КНІГІ ОНЛАЙН

Энцыклапедыя прыроды Беларусі

У 5-і т. Т. 2.

Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі

Памер: 522с.

Мінск 1983

431.73 МБ

У. I. ІПкуратаў, P. I. Лявіцкая. ГЕАЛАГІЧНЫ РАЗРЭЗ, г e а л аг і ч п ы п р о ф і л ь, графічны малюпак геал. будовы тэрыторыі даследавання, радовішча, асобнай геал. структуры, руднага цела ці інш. геал. аб’ектаў у вертыкальнай плоскасці. Абавязковы дадатак да геалагічных карт. а таксама важны самастойпы графічны элемепт геал. дакументацыі. Ск.чадаецпа метадам іптэрі экстрапаляцыі па падставе матэрыялаў, атрыманых у выніку вывучэнпя свідравін, геал. агаленпяў і шурфоў. Часам Г. р. пэўнай тэр. складаецца толькі па падставе
геал. карты. Гарызапталыіы маштаб Г. р. можа быць такі, як і геал. карты, вертыкальны для большай выразнасці павялічваецца ў некалькі разоў. Часта Г. р. пазываюць апісанне ці графічнае адлюстраванпе стратыграфічпай паслядоўпасці залягання і літалагічнага складу горных парод у пункце наЗІрапня.	У. I. Шкуратаў.
ГЕАЛАГІЧНЫЯ АСАДКІ, прадукты фіз., хім. і біял. працэсаў, якія залягаюць у зоне сучаснага асадканамнажэнпя і пе ператвораныя яшчэ далейшымі працэсамі акамяпеііпя ў горпыя пароды (іл, сапрапель, пясок, алеўрыт і ііііп.). Утвараюцца на паверхні дпа мораў і на каптынентах як у водпым асяроддзі (субаквальныя Г. а.), так і непасрэдна па паверхні сушы ў выпіку дзейнасці ветру, мацерыковых зледзяпенняў, працэсаў выветрыванпя (субаэральпыя Г, а.). Г. а. звычайна рыхлыя; адпак рыхлыя ўтварэнні стараж. тоўшч (напр., пяскі аршанскай світы позняга пратэразою. гліпы балтыйскай серыі ніжпяга кембрыю Беларусі і іпш.) адносяцца да асадкавых горных парод, а не да Г. а. Умовы ўтварэнпя Г. а. абумоўліваюцца кліматам, рэльефан. тэктанічпым рэжымам тэрыторыі. ІІа Беларусі сучаспае кантынептальнае нампажэнне Г. а. праходзіць ва ўмовах умеранага вільготнага клімату і адносіцца да гуміднага тыпу літагенезу. Да сучаспых Г. а. адпосяцца галечпікі, руславыя пяскі і поймавыя гліны рачпых далін, алеўрыты, пяскі, дыятомавыя і вапнава-гліністыя ілы азёр, балотпыя Г. а. (торф, сапрапель, вівіяніт), дэлювіяльныя сугліпкі, глебы і іпш. Для болыпасці сучасных Г. а. вядомы аналагі сярод старажытных асадкавых горных парод, што дазваляе выкарыстоўваць даныя па сучаснаму асадканамнажэппю для палеагеагр. рэканструкцый (параўналыіа-літалагічпы метад). У стараж. эпохі па тэр. Беларусі намнажаліся Г. а. як марскога (папр., карбапатныя тоўшчы ардовіку, сілуру, дэвону, мелавыя тоўшчы, пясчаныя тоўшчы кембрыю, гліпістыя пароды палеагепу), так і каптынептальнага паходжання; гумідпага (пераважная маса Г. а.), арыдпага (папр., каменпыя і калійныя солі дэвопу Прыпяцкага прагіну) і нівальнага (ледавіковыя ўтварэнні антрапагену і венду) тыпаў літагенезу. 3 цягам
часу гэтыя Г. а. ператварыліся ў асадкавыя горныя пароды.
I.	I. Ур’еў.
ГЕАЛАГІЧНЫЯ КАРТЫ, адлюстроўваюць геал. будову якога-небудзь участка верхняй часткі зямной кары. Складаюцца па тапаграфічнай карце паводле матэрыялаў геалагічнай здымкі ў адпаведпых маштабах. У залежнасці ад зместу і прызначэння Г. к. адрозніваюць уласна-геал. карты, карты антрапагенавых адкладаў, тэктанічныя карты, літалагічныя карты, палеагеаграфічныя карты, гідрагеалагічныя карты, інжынерна-геалагічныя карты, карты карысных выкапняў, прагнозныя карты. На ўласна-геал. картах (гл. ў 2 т. карту-ўклейку Даантрапагенавыя адклады) паказваюцца межы пашырэнпя (контурамі) і геал. ўзрост, састаў і паходжанне горных парод, умовы іх залягання і характар граніц паміж асобпымі комплексамі.
Каляровым фонам абазпачаюць узрост асадкавых, вулканагенных і метамарфічных горных парод, штрыхавымі знакамі — састаў. Выключэнне складаюць інтрузіўныя і некаторыя вулканагенныя пароды, састаў якіх умоўна абазначаецца колерам або літарамі. Існуюць таксама аднаколерныя Г. к., дзе і састаў парод і іх узрост паказваюць штрыхавымі і крапавымі абазначэннямі. Умоўныя абазначэнні з тлумачэннямі да іх даюцца ў легендзе да карты. Да Г. к. дадаюцца геалаггчныя разрэзы, літолага-стратыграфічная калонка, а таксама тлумачальная запіска з апісаннем геал. будовы тэр. і гісторыі яе развіцця. Для тэр. Беларусі складзены Г. к. маштабу 1:1 000 000 і 1:500 000. на асобныя ўчасткі тэр. рэспублікі— 1:200 000, складаюцца і буйнамаштабныя карты.
У. I. Шкуратаў. ГЕАЛАГІЧНЫЯ ПОМІІІКІ ПРЫРОДЫ, геалагічпыя аб’екты, якія маюць навуій, навуч.-асветніцкае і гіст.-мемарыяльнае значэнне. На Беларусі да Г. п. п. аднесепы некаторыя прыродныя і штучныя (кар’еры) агаленні горных парод, адметцыя гляцыядыслакацыі, валуны, валунна-галечныя кангламераты, тарфянікі. Вывучэнне Г. п. п. дазволіла ўдакладніць стратыграфію, вызначыць літалагічпыя асаблівасці парод, знайсці выкапнёвыя рэшткі фауны і флоры, выявіць этапы развіцця жывёлыіага і расліннага свету ў геал. мінулым, ацаніць перспектывы тэр. Беларусі на некаторыя карысныя выкапні.
Узятыя на тэр. Беларусі пад ахову геалагічныя агаленні вызначаюцца вельмі адметнымі фаунай, флорай або літалагічнымі асаблівасцямі парод. якія іх складаюць. Гэта дазваляе лічыць іх апорнымі пры вывучэнні іншых раёнаў рэспублікі. Да іх адносяцца: Роскае геалагічнае агаленне мелу ў Ваўкавыскім р-не, Добрушскае геалаггчнае агаленне кварцава-глаўканітавых пяскоў
харкаўскага яруса палеагенавай сістэмы ў Добрушы і Новы Крупец у Добрушскім р-не, агаленні азёрных, азёрна-балотных і тарфяных адкладаў александрыйскага міжледавікоўя ў ярах Калодзежны Роў і Равец каля в. Прынёманская Гродзенскага р-на, агаленні адкладаў муравінскага міжледавікоўя Збарова ў Рагачоўскім. Дарашэвгчы ў Петрыкаўскім р-нах, Лоеўскае геалагічнае агаленне ў Лоеве, Мурава ў Барысаўскім, Самастрэльнгкг ў Мастоўскім, Цімошкавічы ў Карэліцкім р-нах, агаленні часу паазерскага зледзянення і пачатку галацэну Камарышкі ў Астравецкім і Студзянец у Мядзельскім р-нах. Цікавы асаблівым праяўленнем геахім. працэсаў тарфянік Сінюха ў Вілейскім р-не. 3 валуноў і кангламератаў Г. п. п. аб’яўлены Валун у Смаргонскім, Валуны ў Уздзенскім. Вялікі Камень у Шумілінскім, Камень Багушэвіча ў Смаргонскім, Намень-волат у Дзятлаўскім, Камень філарэтаў у Баранавіцкім, валунна-галечны кангламерат у Калодзежным Рове каля в. Прынёманская ў Гродзенскім, Расколаты камень у Слонімскім р-нах. Размяшчэнне Г. п. п. гл. на карце-ўкл. да арт. Ахова прыроды. Іл. гл. на ўклейцы.
Лгт.: Охрана прпроды.— 2 нзд.— Мн., 1972. с. 327—336; Памятнлкн прііроды Белоруссіш.—Мн., 1970.
Э. А. Ляўкоў.
ГЕАЛАГІЧНЫЯ ФАКУЛЬТЭТЫ, гл. ў арт. Геалагічная адукацыя.
ГЕАЛОГІЯ (ад геа... + ...логія'), навука пра састаў і будову зямной кары і Зямлі ў цэлым, гісторыю яе развіцця, заканамернасці ўтварэнпя і пашырэпня ў зямной кары горных парод, мінералаў і радовішчаў карысных выкапняў. Цесна звязапа гал. чыпам з комплексам фізікагеаграфічных навук — фізічнай геаграфіяй, геамарфалогіяй, кліматалогіяй, гідралогіяй і інш. Шырокае выкарыстанне пры геал. даследаваннях фіз. і хім. метадаў садзейнічала развіццю сумежных навук — геафізікі і геахіміі. Па пытаппях паходжання і развіцця арган. жыцця на Зямлі Г. ўзаемазвязапа з біял. навукамі і перш за ўсё з палеанталогіяй. Паводле галіповай спецыялізацыі Г. падзяляецца на мінералогію, петраграфію, літалогію, стратыграфію, палеагеаграфію, чацвярцічную геалогію, геатэктоніку, інжынерную геалогію, гідрагеалогію і інш. дысцыпліны.
Вытокі Г. адносяцца да глыб. старажытнасці і звязапы з першымі звесткамі пра горныя пароды, мінералы і руды. Тэрмін Г. ўведзены нарвежскім вучоным М. П. Эшальтам у 1657. У 18 — пач. 19 ст. разрозненыя геал. звесткі сістэматызавалі: у Расіі — М. В. Ламаносаў, у Германіі — А. Г. Вернер, у Францыі — Ж. Кюўе i А. Браньяр, у Англіі — У. Сміт, у Шатландыі — Дж. Гетан. У сучасным разуменні Г. склалася ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Вялікі ўклад у развіцдё Г. зрабілі рус. і сав. даследчыкі і вучоныя I. I. Ляпёхін, I. Г. Гмелін, У. А. Кавалеўскі, В. М. Севяргін, Ф. М. Чарнышоў, I. В. Мушкетаў, А. П. Карпінскі, А. П. Паўлаў, У. А. Обручаў, У. I. Вярнадскі, А. Дз. Архангельскі, I. М. Губкін, А. Я. Ферсман, A. М. Заварыцкі, М. С, Шацкі 1 інш. Наііб. раннія геал.
даследаванні на Беларусі вядомы з Kan­na 18 — пач. 19 ст. Да Кастр. рэвалюцыі яны мелі пераважна характар эпізадычных спадарожных або маршрутных апісанняў. У сав. час, асабліва пасля арганізацыі ў 1927 у складзе Інбелкульта Ін-та геал. навук (з 1929 у АН БССР, з 1970 Бел. н.-д. геолага-разведачны ін-т Упраўлення геалогіі БССР) і ў 1937 Геал. ўпраўлення Наркамата мясц. прам-сці БССР (з 1966 Упраўленне геалогіі БССР), пачата планамернае вывучэнне чацвярцічных адкладаў, стратыграфіі і літалогіі дачацвярцічных адкладаў, тэктанічнай будовы і карысных выкапняў. У выніку рэгіянальных геолагагеафіз. даследаванняў і н.-д. работ, праведзеных да Айч. вайны. вызначаны асн. рысы тэктанічнай будовы паўд.-ўсх. часткі Беларусі (гл. ў арт. Геатэктоніка). У 1940—41 перпіай на Бел. Палессі глыбокай свідравінай каля в. Давыдаўка (Светлагорскі р-п) пацверджана меркаванне пра наяўнасць у Прыпяцкім прагіне саляпосных адкладаў.
Пасляваенпы перыяд характарызуецца ростам аб’ёму і відаў геал. работ. Планамерпа выконваюцца сярэднемаштабныя, а на асобпых плошчах і дэталёвыя геал. і гідрагеал. здымкі. Высветлены геал. будова (тэктопіка. стратыграфія) і гісторыя геал. развіцця тэр. Беларусі ў цэлым, літалогія яе платформавага чахла, палеагеаграфія і фацыі, асаблівасці рэчыўнага саставу і будовы дакембрыйскага крышт. фупдамента, геалогіі і геахіміі покрыўных адкладаў. Вядуцца пошукаваразведачпыя работы на выяўленпе новых радовішчаў карыспых выкапняў. У вял. маштабах выконваюцца геафіз. даследаванні — структурных асаблівасцей геал. будовы тэрыторыі (рэгіяналыіыя і дэталёвыя на ўчастках асобных структур). У межах Прыпяцкага прагіпу адкрыты вял. запасы калійпых і каменнай солей, іпэраг радовішчаў нафты, бурага вугалю, гаручых сланцаў і інш. карысных выкаппяў. У крышт. фупдаменце на ПпЗ знойдзены паклады жал. руд. Вызпачаны прамысл. запасы мергелыіа-мелавых парод, буд. матэрыялаў, тэрмальных, высока мінералізаваных і прэспых падземных водаў і многіх інш. карысных выкапняў. Геал. даследавапні праводзяцца Упраўлепнем геалогіі БССР. Бел. п.-д. геолага-разведачным іп-там Упраўлепня геалогіі БССР, Ін-там геахіміі і геафізікі АН БССР, Бел. дзярж. ін-там інжынерных вышуканняў і іпш. аргапізацыямі рэспублікі. Вялікі ўклад у вывучэнне геал. будовы і карысных выкапняў Беларусі зрабілі М. Ф. Бліадухо, Г. I. Гарэцкі. Р. Г. Гарэцкі, К. I. Лукашоў, A. С. Махнач, A. М. Розін, A. В. Фурсенка, В. М. Шчарбіна, Р. Я. Айзберг, Л. А. Дземідовіч, 3. А. Гарэлік, М. Ф. Казлоў, П. А. Кісялёў, A. В. Кудзельскі, У. А. Кузняцоў, В. К. Луі;ашоў, Э. А. Ляўкоў, A. В. Мацвееў,