Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Пасля Айч. ваішы выкапапы вял. н.-д. геадэзічпыя і тапагр. работы, неабходныя для аднаўлепня і развіцця гарадоў, лрам-сці, трапспарту, сельскай і ляспой гаспадаркі. У 1945—46 арганізавапы кафедры геадэзіі ў БПІ, БСГА і Бел. лесатэхн. ін-це. У 1949 у АН БССР створаны сектар геадэзіі. Кафедры геадэзіі арганізаваны ў 1953 у Бел. ін-це іпжыпераў чыг. транспарту (Гомель), у 1966 — у Брэсцкім інж.-буд. іп-це, у 1969 —у БДУ, у 1974 — у Наваполацкім політэхн. ін-це. Акрамя Гал. ўпраўленпя геадэзіі і картаграфіі пры" CM СССР, геадэзічныя работы для нар. гаспадаркі БССР выконваюць Бел. ін-т інжынерных пошукаў, Бел. іп-т праблем землеўпарадкавання, Бслдзяржпраект, Белнафтаразведка, Белдзіправадгас і інш.
На тэр. БССР адноўлена Дзярж. геадэзічная сетка. Распрацавапы метады ўраўноўвання нівелірпых і вугламерпых сетак, тэорыя ломапых базісаў, метады пракладвапня дакладпай паліганаметрыі (В. В. Папоў). Прапанаваны новы спосаб адначасовага вызначэння азімута, шыраты і папраўкі хранометра, вынайдзены астр. упіверсал і балотны нівелір, распрацаваны табліцы перавылічэнпя каардынат Гаўса — Кругера з адной шасціградуснай зоны ў суседпюю (П. А. Хадаровіч). Распрацавапы і тэарэтычна абгрунтавапы метад чатырохвугольніка без дыяганалей для пабудовы апорных геадэзічных сетак, спосаб вызначэння астр. азімута кірунку па Палярпай зорцы (I. В. Зубрыцкі). Вядомы працы бел. геадэзістаў: па аэрафотаздымцы і геадэзіі (С. М. Лебедзеў), па тэхпіцы і механізацыі
вылічальпых работ у геадэзіі і экапоміка-матэм. метадах у землеўпарадкаванні (Я. Г. Ларчапка), па лікавых метадах ураўноўвання трыянгуляцыйных сетак (Г. С. Таразевіч), па спосабу найменшых квадратаў (К. В. Папова). Пад кіраўніцтвам I. I. Купчыпава ў Бел. ін-це інжынераў чыг. трапспарту распрацоўваюцца праблемы ўласных лікаў матрыц у геадэзіі, радыкальнага павышэппя прадукцыйнасці працы і стварэнпя аўтаматызаваных сістэм ураўпоўвання камбінавапых геадэзічпых сетак, рацыяпалізацыі работ у інж. геадэзіі. Пад кіраўніцтвам A. А. Саламонава
Геахраналагічная шкала
Група (эра)
Сістэма (перыяд)
Аддзел (эпоха)
Пачатак, млн. гадоў назад
Працягласць, млн. гадоў
Кайназойская (працягласць 67 млн. гадоў)
Антрапагенавая (чацвярцічная)
0,7
0,7
Неагенавая
Пліяцэнавы Міяцэнавы
25
24,3
Палеагенавая
Алігацэнавы Эацэнавы Палеацэнавы
67
42
Мезазойская (працягласць 163 млн. гадоў)
Мелавая
Верхні (позняя) Ніжні (ранняя)
137
70
Юрская
Верхні (позняя) Сярэдні (сярэдняя) Ніжні (ранняя)
195
58
Трыясавая
Верхні (позняя) Сярэдні (сярэдняя) Шжні (ранняя)
230
35
Палеазойская (працягласць 340 млн. гадоў)
Пермская
Верхні (позняя) Ніжні (ранняя)
285
55
Каменнавугальная
Верхні (позняя) Сярэдні (сярэдняя) Ніжні (ранняя)
350
75—65
Дэвонская
Верхні (позняя) Сярэдні (сярэдняя)
Ніжні (ранняя)
410
60
Сілурыйская
Верхні (позняя) Ніжні (ранняя)
440
30
Ардовікская
Верхні (позняя) Сярэдні (сярэдняя)
Ніжні (ранняя)
500
60
Кембрыйская
Верхні (позняя) Сярэдні (сярэдняя) Ніжні (ранняя)
570
70
Пратэразойская (працягласць 2030 млн. гадоў)
Верхпі (позняя)
Сярэдні (сярэдняя)
Ніжні (ранняя)
2600
2030
Архейская (працягласць > 1000 млн. гадоў)
>3500
>1000
вядуцца даследавапні па найб. рацыянальпай пабудове і ўраўноўванню геадэзічных сетак, па пытаннях інж. геадэзіі. На кафедрах геадэзіі БШ і Бел. тэхнал. іп-та вывучаюцца пытанні назіранняў і прагнозаў асядання збудаванняў і інш. тэхн. аспекты геадэзіі. Вынікі павук. даследаванняў выкарыстоўваюцца ў гар. і прамысл. буд-ве і інш. галінах пар. гаспадаркі.
Літ.: Попов В. В. Уравновешяванне полнгонов.— 9 нзд.— М., 1958; Л еб е д е в С. М. Аналнз погрешностей в лншіях н плоіцадях на аэрофотосніімках,— Гомель, 1958.—(Научные труды Белорусского нн-та ннженеров железнодорожного транспорта; в. 6); Уравновешнванне п оценка точностіі сетей геоде-
зпческого сьёмочного обоснованпя,— Мн. 1965; ІІнженерная геодезня.—2 нзд.— М„ 1976; К у п ч іі н о в II. II. Уравновешнвашіе сетеіі трнангуляцнп н полнгонометріш: (Метод условных уравнеппй с нензмеряемымн непзвестнымн).— М„ 1962; Купчннов II. II., Л е б ед е в С. М. Геодезня прн крупном промышленном строіітельстве.—2 нзд.— М., 1965. I. I. Купчынаў.
ГЕАКАРПНЫЯ РАСЛШЫ (ад гея... + грэч. karpos плод), віды раслін, здольных утвараць плады і насенне ў глебе па пэўнай адлегласці ад матчынай асобіны і такім чынам пашырацца (напр., арахіс).
ГЕАЛАГІЧНАЕ ЛЕТАЗЛІЧЭННЕ, геахраналогія, сістэма вызпачэння ўзросту адкладаў зямной кары і храналагічнага датаванпя геал. падзей у гісторыі Зямлі. Адрозніваюць геахраналогію адноснуіс і абсалютную. Адпоспая выяўляе адпоспы ўзрост асадкавых тоўшчаў зямной кары па арган. рэштках у іх і дае магчымасць меркаваць пра паслядоўнасць падзей геал. гісторыі ў часе. Усю тоўшчу асадкавых горных народ прыпята дзяліць на 5 груп. Адпаведныя групам этапы гісторыі наз. эрамі. Групы дзеляць па болып дробныя адзінкі — сістэмы, а эры — па перыяды. Сістэмы падзяляюцца па аддзелы, якім у часе адпавядаюць эпохі, а аддзелы — на ярусы, якім адпавядаюць геал. вякі (гл. табл.). Абсалютпае Г. л. вызначае абс. працяглаець у млн. гадоў асобных геал. перыядаў, эпох і вякоў. Для гэтых мэт выкарыстоўваюць радыелагічны метад вызначэння абсалютпага ўзросту мінералаў, заснаваны па вывучэнпі працэсаў распаду радыеактыўпых элементаў, што ёсць у мінералах.
ГЕАЛАГІЧНАЯ АДУКАЦЫЯ, падрыхтоўка геолагаў вышэйшай і сярэдняй кваліфікацыі. Цесна звязапа з горпай і геаграфічнай адукацыяй. У БССР падрыхтоўка геал. кадраў вялася з 1934 па геолага-глебавагеаграфічпым ф-це БДУ, пасля Вял. Айч. ваііны (у 1951—58) адноўлена па спецыяльнасці попіукі і разведка радовішчаў карысных выкаппяў. У 1966—70 геолага-геагр. ф-т БДУ рыхтаваў спецыялістаў па гідрагеалогіі. Гідрагеолагаў і іпжыпераў-геолагаў рыхтуе Гомельскі ун-т (з 1969), спецыялістаў па распрацоўцы тарфяпых радовішчаў — БШ (з 1933). Спецыялістаў сярэдпяй кваліфікацыі рыхтуюць Мінскі палітэхнікум (торфараспрацоўкі), Салігорскі горна-хім. тэхнікум (падземная распрацоўка рудных і нярудных радовішчаў, абагачэпне карысных выкапняў, свідраванне нафтавых і газа-
вых шчылін, горная электрамеханіка). в. а. Жучкевіч.
ГЕАЛАГІЧНАЯ БУДОВА, пашырэнне, суадносіны і паслядоўнасць геалагічпых утварэнняў, якія складаюць літасферу Зямлі, асобных яе рэгіёнаў. Tap. Беларусі размешчана на 3 Усх.-Еўрап. (Рускай) платформы, у геал. будове якой выдзяляюцца 2 структурныя паверхі: крышталічны фундамент і платформавы чахол.
Крышталічны фундамент у межах Беларусі залягае на глыб. ад 8—50 м (Мікашэвіцка-Жыткавіцкі выступ) да 5—6 тыс. м (Прыпяцкі прагін). Толькі каля в. Глўшкавічы Лельчыцкага р-на ён выходзіць на дзённую паверхню. Складзены разнастайнымі метамарфічнымі пародамі архейскага і раннепратэразойскага ўзростаў, якія прарваны целамі магматычных парод. Да архею адносяць метамарфічныя ўтварэнні шчучынскай (нёманскай) і аколаўскай серый. Шчучынская серыя пашырана на ўсёй тэр. Беларусі (найб. вывучапа ў зах. ч., складзена пераважна з розных гнейсаў (біятытавых, біятытамфіболавых і інш.), падпарадкаванае значэнне маюць амфібаліты, крышт. сланцы і інш. Узрост парод шчучынскай серыі, паводле ізатопна-геахраналаг. вызначэнняў, 2580±70—80 млн. г. 3 метамарфічнымі пародамі шчучынскай серыі цесна асацыіруюць інтрузіі архейскіх габроідаў, гранітоідаў, а таксама зоны і ўчасткі чарнакітаў. У складзе аколаўскай серыі пераважаюць амфібаліты, плагіягнейсы, біятыт-рагавападманкавыя гнейсы. Ніжні пратэразой прадстаўлены жыткавіцкай серыяй, якая складзена з крышт. сланцаў і слабаметамарфізаваных эфузіўных і туфагенных парод. Іх узрост 1630 млн. г. Метамарфічныя пароды крышт. фундамента ўтварыліся пераважна ў выніку рэгіянальнага метамарфізму пярвічна-асадкавых (пясчаных, алеўрыта-тліністых, глініста-карбанатных і інш.), вулканічных і вулканагенна-асадкавых парод, магутныя тоўшчы якіх намнажаліся на розных этапах геасінклінальнай стадыі развіцця тэр. Беларусі. Пад дзеяннем інтэнсіўных тэктанічных рухаў і выкліканых імі магутных дынамічных і тэрмічных уздзеянняў гэтыя тоўшчы былі пагружаны на значныя глыбіні, змяты ў складкі, разбіты разрыўнымі парушэннямі і прарваны шматлікімі інтрузіямі і інш. целамі магматычных і інтрузіўна-метасаматычных парод рознага петраграфічнага складу і ўзросту. У крышт. фундаменце Беларусі адкрыты радовішчы буд. каменю, жал. руд, вядомы рудапраяўленні каляровых і рэдкіх металаў.
Ніжняя частка платф ормавага ч а х л а складзена з утварэнняў верхняга пратэразою (рыфею і венду). У раннерыфейскі час на тэр. Беларусі, пераважна на Пд і У, утварыліся асобныя грабенсінкліналі, у якіх намнажаліся тоўшчы пясчаных асадкаў і вулканагенных утварэнняў (кварцавыя парфіры лучкаўскай світы, кварцыты бялёўскай світы бабруйскай серыі і пясчанікі шаровіцкай серыі). У сярэднерыфейскі час сфарміраваўся Аршанска-Валынскі аўлакаген, які значны час быў заняты марскім мелкаводным басейнам. У ім намнажаліся магутныя тоўшчы пясчана-алеўрытавых і гліністых асадкаў пінскай і аршанскай світ беларускай серыі. Верхні рыфей прадстаўлены маламагутным пачаткам тэрыгенных і
карбанатных адкладаў лапіцкай світы, якія ўтварыліся ў астаткавым мелкаводным басейне-лагуне ва ўмовах цёплага і сухога клімату (адклады захаваліся на невял. плошчы ў цэнтр. ч. рэспублікі). На працягу большай ч. позняга рыфею тэр. Беларусі была вобласцю дэнудацыі. У пач. венду (вільчанскі час) большая ч. Беларусі была пад магутным покрыўным зледзяненнем, у выніку якога сфарміраваўся комплекс ледавіковых адкладаў (блонская і глуская світы вільчанскай серыі). Пасля адступання ледавіка ў найб. паніжаных участках намнажаліся рознаі буйназярністыя аркозавыя, часам са жвірам, слюдзістыя алеўраліты (гарбашоўская світа валынскай серыі). Характэрная асаблівасць валынскага часу на Беларусі — вулканічная дзейнасць, у выніку якой утварыліся магутныя тоўшчы эфузіўных парод пераважна асноўнага (базальты, далерыты), радзей кіслага (дацыты, ліпарыты) саставу і іх туфаў (ратайчыцкая світа). Закончыўся валынскі час намнажэннем у мелкаводным марскім басейне пяскоў, алеўрытаў і глін лёзненскай світы. У валдайскі час марскія басейны займалі паўн. і паўд.-зах. ч. тэрыторыі. У іх намнажаліся пясчана-алеўрытавыя і гліністыя асадкі рэдкінскай і котлінскай світ валдайскай серыі. У адкладах верхняга пратэразою значныя запасы прэсных і мінералізаваных водаў, якія выкарыстоўваюцца на бальнеалаг. мэты (санаторыі «Лётцы», «Нарач», «Аксакаўшчына». шэраг прафілакторыяў) і на гасп. водазабеспячэнне.
КНІГІ ОНЛАЙН
