Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
Лгт.: ІІнтродукцня н акклнматнзацпя растенвй в Белорусснн.— Мн., 1979; Н ек р а с о в В. Н. Актуальные вопросы развнтня теорнп акклнматнзацнн растеннй.— М., 1980. A. С. Анохін,
В. С. Анохіна. АКМЯНІЦА, рака, упадае ў воз. Струста (бас. Друйкі), у Браслаўскім р-не. Даўж. 12 км. Пачынаецца з возера без назвы на тэр. Латвіі. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,5 %0. Вадазбор (38 км2) буйнаўзгорысты, азёры (13) займаюць 4 % тэр., пад лесам 58 %.
АКНО, пашыраная на Беларусі nassa рэшткаў вадаёмаў на багністых балотах і апарын.
АКОЛАЎСКАЕ РАДОВІШЧА ЖА.1ЕЗНЫХ РУД, А к о л а ў с к a е р адовішча жалезістых к в а рц ы т а ў, паблізу вёсак Аколава і ІІІашкі Стаўбцоўскага р-на. Выяўлепа ў 1970 сярод дакембрыйскіх утварэнняў крышт. фундамента, у тоўшчы піраксепавых і піраксен-амфіболавых гнейсаў (аколаўская серыя). Складаецца з жалезістых кварцытаў. Глыб. залягання 216—300 м. Сярэдняя колькасць жалеза 26,2 %. Рудпая зона магутнасцю да 140 м цягпецца да 10 км. Ускрыіпныя пароды па радовішчы складзены з адкладаў верхнепратэразойскага, мезазойскага і антрапагенавага ўзросту — пясчанікамі, мелам, глінамі, пяскамі і супескамі магутнасцю да 300 м. Рудныя гарызонты (4—35 м) чаргуюцца з праслоямі пустых парод той жа магутнасці. Запасы да глыб. 0,7 км — 533 млн. т, прагнозныя — 1 млрд. т. Выяўленыя жал. руды пакуль што не маюць прамысл. значэння з-за вял. глыбіні залягання і нізкай якасці.
АКОЛАУСКАЯ ГРАБЕН-СШКЛІНАЛЬ (ад йазвы в. Аколава ў Стаўбцоўскім р-не), унутраная тэктанічная структура фундамента 2-га парадку ў межах Зах.-Бел. складкавай сістэмы ў Стаўбцоўскім р-не. Выцягнута ў паўн.^аўн.-ўсх. напрамку. Даўж. 200 км, шыр. 15—20 км. Характарызуецца перавагай адмоўнага магнітнага і крыху павышанага гравітацыйнага палёў. Есць асобныя лакальныя інтэнсіўныя магнітныя апамаліі, абумоўленыя скопішчам магнетытавай руды (гл. Аколаўскае радовішча жалезных руд).
А. г.-с. складзена з метамарфічных парод асадкава-вулканагеннай фармацыі, вылучаных у аколаўскую серыю. Ніжняя частка серыі складзена з амфібалітаў, біятыт-рогавападманкавых, рогавападманкавых, біятыт-кумінгтанітавых, гранат-кумінгтанітавых гнейсаў, сярэдняя—■ з чаргаваных жалезістых кварцытаў і метабазітаў, верхняя —• з кіслых рознасцей ячанскай тоўшчы, біятытавых, амфібол-біятытавых. гранат-біятытавых тонказярністых гнейсаў і сланцаў. Узрост А. г.-с. верхнеархейска-раннепратэразойСКІ. 1. Н. Бардон.
АКОЛАУСКАЯ СЕРЫЯ. гл. ў арт. Архей.
АКОЛІЦКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСЧАНА-ЖВІРОВАГА МАТЭРЫЯЛУ I ЖВІРЫСТЫХ ПЯСКОУ, за 10 км на ПнЗ ад г. п. Камянец Брэсцкай вобл. Лінзападобны паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі сожскага зледзянення. Прагнозныя запасы 5,85 млн. м3. Жвіру памерам болып за 5 мм 10—27 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 3—16,3 м, ускрышы 0,4—7 м. Жвір і пясок прыдатныя для буд. работ. He распрацоўваецца. АКОРУС, расліна сям. ароннікавых. Гл. ў арт. Аер.
АКОУКА, рака, гл. Іванаўка.
АКРАКЛІНІУМ, геліптэрум (Acroclinium), род аднагадовых травяністых раслін сям. складанакветных. Радзіма — Аўстралія і Паўд. Афрыка. Каля 48 відаў. У СССР 4 віды, інтрадукаваныя як дэкаратыўныя і на Беларусі. Выкарыстоўваюцца для зімовых букетаў. А. р у ж ов ы (A. roseum) — расліна з супраціўным сядзячым лісцем. Суквецці дыяметрам да 4 см. Абгортка кветак з белых або ружовых плеўкавых лісткоў. Цвіце ў ліп.— жніўні. А. Менглса (A. manglesii) мае чаргаванае лісце, якое абгортвае сцябло. Суквецці дыяметрам да 2 см. Кветкі абгорнуты серабрыста-белымі пялёсткападобнымі лісткамі. Цвіце ў ліп.— верасні. А. шчыткакветны (А. corymbiflorum) i А. Гумбальта (A. humboltianum) пашыраны менш.
Расліны выш. каля 40 см з прамымі сцябламі. Кветкі дробныя, абгорнутыя, суквецці — кошыкі. Плод — сямянка. Размнажаюць насеннем (сеюць у грунт у пач. мая). Святлаі сухалюбныя расліны.
I. А. Карэўка.
АКРАКОРДЫЯ (Acrocordia), род накіпных лішайнікаў сям. стрыгулавых. Віды А. вядомы ў Паўн. Амерыцы, Паўн. Афрыцы, горных раёнах Еўропы і Новай Зеландыі. У СССР 7 відаў. На Беларусі ў падзоне шыракаліста-хваёвых лясоў трапляюцца А. б е л а я (A. alba) і А. шарападобная (A. sphaeroides). Растуць на кары лісцевых дрэў. Індыкатарныя расліны забруджанасці навакольнага асяроддзя некаторымі шкоднымі рэчывамі.
Слаявіна суцэльная гладкая або з трэшчынамі, белаватая ці шараватая. Развіваецца на паверхні або ўнутры субстрату. Пладовыя целы (перытэцыі) чорныя, матавыя, з кропкападобнай вывадной адтулінай, рассеяныя або скучаныя. Сумкі цыліндрычныя, з 8 спорамі, размешчанымі ў 1 рад. Споры шырокаавальныя, двухклетачныя з тоўстымі сценкамі.
Н. М. Кабзар. АКРАМОНІЙ (Acremonium). род педасканалых грыбоў сям. дэмацыевых. Вядома каля 10 відаў, пашыра-
Акракордыя белая: 1 — вертыкальны разрэз пладовага цела; 2 — сумка са спорамі.
Акрамоній кілійскі: 1 — канідыяносцы;
2 — канідыі ў несапраўднай галоўцы;
3 — асобныя канідыі.
Акрэманіела чорная: 1 — канідыяносцы;
2 — канідыі.
АКРЭ 59
ных па ўсім зямным шары. У СССР, у т. л. на Беларусі, 5 відаў. Сапратрофы і паразіты. Жывуць на раслінных, цэлюлозазмяшчальных субстратах, у глебе, на сене, гнілых яблыках, пашкоджаных клубнях бульбы, жывых раслінах і скуры чалавека і жывёл. Патагенныя віды А. выклікаюць міцэтомы, паверхневыя (трыхафітоідныя) і глыбокія (гумозныя) паражэпні скуры, слізістых абалонак, іншы раз — унутраных органаў.
Міцэлій добра развіты, з перагародкамі, бясколерны. Йанідыяносцы простыя, шылападобныя, накшталт бакавых адгалінаванняў гіфаў, зрэдку з 1—2 галінкамі. Канідыі бясколерныя або афарбаваныя, у ланцужках ці склееныя сліззю ў несапраўдныя галоўкі.
У БССР найб. вядомы 3 віды. А. п а п я р о в ы (A. charticola) мае паветраны міцэлій. Канідыі эліпсоідныя, кароткацыліндрычныя, бясколерныя, гладкія, у моцна аслізнепых галоўках. На пажыўным асяроддзі грыб дае спачатку мокрыя, потым парошыстыя, часткова касматыя падушкападобныя белыя калоніі. У А. к і л і й с к a г a (А. кіііепзе) міцэлій мяккі, са шматлікімі кроплямі алею. Канідыі ад эліпсоідных да цыліндрычных з круглаватымі канцамі, у слізістых галоўках. Хламідаспоры з тоўстай абалонкай, шарападобныя, у кароткіх ланцужках. Грыб утварае брудна-аранжавыя або вохравыя, злёгку мокрыя, прыціснутакасматыя калоніі. А. н а с ц е нн ы (A. murorum) адрозніваецца цвёрдым міцэліем. Канідыі амаль шара-, яйцападобныя або цыліндрычпыя, цёмна-аліўкавыя, у масе чорныя, у ланцужках або галоўках. Калоніі сухія, гладкія, пасярэдзіне касматыя, аліўкава-карычневыя да чорных. М. А. Лемяза.
АКРЫТАРХА (Acritarcha), група выкапнёвых аднаклетачных марскіх водарасцей або іх цыстаў незразумелага паходжання акруглай, эліпса-, дыскападобнай, падоўжанай, шматвугольнай формы з гладкай або зярпістай кропкавай паверхняй, часам з вырастамі. На Беларусі А. пашыраны ў дэвонскіх, сілурыйскіх, ардовікскіх, кембрыйскіх і верхнепратэразойскіх адкладах. Маюць стратыграфічнае значэнне. Сярод А. вылучаюць акантамарфіты, сферамарфіты, палігонамарфіты, нетэрамарфіты і інш.
АКРЭМАШЁЛА (Acremoniella), род недасканалых грыбоў сям. дэмацыевых. Вядома каля 10 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. У СССР, у т. л. на Беларусі, найб. вядомы 2
віды. А. ч о р н а я (A. atra) характарызуецца канідыяносцамі 2 тыпаў (частыя, гладкія, з 1—3 перагародкамі і рэдкія, адзіночныя, з перагародкамі і шарападобным уздуццем) і яйцападобна-эліпсоіднымі цёмнаафарбаванымі шараватымі канідыямі. А. бародаўчатая (А. verrucosa) адрозніваецца бародаўчатымі шарападобнымі канідыямі. Сапратрофы. Развіваюцца на розных раслінных субстратах, у глебе, на с.-г. культурах (гарох, бульба, пшаніца і інш.).
Міцэлій грыбоў паверхневы і ўнутраны. Гіфы простыя або разгалінаваныя, шматклетачныя, сцелюцца ді ўздымаюцца. Канідыяносцы накшталт кароткіх бакавых негалінастых парасткаў, бясколерныя, гладкія, з перагародкамі. Канідыі аднаклетачныя, гладкія ці бародаўчатыя, бурыя, адзіночныя.
«АКСАКАУШЧЫНА», клімата-бальнеалагічны санаторый каля в. Аксакаўшчыпа Мінскага р-на. За 30 км ад Мінска. Пабудаваны ў мяшаным лесе, паблізу р. Іслач і Чарнаруч. Адкрыты ў 1972. Працуе ўвесь год. Як тэрапеўтычныя сродкі выкарыстоўваюцца мясц. прыродпыя фактары: спрыяльны клімат, міпер. вада, блізкая па ўласцівасцях да лек. мінер. водаў курорта Ждановічы, тарфяная (Дукорскага масіву Пухавіцкага р-на) гразь, маляўнічая мясцовасць. а. К. Касач.
AKCAM1T (Phellodendron), род дрэў сям. рутавых. У родзе 10 відаў, пашыраных ва Усх. Азіі. У СССР 2 віды. На Беларусі ў канцы 19 — пач. 20 ст. інтрадукаваны A. а м у р с к і, або амурска е коркавае д р эва (Р. amurense). Радзіма — Д. Усход, Усх. Азія. Вырошчваюць у садах і парках, трапляецца ў маладых пасадках, з 1939 уводзіцца ў лясныя культуры. Дэкар. расліна, прыдатная для адзінкавых і групавых пасадак, стварэння прысад. У насаджэннях добра расце з дубам, клёнам татарскім, ліпай драбналістай, рабінай звычайпай. Меданос. Выкарыстоўваецца на прамысл. мэты (корак, драўніна, фарба, таніды). Прыдатны для культуры па ўсёй тэр. Беларусі, акрамя паўн. раёнаў інтрадукцыі. Цвіце ў пач. чэрвеня, пладаносіць у 15—20-гадовым узросце.
Выш. да 25 м. Ствол укрыты слоем корку таўшчынёй да 7 см. Лісце складаецца з 5-—13 лісткоў, няпарнаперыстае, чаранковае. Кветкі жоўта-зялёныя, дыям. да 1 см. Плады — чорныя мясістыя ягадападобныя касцянкі з непрыемным пахам, выспяваюць у канцы вер.— пач. кастрычніка. Размнажаецца насеннем. Сеянцы пашкоджваюцца марозам. Адносна дымаі газаўстойлівы.
В. Р. Анцгпаў.
АКСАМІТКІ, т a г е т э с (Tagetes), род аднаі шматгадовых травяністых раслін сям. складанакветных. Каля 30 відаў, пашыраных у субтропіках Амерыкі. У СССР 1 дзікарослы від, на Беларусі інтрадукаваны 3 віды. Выкарыстоўваюцца для бардзюраў, клумбаў, рабатак, групавых пасадак і на зразанне. A. пр а м ас т о й н ы я (Т. erectus) выш. да
Аксаміт амурскі.
Аксаміткі адхіленыя.
100 см. Суквецці дьіяметрам 6—8 см, махрыстыя або простыя, гваздзікападобныя (сарты Цытроненпрынц, Швефельблюце, Аранжпрынц, Юлізонпе, Хонейкомб) і хрызаптэмападобныя (сарты Гельбер Штайн, Гольдшміт, Хрызанта Зонен-Шайн. Хрызанта Купідо). А. адхіленыя (Т. patula) выш. да 50 см. Суквецці дыяметрам 4—6 см, гваздзікападобпыя, _хрызантэмападобныя або прамежкавыя. Сарты: Пеціт Гельб, Пеціт Гольд, Пеціт Арандж, Спунгольд, Гельбер Кніпс, Аранжаф-ламме, Руфлед Рэд, Брауэнбэр, Марыэтта, Тангерын, Русці Рэд. А. танкалістыя (А. пасечаныя, Т. tenuifolia) выш. да 30 см. Суквецці дыяметрам 2—3 см. Пашыраны сарты нізкарослай формы (Т. t. pumila) Гном, Папрыка.
КНІГІ ОНЛАЙН
