Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ЭНйЫКЛАПЕДЫЯ ПРЫРОДЫ БЕЛАРУСІ
Hi
TOM ДРУГІ
ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ПРЫРОДЫ БЕЛАРУСІ
Выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя
Петруся Броўкі
РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ
I. П. Шамякін (галоўны рэдактар), A. Р. Булаўка, Дз. А. Бяспалы, Г. I. Гарэцкі, Р. Г. Гарэцкі, В. С. Гельтман, A. М. Дарафееў, Н. А. Дзісько, М. С. Долбік, В. А. Жучкевіч, В. А. Казлоў, У. А. Кузняцоў, I. К. Лапацін, I. П. Ляхновіч, Я. В. Малашэвіч (адказны сакратар), В. I. Парфёнаў, A. С. Махнач, А. Л. Петрашкевіч (намеснік галоўнага рэдактара), У. А. Радкевіч, Т. А. Раманава,
У. С. Раманаў, Б. П. Савіцкі, В. Ф. Самерсаў, С. П. Самуэль, М. Я. Саўчанка, Л. М. Сушчэня, Ф. П. Сянько, A. Т. Федарук, I. П. Хаўратовіч (намеснік галоўнага рэдактара), Я. А. Якубоўскі,
В. П. Якушка.
том
Гатня —
КАТЫНЬ
ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ
ПРЫРОДЫ У ПЯЦІ ТАМАХ
БЕЛАРУСІ
ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ САВЕЦКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ» ІМЯ
ПЕТРУСЯ БРОЎКІ
МІНСК 1983
ББК 92
Э 68
УДК 031(476)
НАВУКОВЫЯ КАНСУЛЬТАНТЫ 2-ГА ТОМА
А. Л. Амбросаў, В. Р. Анціпаў, В. С. Аношка, П. С. Аўраменка, У. А. Багіна, М. М. Бамбалаў, С. Ф. Бычук, Дз. П. Бяляцкі, М. В. Вераценнікаў, М. А. Гольберг, Н. В. Горбач, Г. I. Гулюк, Б. М. Гурскі, 3. А. Дзмітрыева, М. С. Жакаў, Г. У. Зінавенка, Н. К. Кліцунова, I. Я. Куксін, У. Р. Лабадзенка, М. 3. Лапотка, Ю. П. Логінаў, Э. А. Ляўкоў, В. I. Манкевіч, Я. I. Марозаў, В. П. Мартыненка, A. В. Мацвееў, В. А. Мацвееў, Т. М. Міхеева, I. А. Мыслівец, Ю. М. Пакумейка, Г. В. Пашына, Г. П. Рудава, Г. Ф. Рыкоўскі, I. А. Савікоўскі, Т. А. Сауткіна, В. Р. Сінякова, М. I. Смяян, В. Я. Стрэльская, I. I. Ур'еў, A. А. Хоміч, A. А. Чахоўскі, I. В. Чыкілеўская, Л. П. Шкляроў, М. В. Шкутко, A. М. Шпакаў, Н. Дз. Шэка, М. Ф. Янюк.
„ 5000 000 000—008 _
Э М 318(05) — 83 ПаА"’'н°е
Выдавецтва
«Беларуская
Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі. 1983.
ГАТНЯ, нізіннае балота ў Лунінецкім і Пінскім р-нах, сцёк у р. Бобрык. Пл. 1,1 тыс. га, у межах прамысл. паклада 0,8 тыс. га. Глыб. торфу да 3,5 м, сярэдняя 1,8 м, ступень распаду 35 %, попельнасць 13 %• 3 першапачатковых запасаў торфу (2,7 млн. т) на 1.1.1978 засталося 2,5 млн. т. Торф здабывае торфапрадпрыемства «Сушыцкае». Частка балота пасля асушэпня адкрытай асушальнай сеткай пад ворывам (310 га) і сенажаццю.
ГАТЧА-ВОСАУСКАЕ БАЛОТА, нізіннага тыпу, на ПдУ Жабінкаўскага р-на, у вадазборах рэк Асіпоўка і Трасцяніца. Пл. 3,7 тыс. га, у межах прамысл. паклада 3,2 тыс. га. Глыб торфу да 3,8 м, сярэдняя 1,8 м, ступень распаду 35 %, попельнасць 15 %. 3 першапачатковых запасаў торфу (10,9 млн. т) па 1.1.1978 засталося 6.8 млн. т. На 1,5 тыс. га вядзецца здабыча торфу на паліва і ўгнаенне. На неасвоеных землях лес і хмызняк з бярозы, вярбы, асіны. Астатняя ч. балота асушана, выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць.
ГАТЧА-ВОСАЎСКАЕ РАДОВІШЧА САПРАПЁЛЮ, у Жабінкаўскім р-не, пад слоем торфу Гатча-Восаўскага балота. Сапрапель карбанатнага тыпу, запасы 8 млн. м3, пл. залягання 1,3 тыс. га. Сярэдняя магутнасць адкладаў 0,6 м, найб. 1,3 м. Попельнасць 79 %. У сухім стане мае (у%); азоту 1,1, карбанатаў кальцыю і магнію 60,5, вокісу калію 0,2, пяцівокісу фосфару 0,2. Вадародны паказчык (pH) 7,7. Сапрапель прыдатны для вапнавання кіслых глеб. ГАТЭРЫУСКІ ЯРУС, г а т э р ы ў (ад назвы г. Атрыў у Швейцарыі), 3-і знізу ярус ніжняга аддзела мелаеой сістэмы. На Беларусі адклады Г. я. пашыраны на У і ПдУ, адсутнічаюць толькі ў межах асобных лакальных дадатпых структур у
Прыпяцкім прагіне. Глыб. залягання ад 71 да 436 м, макс. магутнасць адкладаў да 16 м.
Снладзены пераважна з глін пескаватых, слюдзістых, некарбанатных, з уключэннямі абвугленых раслінных рэшткаў, з гнёздамі і праслойкамі пяску і алеўрыту, у ніжняй ч. з праслойкамі шамазіта-аалітавай гліны, па ўсім разрэзе з праслойкамі і гнёздамі пясчанікаў з сідэрытавым і інш. цэментам. У адкладах Г. я. пашыраны выключна пясчаныя фарамініферы, інш. фауна не знойдзена. 3 інш. аргап. рэшткаў ёсць споры і пыЛОК. B. С. Акімец.
ГАУРЫЛАУ Аляксандр Іванавіч (10.9.1906, в. Сласцёны Чавускага р-на— 19.3.1957), беларускі сав. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1953), праф. (1955). Чл. КПСС з 1943. Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1929). Працаваў у ім у 1930—41, у 1944—57 нам. дырэктара, дэкан вет. Ф;та і заг. кафедры паталаг. анатоміі. Даследаваў патагенез, паталаг. анатомію, дыягностыку чумы і паратыфу свіней, шаленства жывёл, злаякасную катаральную гарачку буйн. par. жывёлы, паратыф цялят. ГАУРЫЛЬЧЫЦЫ-ДУБІЦА, нізіннае балота ў Лунінецкім і Салігорскім р-пах, у вадазборы р. Лань. Пл. 1,4 тыс. га, у межах прамысл. паклада 1 тыс. га. Глыб. торфу да 4,1 м, сярэдняя 1,7 м, ступень распаду 45 %, попельнасць 19 %. Запасы на 1.1.1978 4,3 млп. т. Балота запята хмызняком з вольхі і бярозы; травяное покрыва пераважна з асок, растуць сфагнавыя імхі. Часткова асушана, выкарыстоўваецца пад сенажаць.
ГАУЯ, рака, правы прыток Нёмана. Даўж. 100 км (у межах БССР 68 км). Пачынаецца на лаўд.-зах. схілах Ашмянскага ўзв., у Шальчынінкскім р-не Літ. ССР, цячэ ў Іўеўскім р-не. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,9 %о. Асн. прытокі: Клява і Якунька (злева), Апіта і Жыжма (справа), густата рачной сеткі 0,48 км/км2.
Вадазбор (1680 км2) у вярхоўі ўзгорысты, у нізоўі пізінны (Нёманская нізіна); грунты сугліністыя, з уключэннем валуноў, у забалочаных паніжэннях тарфяністыя. Лясы (20 % тэр.) мяшаныя, з перавагай хвойных парод. Асн. масівы сканцэнтраваны ў верхняй ч. вадазбору. Пад ворывам 45 % тэр. Даліна трапецападобная, шыр. ў верхнім і сярэднім цячэнні каля 1 км, у ніжнім 0,5—0,6 км. Схілы часцей спадзістыя або ўмерана стромкія, выш. 5—15 м. Пойма лугавая, шыр. 0,1—0,9 км. У разводдзе затапляецца на глыб. 1 м тэрмінам на 1—2 тыдні. Рэчышча звілістае, на асобных участках каналізаванае, шыр. ракі ў межань 12— 20 м. Берагі стромкія. Рэжым вывучаўся ў 1924—33 і вывучаецца з 1945, назіранні вядуцца на гідралагічным пасту Лубінята. На перыяд веснавога разводдзя прыпадае 45 % гадавога сцёку. Найвышэйшы ўзровень у ніжнім цячэнні ў
канцы сак., сярэдняя выш. над межанным узроўнем 1,8 м. Замярзае ў канцы снеж., крыгалом у 2-й пал. сакавіка. Веснавы ледаход 8 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 13,6 м3/с.
Н. Дз. Шэка. ГАЦЬ, рака, левы прыток Волмы (бас. Свіслачы), у Смалявіцкім і Чэрвеньскім р-нах. Даўж. 29 км. Пачынаецца на У ад в. Пяцігодка (Смалявіцкі р-н). Сярэдні пахіл воднай паверхні 0,8 %о. Асн. прыток Дыеўка (злева). На ўсім прапягу каналізаваная. Вадазбор (210 км2) раўнінпы, пад лесам 45 %.
ГАЦЬ, вадасховішча ў Барапавіцкім р-не, каля в. Яжона. Створапа ў 1934 плацінай на р. Лахазва. У 1948 пачалося буд-ва ГЭС (працавала ў 1950—65). Пл. вадасховішча 1,26 км2, даўж. 3,1 км, найб. шыр. 0,7 км, найб. глыб. 4,7 м, сярэдняя 2,5 м. Аб’ём вады 3,15 млн. м3. Вадазбор (249 км2) узгорысты. Глебы дзярпова-падзолістыя, тарфяна-балотпыя і дзярнова-балотныя. Пад лесам 17 % (пераважае хвоя, елка, бяроза), пад ворывам 40 % тэр.
Катлавіна выцягнута ў рачной даліне. Схілы спадзістыя, складзены з пя. скоў і супескаў. Берагі моцна парэзаныя, спадзістыя, укрыты лесам, выш. правага берага каля плаціны да 1 м. Дно выслана торфам (магутнасць да 1,6 м) і ілам. Замярзае ў канцы ліст., крыгалом у канцы сак.— пач. красавіка. Ваганні ўзроўню на працягу года 60 см. Моцнапраточнае. Празрыстасць летам да 1,2 м. Сярэдні шматгадовы сцёк 32 млн. м3. Каля берагоў у вярхоўі зарастае аерам, рагозам вузкалістым, трыснягом, драсёнам земнаводным, разаком, рдзестамі. Водзяцца лінь, карась, шчупак, плотка, джгір. На ўзбярэжжы турбаза «Лясное возера».
А. П. Куляшоў. ГАЯНАЎСКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСЧАНА-ЖВІРОВАГА МАТЭРЫЯЛУ, за 1,5 км на Пд ад в. Малыя Гаяны Лагойскага р-на. Лінзападобпы паклад звязапы з канцова-марэйнымі адкладамі сожскага зледзянення. Разведапыя запасы 1,22 млн. м3, перспектыўныя 595 тые. м3. Пясчана-жвіровы матэрыял буры, жаўтавата-шэры; жвіру буйней за 5 мм у ім 3,6—65,2 %. Пяскі-адсевы пераважпа сярэдііеі буйназярпістыя, палевашпатава-кварцавыя, гліністых і пылаватых часцінак у іх 1— 3,8 %, у жвіры 0,5—2 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 3,1—11,8, ускрышы (гліпістыя пяскі, марэнныя супескі) 0,2—5 м. Жвір і пясок прыдатныя ў дарожным буд-ве, на выраб бетопу. Радовішча пе распрацоўваецца.
ГВАЗДЗІК (Dianthus), род адна-, двухі шматгадовых травяпістых раслін, радзей паўкустоў сям. гваздзіковых. Вядома каля 300 відаў, пашыраных пераважна ў Еўразіі і
Паўн. Афрыцы. У СССР 126 відаў, з іх на Беларусі 7 дзікарослых і каля 20 інтрадукаваных. Лек. (гемастатычны, абязбольваючы, процізапаленчы, патагопны, вяжучы, мачагонны сродак) і дэкар. расліны. Есць шмат садовых, у асноўным гібрыднага паходжання, форм.
Сцябло раслін крыху вузлаватае, простае або галінастае. Лісце супраціўнае. лінейнае ці лінейна-ланцэтнае, папарна зрослае каля асновы. Кветкі адзіночныя або ў гронках ці мяцёлках, рознага колеру, з зубчастымі, махрыстымі або простымі пялёсткамі. Плод — каробачка.
Г. п я с ч а н ы (D. arenarius, нар. назва сталец) расце на пясчаных мясцінах, у хваёвых лясах. Цвіце ў чэрв.— жніўні. Утварае шчыльныя дзярнінкі з бясплоднымі густааблісцелымі, пакарочанымі прыкарапёвымі парасткамі. Кветаносныя сцяблы выш. 10—30 см, прамыя ці ўзыходныя. голыя. шызаватыя або зялёныя. Кветкі белыя, радзей ружовыя, з глыбоканадрэзанымі на лінейна-піткападобныя долі пялёсткамі, якія зверху маюць валаскі, зелепаватыя плямкі і ружовыя кропкі. Г. т р а в я п к a (D. deltoides. nap. пазва палявыя слёзкі) расце на ўзлесках, палянах у хваёвых і яловых лясах. дубняках, на поймавых лугах, вырошчваецца як дэкар. ра-
Гваздзік: 1 — травянка (а — пялёстак, б —плоді, 2 — пясчаны; 3— перысты; 4 — барадаты.
Рака Гаўя паміж вёскамі Камянчане і Ліпнііпкі Іўеўскага раёна.
сліна. Цвіце ў маі — жніўні. Расліпа з топкім галінастым паўзучым карэнішчам, кветаноспымі і пакарочанымі бясплоднымі парасткамі. Сцяблы выш. 10—40 см, тонкія, узыходныя, утвараюць дзярнінкі. Кветкі цёмна-ружовыя (часам белыя), адзіночныя, на капцах вілавата разгаліпаваных сцяблоў, з двума шылападобна завостранымі прыкветкамі, трубчастай чашачкай і 5 адваротпакліпападобнымі, зверху востразубчастымі пялёстка.мі, каля зева з пурпуровай папярочнай палоскай і болып светлымі кропкамі. Г. п ы ш н ы (D. superbus) расце ў бярэзніках, шыракалістых лясах, па ўзлесках хваёвых бароў, на лугах, ускрайках тарфянікаў і балот. Цвіце ў чэрв,— жпіўні. Расліна са шнурападобным паўзучым карэііішчам і пераважпа адзіночным сцяблом выш. 20—60 см. Кветкі духмяныя, звычайна ружова-пурпуровыя, зрэдку амаль белыя, з глыбокарассечапымі на піткападобныя долі пялёсткамі. якія каля зева вяпочка звужаны ў лінейны ногцік. 3-за масавага збору як лек. расліны колькасць Bifly скарацілася. Г. Борбаша (D. borbasii) пашырапы пераважна ў паўд. ч. Паўн. мяжа суцэльнага йашырэпня праходзіць па лініі
КНІГІ ОНЛАЙН
