, колькасць СО2 і інш.) у патрэбным напрамку. Грунтуецца на ведапні біялогіі раслін і прымяненні спец. спосабаў, якія рэгулююць іх рост і развіццё на розных этапах. Ва ўмовах Беларусі выганку прымяняюць пры вырошчванні дэкаратыўных (ружы, бэз, гартэнзіі, цюльпаны, гіяцынты, нарцысы, гваздзікі, хрызантэмы, цыкламены і інш.), агароднінпых (цыбуля рэпчатая, пятрушка, сельдэрэй на зеляніну і інш.), пладова-ягадных (суніцы, сліва) культур.
ВЬІГАРАННЕ РАСЛІН, заўчаснае засыханне раслін у выніку працяглай глебавай і атм. засухі. На Беларусі часцей назіраецца ў зоне ўмерапага ўвільгатнеппя пры глебавай засусе (Гомельская, Брэсцкая і Гродзенская вобл.), у першую чаргу на пясчапых узгорках. Пасевы выгараюць плямамі і вельмі рэдка большымі масівамі. Асабліва адчувальныя да засухі збожжавыя культуры, у якіх В. р. пазіраецца звычайпа ў 1-й пал. лета, да пачатку фарміраванпя зерня.
Пры недахопе вільгаці ў глебе расход вады на транспірацыю пераважае над паступленнем яе ў расліну праз каранёвую сістэму. Тканкі раслін абязводжваюцца, спыняіоцца рост 1 паветранае жыўленне, адміраюць лісце і каранёвыя валаскі, працэсы гідролізу пераважаюць над працэсамі сінтэзу, што вядзе да гібелі раслін. Засыханне пры недахопе вільгаці ў глебе пачынаецца з ніжняга лісця, верхняе лісце болып засухаўстойлівае. Меры прадухілення і барацьбы: правільная агратэхніка вырошчвання с.-г. раслін, стварэнне асушальна-ўвільгатняльных сістэм, імпульснае дажджа-
ванне, пасеў засухаўстойлівых сартоў. Н. Г. Шашко.
ВЫГОДСКАЕ 1-е РАДОВІШЧА МЕЛУ, за 0,3 км на ПдЗ ад в. Выгода Мастоўскага р-на. Паклад складзены з 3 вузкіх адорвеняў паўн,зах. распасцірання (830 м, 2040 м, 1420 м) і звязаны з марэннымі адкладамі сожскага зледзянення. Разведапыя запасы 8,15 млн. т. Мел белы, пісчы; СаО у ім 52—54 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 12— 22,4 м, ускрышы 2—3,7 м. Мел прыдатны на вытв-сць вапны і вапнаванпе кіслых глеб. Радовішча не раснрацоўваецца.
ВЫГОШЧА, рака, левы прытокУбарці (бас. Прыпяці), у Лельчыцкім р-не. Даўж. 12 км. Сярэдпі нахіл воднаіі паверхні 1,1 %оВадазбор (79 км2) раўнінны, пад лесам 87 %. ВЫДЗІМАННЕ ПАСЁВАУ, здзіманпе верхпяга слоя глебы разам з насеяным насеннем, іншы раз і з усходамі. На Беларусі адзначаецца часам на тарфяпых і пясчаных глебах. Часцей выдзімаіоцца вясною палі, засеяпыя яравымі збожжавымі. шматгадовымі і аднагадовымі травамі, радзей — пасевы азімых увосепь. В. п. спрыяюць роўная і гладкая паверхня поля, дастаткова высокая т-ра паветра і вял. скорасць ветру, нізкая вільготнасць ці перасыханне верхняга слоя глебы. Пры В. п. некаторая колькасць насення выносіцца ветрам за межы поля, частка яго збіваецца ў кучкі і агаляецца. усходы паяўляюцца зрэджаныя і невыраўнаваныя па гушчьтні, з аголепымі каранямі; расліны гіпуць або вельмі аслабляюцца, рэзка зніжаюць прадукцыйнасць. Меры прадухілення і барацьбы: правільнае чаргаванпе культур у севазвароце, аптымальныя тэрміны сяўбы яравых збожжавых, правільная сістэма апрацоўкі глебы, стварэнне спрыяльнага водна-паветранага рэжыму на меліяраваных глебах і інш. мерапрыемствы, накіраваныя супраць ветравой эрозіі глеб. і. э. Леўта. выдмы, тое, што дзюны.
ВЫДРА (Lutra lutra), млекакормячая жывёла сям. куніцавых атр. драпежных звяроў. Пашырана ў Еўропе, Азіі, Паўн.-Зах. Афрыцы; у СССР адсутнічае на Крайняй Поўначы, у Крыме, пустыпях Сярэдняй Лзіі і Казахстана. На Беларусі трапляецца па ўсёй тэрыторыі, пайб. у паўн. і цэнтр. зонах. Нешматлікая (на пач. 1982 каля 3,2 тыс.). Актыўная пераважпа ноччу. Жыве на захламлепых рэках з абрывістымі берагамі, незамярзаючымі ямамі і пера-
катамі, каля старыц, на азёрах з густой расліннасцю па берагах і ў інш. мясцінах, багатых рыбай.
Даўж. цела 62—75, часам да 90 см, маса 6—10 кг. Тулава гнуткае, мускулістае, лапы кароткія, пальцы злучаны перапонкамі. Поўсць цёмна-бурая, бліскучая, бруха з серабрыстым адценнем. Футра вельмі каштоўнае. Селіцца ў норах або інш. укрытых сховішчах. у Бярэзінскім біясферным запаведніку (адзін раз адзначана ў бабровай хатцы). Добра плавае і нырае. Жыве да 11 гадоў. Дакладныя тэрміны шлюбнага перыяду невядомы, цяжарнасць 61—63 сут, дзіцянят (2—5) нараджае найчасцей у маі — чэрв., зрэдку ў студз. і лютым. Корміцца пераважна рыбай, зрэдку ракамі, вадзянымі пацукамі, жабамі. Прамысл. значэнне на Беларусі невялікае; у 1924—80 нарыхтавана каля 21,5 тыс. шкурак (у сярэднім па 210 за год у перадваенныя гады, 740—750 у 1945—69 і каля 60 за год у 1970—80). Паляванне па ліцэпзіях. Вывучаюцца магчымасці гадоўлі В. ў зверагаспадарках.
Э. Р. Самусенка. ВЫДРАНСКАЕ РАДОВІШЧА МЁЛУ, „а плошчы паміж вёскамі Гатавец і Выдрапка Краснапольскага р-на. Паклад звязаны з адкладамі каньякскага ўзросту. Перспектыўпыя запасы 49,5 млн. т. Мел болы, пісчы; СаО у ім 53—55 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 2—6 м, ускрышы 4—9 м. Мел прыдатны як карбанатпы кампанент на выраб цэменту, на выраб вапны і вапнавапне кіслых глеб. Радовішча не распрацоўваецца. ВЫДРЫЦА, рака, упадае ў воз. Чарсцвяцкае (бас. Тураўлянкі), ва Ушацкім р-не. Даўж. 20 км. Сярэдпі нахіл воднай паверхпі 1,6 %0. У сярэднім і ніжнім цячэппі каналізавапа. Вадазбор (120 км2) спадзістахвалісты, азёрнасць 2 %, пад лесам 24 %.
Выдра.
Да арт. Выемчатакрылыя молі. Хваёвая пупышкава-парасткавая моль: 1— матыль; 2— кукалка.
ВЫДРЫЦА, рака, левы прыток Бярэзіны (бас. Дняпра), у Жлобінскім р-не. У верхнім цячэнні наз. Сосніца. Даўж. 19 км. Адгаліпоўваецца ад р. Ала. Сярэдпі нахіл водпай паверхні 0,4 %0Вадазбор (92 км2) нізінны, пад лесам 38 %. Рэжым вывучаўся ў 1931—34, назіранні вяліся на гідралаг. пасту Старына. ВЬ'ІДРЫЦА, рака, левы прыток Аршыцы (бас. Дняпра), у Аршанскім р-не. Даўж. 18 км. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,8 %0. У верхнім цячэнні каналізаваная. Вадазбор (139 км2) нізінны, пад лесам 31 %. ВБІДРЫЦА, рака, левы прыток Обалі (бас. Зах. Дзвіны), у Гарадоцкім і Шумілінскім р-нах. Даўж. 17 км. Сярэдні нахіл воднап паверхні 2,2 %0. Вадазбор (49 км2) раўнінны, пад лесам 12 %.
ВЫДРЫЦА, нізіннае балота на У Ушацкага р-на, у пойме р. Выдрыца. Пл. 1,7 тыс. га, у межах прамысл. паклада 1,3 тыс. га. Сярэдняя глыб. торфу 3,4 м. На 1.1.1978 запасы торфу 7,3 млп. т, 1,4 тыс. га асушана адкрытай сеткай, у т. л. пад сепажаццю 1 тыс. га, па 400 га здабыча торфу на ўгнаеппе. На неасушанай ч. хмызняк з вольхі і бярозы. ВЫДРЭЯ, рака. правы прыток Сухадроўкі (бас. Лучосы), у Лёзпепскім р-не. Даўж. 10 км. Сярэдііі нахіл водпай паверхні 2,2 %0. Вадазбор (42 км2) на нізіне Лучосы, пад лесам 35 %.
ВЫЕМЧАТАКРЬ'ІЛЫЯ МОЛІ (Gelechiidae), сямейства пасякомых атр. матылёў. У сусв. фауне 1500 відаў. Пашырапы ў Еўропе, Азіі, Паўн. Афрыцы. У СССР каля 1100. з іх у БССР болып за 140 відаў (55 родаў, якія адрозніваюцца пераважна па геніталіях самцоў). Жывуць у лясах, садах, парках.
Размах крылаў 8—25 мм. Пярэдпія крылы падоўжана-ланцэтападобныя, заднія — трапецападобныя з выемкай пад верхавінай на вонкавым краі, зрэдку невыразнай. Галава гладкая. губныя шчупікі серпападобныя, выгнутыя, вусікі ніткападобныя. Афарбоўка светлая. Вусені дробныя, з 10 брушнымі нагамі або амаль бязногія; развіваюцца ў лісці. пупышках, каташках, парастках, кветках, насенні і пладах вышэйшых, радзей ніжэйшых раслін, некаторыя іх мініруюць. Зімуюць яйцы, вусені, кукалкі.
У БССР найб. вядомы 8 відаў. Я б л ы н е в а я В. м. (Gelechia rhombella) водзіцца часта ў садах, парках, вусепі — на яблыні, грушы, рабіне, сліве і інш. ружавых расліпах. В я р б о в а я В. м. (G. muscosella) жыве ў парках, лясах. вусені — на вярбе казінай, выгрызаюць вось суквеццяў. П а л ы я о в а я В. м. (Scrobipalpa artemisiella) трапляецца па палях, вусепі — па чабары, мяце, васільку, палыне. Б я р о з ав а я В. м. (Pseudotelphusa ргохі-
mella) водзіцца ў алешніках, бярэзніках, вусені — на вольсе, бярозе. Л о п у х а в а я В. м. (Metzneria Іарреііа) траііляецца ў розных стацыях, вусені — у цасенні лопуху вялікага. Лісцевы вяртун (Recurvaria nanella) — шкоднік саду, вусені на яблыні, грушы, сліве, цёрне, вішні, глогу, рабіне. X в а ё в а я пупышкава-парасткавая моль (Exoteleia dodecella) шкодзіць лесу, вусені на хвоі, летам і ўвосепь мініруюць ігліцу, вясною робяць хады ў пупышках і парастках. Б р у жмелевая мі з э р н а я моль (Athrips mouffetella) трапляецца ў гар. насаджэннях, вусепі — па бружмелі і барбарысе. Меры барацьбы хім., агратэхп. і біялагічныя.
У. 1. Піскуноў. ВЫЖАРЫ, балота ў Слуцкім р-не, гл. Верхслуч.
ВЫЖАРЫНА, в ы г а р, участак лесу, балота, сеііажаці, выпалепы агнём, пажарам. Узнікае ад парушэння норм проціпажарнай бяспекі, нярэдка прычыпяе зпачпыя страты прыродзе. Гл. таксама Выпальванне. ВБІЖАЎСКА-МПІСКІ РАЗЛОМ, даплатформавы краявы суперрэгіянальны разлом, які раздзяляе ў крышт. фундаменце Міпскі дасвекафена-карэльскі масіў і Зах.-Беларускую складкавую сістэму. Цягнецца больш чым на 600 км у паўд.-зах. напрамку праз Чашнікі — Міпск — Ратна і далей у межы Львоўскага прагіпу. У платформавьш чахле слабавыразны. Уплывае ў невял. ступені на размеркаванне сучаснап
КНІГІ ОНЛАЙН
