Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Б. М. Прусакова. ЖАРТАЙ, возера ў Хойніцкім р-не, у бас. р. Прыпяць. Пл. 0,24 км2. Даўж. 1,72 км, найб. шыр. 0,25 км. Катлавіііа старычнага тыпу, серпападобнаіі формы, размешчапа ў пойме Прыпяці. Схілы невыразныя, месцамі выш. да 1 м, пясчаныя, пад хмызняком. Берагавая ліпія (даўж. 3,82 км) слабазвілістая. Бяссцёкавае, злучаецца з Прыпяццю ў час веспавога разводдзя. На 3 ад возера в. Кажушкі. ЖАРТАЙКА, рака, левы прыток Бярэзіны (бас. Дняпра), у Барысаўскім р-пе, часткова ў Бярэзіпскім біясферным запаведніку. Пачынаецца каля в. Ржаўка. Даўж. 20 км. Сярэдні нахіл водпай паверхні 2 %0. Вадазбор (86 км2) пізінпы, пад лесам 71 %. ЖАРУІПНІК (Rorippa), род адпа-. двухі шматгадовых травяністых раслін сям. крыжакветпых. Вядомы 70 відаў, пашырапых ва ўмерапых і трапічных абласцях зямнога шара. У СССР 19 відаў, з іх па Беларусі 5. Найб. вядомы 3 віды: Ж. балотны, Ж. земнаводны, Ж. лясны. Звычаііпыя прыбярэжна-водныя расліпы. Растуць на сырых лугах, балотах, па берагах рэк, азёр, канаў, у вадзе. Расліны часта ўкрытыя простымі валаскамі. Лісце суцэльнае або рассечанае. Кветкі жоўтыя, у густых гронках; пялёсткі падоўжана-адваротнаяйцападобныя, з вельмі кароткімі ногцікамі. Плод — стручок або стручочак. Насенне шматлікае, размешчана ў 2 рады.
Ж. балотпы (R. palustris) выіп. 20—70 см, з адным або пекалькімі прамастойпымі ці прыўзнятымі сцябламі. ГІіжняе лісце лірападобпае, верхняе — перыста-рассечанае, з вушкамі каля асновы. Цвіце ў чэрв,— верасні. Пялёсткі кветак роўныя чашалісцікам. Стручкі падоўжаныя, уздутыя, злёгку сагнутыя, іншы раз амаль іпарападобныя. даўж. 3—8 мм. Ж. з е м н а в о д п ы, або вадзяны хрэн (R. amphibia), выш. 50—100 см. Сцябло каля асповы часта ўкараняецца, у падводпаіі ч. пустое і ўздутае. Ніжняе лісце лірападобнае або грабеньчатае, верхняо — ланцэтпае. Цвіце ў маі — чэрвені. Пялёсткі кветак даўжэйшыя за чашалісцікі. Стручочкі
Жарповец мяцёлчаты: 1 — галінка з лісцем і кветкамі; 2 — плады; 3 — падоўжны разрэз плода; 4 — семя.
Жарушнік балотны: 1 — агульны выгляд расліны; 2 — плод.
амаль шарападобныя, з доўгім топкім слупком. Ж. лясны (R. sylvestris) выш. 20—50 см. Сцябло звычайпа разгаліпавапае, прамастойнае або прыўзпятае. Усё лісце перыстарассечанае, піжпяе — чаранковае, верхпяе — сядзячае. Цвіце ў чэрв.— жніўні. Пялёсткі кветак удвая даўжэйшыя за чашалісцікі. Стручкі лінейныя, роўпыя пладаножкам, даўж. 4—14 мм. Зрэдку трапляюцца Ж. распасцёрты (R. anceps) і Ж. аўстрыйскі (R. austriaca).
II. В. Казлоўская. ЖАРЫ, пізіппае балота на ПпУ Докшыцкага р-на, у вадазборы р. Бярэзіпа. На балоце воз. Маскавіца. Пл. 4,8 тыс. га, у межах прамысл. паклада 4.3 тыс. га. Сярэдняя глыб. торфу 3,4 м, ступень распаду 41 %, попельнасць 9 %. ІІа 1.1.1978 запасы торфу 28,4 млн. т. Амаль усё балота ўваходзіць у Бярэзінскі біясферны запаведнік. Пераважаіоць хмызнякі і асокі. 150 га па-за межамі запаведніка асушаны адкрытай сеткай, выкарыстоўваюцца пад сепажаць.
ЖАРЫКАУ Тван Сямёнавіч (15.9. 1921, в. Хацілавічы Крычаўскага р-на), беларускі сав. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1976). праф. (1977). Засл. дз. пав. БССР (1978). Чл. КПСС з 1944. Скончыў Маскоўскую вет. акадэмію (1951). 3 1957 працуе ў Бел. НДІ эксперым. ветэрьшарыі, з 1968 дырэктар ін-та. Асн. кірунак даследаванняў — вывучэнпе біял. асноў прафілактыкі паразітозаў с.-г. жывёл. Распрацаваў і ўкараніў у вытв-сць рэкамендацыі ita мерах барацьбы з трэматадозамі жвачных жывёл, па абеззаражванню гною з выкарыстанпем радыебіял. метадаў.
Тв.: Бнологнческйе основы борьбы с трематодозамн жвачных.— Мн„ 1973; Гельмянтозы жвачных жнвотных.— Мн., 1977 (разам з Ю. Р. Ягоравым); Экономяческая эффектнвность ветерпнарных меропрнятнй.— Мн., 1981 (у сааўт.). ЖАРЭБІІА-КОНСКАЕ БАЛОТА, ні•зіннага тыпу, на 3 Гомельскага р-на, у вадазборы р. Сож. Пл. 1,1 тыс. га, у межах прамысл. паклада 0,7 тыс. га. Глыб. торфу да 3,5 м, сярэдпяя 1,4 м, ступень распаду 36 %, попелт,насць 12,2 %. 3 першапачатковых запасаў торфу (2.6 млн. т) на 1.1. 1978 засталося 1.2 млн. т. Паўн. ч. балота выпрацавана кар’ерным спосабам, здабыча спынена; астатняя ч. асушана адкрытаіі сеткай. выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць.
ЖАСЦЁР (Rhamnus), род кустоў і невял. дрэў сям. крушыпавых. Вядома болын за 140 відаў, пашыраных у Еўразіі, Афрыцы і Паўн. Амерыцы. У СССР 21 від, з іх на Бела-
РУсі 1 дзікарослы (Ж. слабільпы) і 18 іптрадукаваных відау. Лек., дэкар., фарбавальныя, дубілыіыя расліны. Добрыя меданосы.
Расліны часта з калючымі галінкамі, простым лісцем з травяністымі прылісткамі і малапрыкметнымі жаўтавата-зялёнымі вузказваночкавымі кветкамі. Плод — сакаўная касцянка.
Ж. слабільны (Rh. cathartiса) — барэальны еўрасібірскі від. Пашыраны па ўсёй тэрыторыі, часцей трапляецца па ПдЗ. Расце на схілах рачных тэрас, у лясах, сярод хмызняку. Цвіце ў маі — чэрв., плады выспяваюць у жніўпі. Куст выш. 1,5—5 м з калючымі галінкамі і пулышкамі, укрытымі лускавінкамі. Лісце супраціўпае, шчылыіае, яйцападобпае, з 3 парамі дугападобных жылак, завостранае, па краі дробнагародчата-пілаватае. Кветкі аднаполыя. у пучках у пазухах лісця. Касцянкі (разам па 5—10) шарападобпыя, чорпыя, бліскучыя, па смак салодка-горкія, з непрыемпым пахам. Спелыя плады і кара (збіраюць позняй восенню) — мяккі ванітоўны і слабільны сродак.
3 інтрадукаваных відаў найб. перспектыўны Ж. ф а р б а в а л ь іі ы ( Rh. tinctoria, радзіма —• Зах. Еўропа, Паўн. Малдавія). Інтрадукаваны ў 1950-я гады Цэнтр. бат. садам АН БССР. Куст выш. да 1,5 м, з тонкімі паніклымі серабрыста-шэрымі або светла-карычневымі галінкамі і эліпсоідным матавым лісцем. Зімаўстоіілівы. Добра пераносіць падстрыганне. Прыдатны для жывык агароджаў, адзіночпых пасадак і абсадкі. У азеляненні таксама могуць выкарыстоўвацца Ж. вальхалісты (Rh. alnifolia), Ж. дыяментавы (Rh. diamantiaca), Ж. усурыйскі (Rh. ussuriensis) і інш. Іл. гл. таксама на ўкл. да арт. Лекавыя раслгны.
A. А. Чахоўскі. ЖАЎЛАКІ, зборпая назва прыродных утварэшіяў акруглых форм рознага памеру, саставу, будовы і паходжання. Адрозніваюць Ж. арганагеппыя (заагешіыя, фітагепныя, мяіпаныя) і хемагенныя (канкрэцыі). Арганагенныя Ж. карбанатнага саставу. утвараюцца ў выніку нарастання вапны на абломках парод, ракавінах і інш. пры павольным іх перакочванні па дне вадаёма. Тыповыя арганагенныя Ж.—• апкалгты. Хемагенныя Ж. фарміруюцца псраважна на стадыі дыягенезу ў выніку дыфузійнага руху жаўлакаўтваральнага рэчыва да пэўных зон асаджэння. Утварэнне Ж.-канкрэцый абумоўлена геахім. неаднароднасцю асадку. Пашыраны Ж. панкрэцыйнага тыпу ў платформавым чахле Беларусі: карбанатныя ў дэвонскіх (задонска-ялецкіх), сульфідныя — у юрскіх, крамянёвыя і фасфарытавыя — у мелавых адкладах. Скопішчы фасфарытавых Ж. на шэрагу ўчасткаў маюць прамысл. значэнне (ііапр., Лабковіцкае радовгшча фаефарытаў, Мсціслаўскае радовішча фасфарытаў). A. А. Махнач. ЖАЎНА, д з я ц е л ч о р п ы (Dryocopus martins), птушка сям. дзятлавых атр. дзятлападобпых. Пашыраяа ў Еўразіі, у СССР — у Еўрап. ч., па Пн да 69° паўн. шыраты, па Пд да Палтавы і Варонежа, па Каўказе, у Зах. і Усх. Сібіры, Прыморскім
краі, на Сахаліне. На Беларусі трапляецца па ўсёй тэр., нешматлікі аселы від. Восенню і зімой вандруе (пераважпа маладыя птушкі). Жыве F высакастволых яловых і хваёвых (складапыя елыіікі, бары-беламошнікі, чарнічнікі, бруспічнікі), мяшаных ялова-хваёвых, хваёва-дубовых лясах, зімой зрэдку ў алешніках. Трымаецца асобна, у час гнездавапня — парамі. Карысная лясной гаснадарцы птушка. Корміцца насякомымі і іх лічынкамі, што водзяцца пад карой і ў драўніне (мурашкішашалі, караеды, вусачы і інш.). У страўніку адной птушкі знаходзілі 300—650 лічынак бярозавага забалонпіка. Нар. назвы жолна, чорная жолна.
Даўж. цела да 45 см, маса да 360 г. ід інш. дзятлоў адрозніваецца буйнымі памерамі 1 чорнай афарбоўкай (адсюль другая назва). Апярэнне з металічным бляскам на спіне. У самца на цемі і патыліцы, у самак толькі на патыліцы кармінава-чырвоная або малінава-чырвоная «шапачка». Вельмі асцярожная
Жасцёр слабільны: 1 — галінка з лісцем і тычынкавымі кветкамі; 2— галінка з лісцем і песцікавымі кветкамі; 3 — тычынкавая кветка; 4 — песцікавая кветка; 5 — плод; 6 — насенне.
Жаўтагузка.
птушка. Голас — гучнае «кры — кры — кры» або «клюээ». Пачатак гнездавога перыяду — канец лют.— сакавік. Вясновы пошчак вельмі гучны, нізкі. Гнёзды на дрэвах на выш. 6—17 м, у дуплах з прамавугольнай або авалыіай адтулінай, глыб. каля 55 см (выдзёўбвае сама птушка пераважна ў асінах 1 хвоях, пашкоджаных хваёвай губкай), часта выкарыстоўвае іх некалькі гадоў запар. Нясе 3—5 белых бліскучых яец. Наседжванне 12—14 сут. Птушаняты вылятаюць у чэрв.— пач. ліпеня. Дуплы Ж. ахвотна засяляюць невял. совы. клінтух, сіваграк, лятучыя мышы, вавёрка. Іл. гл. на ўкл. да арт. Дзятлавыя. Л. П. Шкляроў. ЖАЎНІН. балота пераважна нізіннага (95 %) тыпу па ПдУ Клецкага р-па, у вадазборах рэк Лапь і Морач. Пл. 1,5 тыс. га, у межах прамысл. паклада 0,7 тыс. га. Глыб. торфу да 3,5 м, сярэдпяя 1,4 м, ступень распаду 45 %, попельнаспь 22 %. На 1.1.1978 запасы торфу 1,2 млн. т. Асушапа 0,4 тыс. га дрэнажом, выкарыстоўваецца пад сенажаць. Неасушаная ч. балота пад рэдкім лесам з хвоі і бярозы, часткова выкарыстоўваецца пад сенажаць.
ЖАЎТАБРбДСКАЕ РАДбВІШЧА ГЛІН, на паўд.-зах. ускраіне в. Жоўты Брод Салігорскага р-на. Лінзападобны паклад звязаны з лімнагляцыяльпымі адкладамі сожскага ледавіка. Разведаныя запасы 1,73 млн.м3.
Гліяы карычневыя, цёмна-бурыя, шчыльныя, тлустыя, пластычныя, з праслойкамі пяскоў і супескаў. у ніжняй ч. карыснай тоўшчы ўключэнні жвіру 1 галькі; гліністых часцінак драбней за 0.01 мм і 0,002 MM V іх адпаведна 34— 74 % і 26—56 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 0,6—5,2 м, ускрышы (пяскі, супескі) 1.7—4,7 м. Карысная тоўшча падсцілаецца пяскамі. Гліны прыдатныя на выраб цэглы. Радовішча не распрапоўваецаа.
ЖАЎТАГУЗКА (Euproctis similis), насякомае сям. ваўнянак атр. матылёў. У СССР пашырапа ў Еўрап. ч., Сібіры, на Д. Усходзе. На Беларусі водзіцца ў лісцевых лясах, вусені шкодзяць дубу, ліпе, глогу, зрэдку пладовым культурам, ружам.
Крылы (размах 30—45 мм) белыя, пярэднія, асабліва ў самцоў, ііішы раз з маленьнімі чорпымі плямамі на заднім краі. Канец брушка жаўтаваты. Самец мепшы за самку. Лёт у ліп.— верасні. Вусені ў вер.— маі, развіваюцца на лісцёвых дрэвах. Меры барацьбы: апрацоўка дрэў інсектыцыдамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
