Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 1.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 575с.
Мінск 1983
Літ.: Порядок горечавковые (Gentianales).—У кн.: Жнзнь растеннй. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растення. М„ 1981; Тахтаджян А. Л. Снстема н фнлогення цветковых растеннй.— М.; Л.,
1966.
ГАРЬ'ІЦА (Sagina), род аднаі піматгадовых травяністых раслін сям. гваздзіковых. Вядомы 20 відаў, пашыраных у Паўн. паўшар’і. У СССР 11 відаў, з іх на Беларусі 2: Г. вузлаватая (S. nodosa) з лінейпа-ніткападобным, востраканцовым лісцем, якое ў пазухах пясе ўкарочаныя галінкі накшталт пучка, і Г. л я ж а ч а я, або макрэц (S. procumbens), з голым, вузкалінейным, на канцы з шыпікамі лісцем. Растуць на поіімавых і вільготных лугах, ускрайках балот, пустках. Цвітуць у чэрв.— жніўні. Утвараюць дзярнінкі. Сцяблы Г. тонкія. распасцёртыя або ўздымаюцца, даўж. 4—25 см. Кветкі дробныя, непрыглядныя. Плод — каробачка.
Г. I. Гарэцкі.
Як дэкар. расліну вырошчваюць Г. шылападобную (S. subulata). Густымі маленькімі падушкамі яна пакрывае глебу накшталт імху. Сцябло галінастае, паўзучае. Лісце вельмі дробнае. У ліп.— верасні расліна ўсыпана дробнымі белымі кветкамі (ёсць разнавіднасць з жоўтымі кветкамі). Зімаўстойлівая. Размнажаецца вегетатыўна — дзярнінкамі. Выкарыстоўваецца для камяністых участкаў, дывановых клумбаў і цяністых мясцін.
ГАРЭЛЕЦ. балота пераважпа пізіннага (82 %) тьшу па 3 Пухавіцкага р-па, у вадазборы р. Пціч. Пл. 1 тыс. га, у межах прамысл. паклада 0,9 тыс. га. Глыб. торфу да 3,7 м, сярэдняя 1.7 м, ступень распаду 33 %, попельнасць 14—24 %. На 1.1. 1978 запасы торфу 1 млп. т. Балота ў патуральным стане.
ГАРЭЛІК Залман Абра.мавіч (н. 5.4. 1908, г. Бабруйск), беларускі сав. геолаг. Д-р геолага-мінералагічных н. (1973). Чл. КПСС з 1929. Скончыў Маск. геолагаразведачны ін-т (1930). 3 1937 у Бел. геал. упраўлен-
Гарыца вузлаватая: 1 — агульны выгляд расліны; 2— плод.
пі (нач., гал. інжынер). 3 1950 гал. геолаг у Белпрампраекце. 3 1957 у Ін-це геал. навук АН БССР (у 1959— 67 нач. аддзела нафты і газу), у 1967—76 заг. сектара тэктопікі, з 1976 ст. павук. супрацоўнік Бел. п.-д. геолага-разведачнага ін-та. Працы па праблемах рэгіянальнай і саляной тэктонікі, гісторыі тэктанічнага развіцця структур, фарміраванню нафтавых радовішчаў, пошуках карысных выкапняў БССР. Адзін з адкрывалыіікаў першых радовішчаў калійных і каменнай солеіі і нафты на Беларусі.
Тв.: Данные по тектонпке Белорусснп п проблема выявлення месторожденпй солм п нефтп на ее террпторпп.— Мн., 1945; Пескн БССР п нх промышленное нспользованне.— Мн.. 1961 (разам з Э. Д. Мішаговай, Э. А. Ляўковым); Современная структура н іісторня тектоннческого развнтпя Прішятской впаднны.— Мн., 1968 (у сааўт.).
ГАРЭНІЦКАЕ ВАДАСХбВІШЧА, у Бярэзінскім р-не. Створана ў 1951 плацінай на р. Клява каля в. Гарэнічы для энергет. мэт, у 1972 рэканструявана. Пл. 1,08 км2, даўж. 6 км, пайб. шыр. 0,25 км, найб. глыб. 6.1 м. сярздняя 1,15 м. Аб’ём 1,24 млн. м3. Вадазбор (480 км2) слабаўзгорысты, пад лесам 37 %, разарана 30 %.
Катлавіна выцягнута ў рачной далі« не. слабавыразная. Даўж. берагавой лініі 15 км. Берагі складзены з супескаў і суглінкаў, пад ворывам 1 пашап. Левы бераг спадзісты, правы больш стромкі, выш. 1,5—2.5 м. Дно ў прыплаціннай ч. пясчанае. у сярэдняй ілістае. у верхняй тарфяністае (магутнасць тарфяніку да 1,5 м). Сярэдні ш.матгадовы аб’ём сцёку 94 млн. м3. і Моцнапраточнае. Ваганні ўзроўню на працягу года 1—1,5 м. Зарастае ў вярхоўі 1 каля берагоў. Пераважаюць аер, рагоз вузкалісты, драсён земнаводны. рдзесты. Водзяцца верхаводка, краснапёрка, плотка. джгір.
А. П. Куляшдў. ГАР9ЦКІ Гаўрыла Івапавіч (н. 10. 4.1900, в. М. Багацькаўка Мсціслаўскага р-на), беларускі сав. геолаг. Акад. АН БССР (1928). д-р геолагамінералагічпых н. (1946). Засл. дз. нав. БССР (1972). Скончыў Маск. с.-г. акадэмію (1924). 3 1925 дацэпт БСГА, з 1927 дырэктар Бел. НДІ сельскай і лясной гаспадаркі. У 1931—41 працаваў у іпжынерпагеал. экспедыцыях, у 1943—68 у арг-цыях Гідрапраекта СССР. 3 1969 заг. аддзела (з 1977 — Лабараторыя) геалогіі і палеапатамалогіі антрапагену Ін-та геахіміі і геафізікі АН БССР. Асп. навук. даследаванні па геалогіі антрапагену і інж. геалогіі. Распрацаваў асновы аііч. палеапатамалогіі. Дзярж. прэмія СССР 1971 за манаграфіі «Алювііі вялікіх антрапагенавых прарэк Рускай раўніны. Прарэкі Камскага басепна» (1964), «Фарміраванне даліны р. Волгі ў раннім і сярэднім антрапагепе. Алювій Пра-Волгі» (1966),
«Ллювіяльны летаніс вялікага ЛраДшіпра» (1970). Аўтар работ па геалогіі антрапагену, эканам. геаграфіі, сельскай і лясной гаспадарцы, адзін з стваральнікаў руска-бел. слоўніка. Канд. у чл. ЦВК БССР у 1927—28. чл. ЦВК БССР у 1929—30. Старшыня Сав. секцыі Міжнар. саюза па вывучэнню чацвярцічнага перыяду, Камісіі па вывучэнню чацвярцічнага перыяду пры AH СССР, Бел. аптрапагенавай камісіі.
Тв.: Ложбнны ледннкового выпахнвання іі размыва в нх связн с краевымн ледннковымн образованнямн.— У кн.: Ледішковый морфогенез. Рнга. 1972; О некоторых проявленнях унаследовання в антропогеновых образованнях Белорусского Понеманья.— У кн.: Стратнграфпя 11 палеогеографня антропогена. Mu., 1975; Основные задачн палеопотамологнческнх псследованнй в СССР.— У кн.: Речные снстемы н мелпорацня. Ч. I. Новоснбнрск, 1977; Особенностн палеопотамологнн ледннковых областей: (на прнмере Белорусского Понеманья).— Мн., 1980; Палеопотамологпческне эскнзы Палео-Дона н Пра-Дона.— Мн., 1982.
Лйт.: М е н н е р В. В., Н н к н ф ор о в a К. В. Ровесннк века,-— Нзвестня AII СССР. Сер. геологнческая, 1976. № 5; Бібліяграфія навуковых прац акадэміка АН БССР Г. I. Гарэцкага.— Мн„ 1980. ГАРЭЦКІ Радзім Гаўрылавіч (н. 7. 12.1928, Мінск), беларускі сав. вучоны ў галіне геатэктонікі. Акад. АН БССР (1977, чл.-кар. 1972), д-р геолага-мінералагічных н. (1969), праф. (1980). Засл. дз. пав. БССР (1978). Чл. КПСС з 1963. Скоячыў Маск. нафтавы ін-т (1952). Працаваў у Геал. ін-це AH СССР. 3 1971 заг. аддзела агульнай і рэгіяналыіай тэктонікі Ін-та геахіміі і геафізікі АН БССР, з 1977 дырэктар гэтага ін-та, старшыня камісіі па тэктоніцы Беларусі і Прыбалтыкі. Аўтар работ па тэктоніцы, стратыграфіі. карысных выкапнях Казахстана, Сярэдпяй Азіі, Беларусі, маладых і стараж. платформ. Удзельнічаў у складанні тэктанічных карт Еўропы і Еўразіі і тлумачальных манаграфій да іх. Адкрыў Базайскае газавае радовішча ў Зах. Казахстане. Узначальваў работу па складанню тэктанічнай карты Беларусі. Дзярж. прэмія СССР 1969 за тэктанічную карту Еўразіі і
Гастэраміцэты: 1— пладовыя целы (а — сядзячае, б — з несапраўднаіі ножкай, e — з сапраўднай ножкай); 2—тыпы глебы (а — лакунарны, б— каралоідны, e — шматшапкавы, г — аднашапкавы). 3— капіліцый (a) і базідыяспоры (б).
мапаграфію «Тэктоніка Еўразіі» (1966). Дзярж. прэмія БССР 1978 за распрацоўку тэктанічпай карты Беларусі і манаграфію «Тэктоніка Беларусі» (1976).
Тв.: Тектоннческпй аналнз моіцностей (разам з А. Л. Яншыным).— У кн.: Методы нзучення тектоннческнх структур. М., 1960, в. 1; Унаследованные дпслокацнн платформешюго чехла перпферіш Мугоджар.— М., 1962.— (Труды Геологнческого нн-та AH СССР; в. 60); Тектоннка Туранской плнты.— М., 1966 (у сааўт.)— (Труды Геологнческого нн-та AH СССР; в. 165); Тектоннка молодых платформ Евразнн.— М.. 1972.— (Труды Геологнческого іін-та AH СССР; в. 226); Тектоннка эшігеосннклннального палеозоя Туранской плнты п её обрамленпя.— М.. 1975 (разам з В. А. Бушам, Д. Р. Кірухіным).— (Труды Геологнческого нн-та AH СССР; в. 264); Тектонпка Прнпятского прогнба.— Мн., 1979 (у сааўт.).
ГАСТ, Г а с т о к, рака, правы прьіток ручая Клімок (бас. Бярэзіны нёманскай), на мяжы Валожыпскага і Іўеўскага р-наў. Даўж. 16 км. Сярэдні нахіл воднай паверхні 2,3 %0. Вадазбор (48 км2) раўніппы, над лесам 41 %.
ГАСТРАСТАМАТА, падклас плоскіх чарвей; тое, што брухаротыя смактуны.
ГАСТРАТРЬІХІ, клас ніжэйшых чарвей; тое, што брухараснічныя чэрві. ГАСТРАФІЛЁЗ, хранічная інвазійная хвароба няпарнакапытных жывёл, якая выклікаецца лічынкамі страўнікавых аваднёў. Пашырана ўсюды. На Беларусі адзначаецца ў коней. Жывёлы заражаюцца на Г. летам, пераважпа на пашы.
У яйцах, якія самкі аваднёў адкладваюць на поўсць жывёл, за 4—10 сут фарміруюцца лічынкі і пранікаюць у слізістую рота, праз 3—4 тыдні ліняюць і заглынаюцца ў страўнік, трапляюць у дванаццаціперсную кішку, дзе паразітуюць на слізістых абалонках 9—10 мес. Вясной з калам трапляюць у глебу і акукліваюцца. У хворых жывёл парушаецца дзейнасць страўнікава-кішачнага тракту, зніжаецца ўкормленасць і працаздольнасць; пры значнай інвазіі хворая жывёла гіне. Лячэнне — інсектыцыды. Прафілактыка: у дні лёту аваднёў коней пасуць ноччу або раз на тыдзень апрацоўваюць 1 % растворам хларафосу. ГАСТЫНГСІТ (ад назвы радовішча Гастынгс у Канадзе), мінерал, мапаклінпы кальцыевы амфібол. На Беларусі як акцэсорны мінерал трапляецца ў дакембрыйскіх пародах крышт. фундамента.
Колер сінявата-зялёны, чорны. Бляск шкляны да паўметалічнага, шчыльн. каля 3400 кг/м3. Характэрны для неданасычаных вокісам крэменю шчолачных парод — нефелінавых сіенітаў, шчолачных гранітаў, рапаківі. Разнавіднасці: магнезіягастынгсіт, фемагастынгсіт, ферагастынгсіт.
ГАСТЭРАМІЦЭТЫ (Gasteromycetes), група парадкаў базідыяльных грыбоў. Вядомы 11 парадкаў, 23 сям., 110 родаў, каля 1000 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. У СССР 8 парадкаў, 18 сям., 57 родаў, каля 170 відаў, з іх па Беларусі 5 парадкаў—нідулярыяльныя, дажджавіковыя, гіменагастральныя, склерадэрматальныя, фаляльныя, 7 сям.—• гняздоўкавыя, дажджавіковыя, міцэпастравыя, зорачнікавыя, склерадэрмавыя, вясёлкавыя, гімепагастравыя, 13 родаў — гняздоўка. тыгельчык, галавач, дажджавік, міцэнаструм, порхаўка, зорачнік, несапраўдны дажджавік, вясёлка, гіменагастэр, каранёвец, кілішак, лангерманія, каля 40 відаў. У асноўным глебавыя сапратрофы, ёсць паразіты. Растуць у лясах, на глебе, подсціле, рэштках драўніпы, на лугах, палях. Некаторыя віды ўтвараюць мікарызу з дрэвавымі пародамі. Пладаносяць летам і восенню. Сярод Г,— ядомыя (маладыя галавачы, дажджавікі), ядавітыя (несапраўдны дажджавік), лек. (вясёлка) грыбы.
Характэрная прыкмета Г,— замкнёнасць пладовых цел да поўнага выспявання базідыяспораў. Пладовыя целы розныя па форме (шар, клубень, груша, яйцо, кубак, зорка, з узростам форма ў многіх відаў зменьваецца), памерах (дыям. 1—70 см), масе (да 12,5 кг), бываюць наземныя, падземныя, паўпадземныя. Складаюцца з перыдыя (вонкавая абалонка, часта двух-. трохслаёвая) і ўнутр, часткі — глебы (больш-менш рыхлая плодная тканка), у пераважнай большасці відаў з камерамі, у якіх развіваюцца базідыі з базідыяспорамі. Базідыі ў асноўным булавападобнай формы, нясуць 1—14, часцей 4 базідыяспоры. Базідыяспоры шарападобныя, эліпсоідныя, лімонападобныя, амаль цы-
КНІГІ ОНЛАЙН
