Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
A. M. Пап, М. М. Цапенка, A. М. Аўксенцьеў, Л. Ф. Ажгірэвіч, Б. В. Бандарэнка, Л. М. Вазнячук, М. В. Вераценнікаў, В. К. Галубцоў, Г. Г. Дамінікоўскі, Г. У. Зінавенка, В. С. Канішчаў, Г. I. Кеда, В. П. Корзун, В. П. Курачка, А. П. Лаўроў, М. М. Лявых, Ю. I. Лупіновіч, С. С. Маныкін, Н. А. Махнач, С. I. Рынг, А. Я. Сцефаненка, I. I. Ур’еў, Ж. П. Хацько, У. I. Шкуратаў, У. А. Багіна, Г. I. Ількевіч, П. А. Леановіч, В. I. Пасюкевіч і інш. За адкрыццё і разведку радовішчаў калійных і каменнай солей, нафты бел. геолагам прысуджаны адпаведна Дзярж. прэмія СССР і Дзярж. прэмія БССР 1972, шэраг бел. геолагаў атрымалі дыпломы першаадкрывальнікаў.
Літ.: Нсторня геологнческнх наук в Белорусской GGP.— Мн., 1978.
' , У. А. Кузняцоў.
ГЕАЛОГІЯ АНТРАПАГЁНУ, галіна геалогіі, якая вывучае ўтварэнні і падзеі чацвярцічнага (антрапагенавага) перыяду Зямлі; тое, што чацвярцічная геалогія.
ГЕАМАРФАЛАГІЧНАЕ РАЯНАВАННЕ, падзел зямной паверхні на рэгіёны паводле асаблівасцей рэльефу. Комплекснае Г. р. ўлічвае марфало-
гію, марфаметрыю, генезіс і дынаміку рэльефу. Выдзяленне вял. рэгіянальных адзінак засноўваецца на аналізе марфаструктуры. Г. р. праводзіцца таксама па асобных геамарфал. прыкметах — генетычных, марфаметрычных і інш. На болып нізкіх ступенях раянавання за аснову прымаюцца марфаскульптурныя асаблівасці рэльефу.
Вопыт першага раянавання Усх.-Еўрапейскай раўніны належыць В. П. Сямёнаву-Цян-Шанскаму (1915). Тэр. Беларусі аднесена да паясоў рыхлых ледавіковых намнажэнняў, прыледавіковых яравых утварэнняў і згладжаных нізін, якія падзяліліся на вобласці канцовых марэн, увалаў, Палескага падледавіковага намнажэння і Дняпроўскай падледавіковай нізіны размыцця. У 1947 выдадзена першая зводная праца па Г. р. тэр. СССР. 3 1974 выходзіць 5-томная оерыя «Геамарфалогія СССР», дзе прыводзяцца схемы раянавання ўсёй тэр. СССР. Схемы Г. р. Беларусі даюцца ў працах Дз. М. Собалева (1931), В. А. Дзяменцьева (1948, 1960), М. М. Цапенка (1957), К. П. Мандэр (1973), Л. М. Вазнячука (1975). Раянаванне Бел. Паазер’я выканана В. П. Якушка (1960), Бел. Палесся — укр. вучоным A. М. Марынічам (1963), М. Ф. Казловым (1976), Т. А. Раманавай (1978) і інш.
Большасць даследчыкаў на тэр. Беларусі вылучаюць 5 геамарфал. абласцей: Беларускае Паазер’е, Бел.
града, Усх.-Беларуская раўніна, Перадпалеская раўніна і Бел. Палессе. Вылучапыя вобласці адрозніваюцца па часе ўтварэння і ступені далейшага ўздзеяння эразійна-дэнудацыйных працэсаў, маюць некаторыя адрозненні ў геаструктурных адносінах і ў літалагічным складзе адкладаў. Геамарфалагічныя вобласці падзяляюцца па геамарфал. раёны, якія вызначаюцца генетычнай аднароднасцю, падобнасцю форм і памераў рэльефу, расчляпёнасцю. узростам, напрамкам і інтэнсіўнасцю сучасных геамарфал. працэсаў. Г. р. выкарыстоўваецца пры глебавых, ландшафтных, меліярацыйных і інш. прыродных раянаваннях.
У. П. Майсеенка.
ГЕАМАРФАЛАГІЧНЫ ПРОФІЛЬ, графічнае адлюстраванне сячэння рэльефу вертыкальнай плоскасцю, якая праходзіць праз зададзеную лінію. Складаецца пры інж.-геалагічных і гідратэхн. даследаваннях, пошуках карысных выкапняў, пры прамысл. і грамадз. буд-ве, палеагеамарфал. рэканструкцыях і іпш. як
Л і н i і п а в
Эразійны і анумуляцыйны рачны рэльеф сярэднеантрапагенавага-галацэнавага ўзросту (аА2м)
Гіпатэтычны акумуляцыйны водна-ледавіновы рэльеф
ніжнеі сярэднеантрапагенавага ўзросту ({Аь2)
ерхні рэльефу
Гіпатэтычны марскі акумуляцыйны рэльеф палеагенавага ўзросту
Гіпатэтычны марскі акумуляцыйны рэльеф мелавога ўзросту
Ледавікова-акумуляцыйны рэльеф сярэднеантрапагенавага ўзросту (дД2)
Даледавіковы эразійны рэльеф, перапрацаваны ледавіновым выворваннем і водна-ледавіковым размывам
Гіпатэтычны азёрна-алювіяльны рэльеф неагенавага
ўзросту (N)
—• Дэнудаваны рэльеф паверхні мелавога пенеплену (К2)
Эолавыя грады Яры, лагчыны
Апоўзні Налювіяльныя шлейфы
І Фацыяльныя пераходы Аўтар у.п.Майсееяка
18 TEAM дадатак да геамарфалагічных карт, а таксама самастойна на аспове дэталёвага тапаграфічлага профілю і геал. разрэзу. Наглядна адлюстроўвае рэльеф, суадносіны розных яго элементаў паміж сабой, іх сувязі з геал. будовай, тэктанічнымі структурамі і літалагічным складам горпых парод. Звычайна профіль перасякае ўсю пл. тэрыторыі, якая даследуецца, ці праводзіцца па найб. тыповых, а таксама геамарфал. складапых участках (гл. схему). На Г. п. паказваецца дзённая, пахаваная (дэнудацыйная і акумуляцыйная) і адноўленая (гіпатэтычная) паверхні, покрыўныя і подсцільныя пароды.
Па канцах Г. п. наносяцца шкалы вертыкальнага і гарызантальнага маштабаў і абазначэнні, якія прывязваюць разрэз да карты. Для раўкінных і слабаўзгорыстых тэр., што пераважаюць на Беларусі, профіль складаецца з перавышэннем вертыкальнага маштабу над гарызантальным у 5—10 разоў. Зноскамі і суправаджальнымі надпісамі абазначаюцца геагр. арыенціры (рэкі, нас, пункты), праз якія праходзіць лінія разрэзу. У. П. Майсеенка.
ГЕАМАРФАЛАГІЧНЫЯ КАРТЫ, адлюстроўваюць рэльеф зямной паверхні, яго паходжанне, узрост, формы і іх памеры. Складаюцца пераважна пры геалагічнай здымцы тэр., маюць цесную сувязь з картамі антрапаі енавых адкладаў. Па тэр. Беларусі ў 1958 выдадзена Г. к. ў М 1:2 500 000 (В. А. Дзяменцьеў).
У 1959—1960 складзена зводпая Г. к. маштабу 1 :500 000 (М. М. Цапенка, К. П. Мапдэр, Б. В. Шавякоў); перавыдадзепа ў 1964 Т. А. Цымбал па легендзе Л. М. Вазпячука і Л. Ц. Пузанава. Серыя палеагеамарфал. карт тэр. рэспублікі была апублікавана ў 1973 (К. П. Мандэр) і ў 1974 (Б. М. Гурскі). Супрацоўнікамі Упраўлення геалогіі БССР на падставе абагульненпя выпікаў сярэднеі буйнамаштабнай геал. здымак, тэматычных і павук.-даследчых прац складзена Г. к. Беларускай ССР М 1 : 500 000 (Р. I. Лявіцкая, Л. М. Неліповіч, Р. У. Дзяруга, гал. рэдактар Б. М. Гурскі).
Адрозніваюць агульныя Г. к., дзе даецца характарыстыка рэльефу па сукупнасці ўсіх важнеіішых паказчыкаў, і прыватныя, складзеныя паводле 2—3 прыватных прыкмет рэльефу (марфаметрычных, скульптурна-геамарфалагічных). Спецыяльныя Г. к. выкарыстоўваюцца для вырашэння навук. і гасп. задач (пошукі пэўных карысных выкапняў, дарожнае і гідратэхнічнае буд-ва, проціэразійныя мерапрыемствы, інж.геалагічныя даслсдаванні). На агульных картах асн. характарыстыкі рэльефу (марфалогія, узрост, генезіс) паказваюцца колерам, другарадныя — штрыхоўкай, індэксамі і інш. Да Г. к. звычаііна дадаюцца геамарфалагічныя профглг. Карту гл. на ўкл. Р. I. Лявіцкая.
ГЕАМАРФАЛОГІЯ (ад геа...+марфалогія), павука пра рэльеф сушы і дна акіянаў, яго вонкавыя прыкметы, паходжанне і заканамернасці развіцця. Выдзяляюць агульную Г., якая вывучае пытанні фарміраваппя рэльефу пры ўздзеянні ўнутраных (эндагенных) і вонкавых (экзагенных) працэсаў, і рэгіянальную, што даследуе пэўны рэльеф асобных участкаў зямной паверхні. Асаблівасці рэльефу Зямлі як планеты вывучае планетарная Г. Тэарэтычныя асновы скарыстання вынікаў геамарфал. даследаванняў для вырашэння пар.-гасп. задач распрацоўваюцца прыкладной Г. Г. карыстаецца геамарфалагічнымі, геалагічнымі, геаграфічнымі і геафізічнымі метадамі. Вынікі геамарфал. даследаванпяў, у т. л. геамарфалагічныя карты, скарыстоўваюцца пры пошуках карыспых выкапняў, у меліярацыі, прамысл., грамадз. і дарожным буд-ве, сельскай гаспадарцы, глебазнаўстве, геалогіі, пры геагр. даследаваннях і інш.
Паяўленне Г. як самастойнай вобласці ведаў адносіцца да 19 — пач. 20 ст. У Расіі асновы Г. закладзены П. П. Сямёнавым-Цян-Шанскім, П. А. Крапоткіным, 1. В. Мушкетавым, Д. М. Анучыным 1 інш. На Беларусі развіццё Г. пачалося ў канцы 19 ст. ў сувязі з меліярацыйнымі работамі на Палессі Зах. экспедыцыі 1 даследаваннямі вярхоўяў далін Дняпра 1 Зах. Дзвіны, якія праводзіў В. В. Дакучаеў. У пач. 20 ст. канцовыя марэны 1 інш. формы рэльефу ледавіковага паходжання вывучалі Г. Б. Місуна і П. А. Туткоўскі, будову ледавіковых утварэнняў Гродзенскай вобл.— М. 1. Крыштафовіч. У гады Сав. улады (да Айч. вайны) з правядзеннем геолага-здымачных работ паявіліся першыя сістэматызаваныя даведкі аб гісторыі развіцця і прасторавага размяшчэння розных генетычных тыпаў і форм рэльефу, ажыццяўлялася іх картаграфапанне (Г. Ф. Мірчынк, У. М. Сакс, Б. Л. Лічкоў, I. В. Данілоўскі, Дз. М. Собалеў, Ф. В. Лунгерсгаўзен і інш.), Г. ўсх. раёнаў Беларусі апісана ў працах М. Ф. Бліадухо i A. М. Жырмунскага, зах.— у працах Собалева, польскіх вучоных С. Лянцэвіча, Б. Галіцкага, Л. Савіцкага 1 іпш.
У пасляваенныя гады вялікі ўплыў па развіццё Г. ў БССР мелі работы па буйпамаштабнай глебавап здымцы, сярэднемаштабпай і буйнамаштабпай геал. здымцы, гідрагеал. і меліярацыйпых даследаваннях, аэрафотаздымцы, гідраграфічных апісаннях, пракладцы трас нафтаі газаправодаў, аўтамаб. дарог, каналаў Вілейска-Міпскай воднай сістэмы, метрапалітэна ў Мінску, па вызначэншо зоп адпачынку і прыгарадпых зон. ландшафтнаму картаграфаванню і інш. Беларускай геолагагідрагеалагічнай экспедыцыяй
Упраўлення геалогіі БССР вядзецца сярэднемаштабная комплексная
геолага-гідрагеал. здымка тэр. рэспублікі з геамарфал. картаграфаван-
нем. Беларускі н.-д. геолага-разведачны ін-т (да 1970 Ін-т геалагічных навук) даследуе агульныя закапамернасці будовы антрапагенавай тоўшчы, размяшчэнне і гісторыю развіцця сучаснага рэльефу. Складзепы налеагеаграфічныя і геамарфал. карты (М. М. Цапенка, A. В. Мацвееў, У. П. Майсеелка, К. II. Мандэр, II. А. Махпач, Б. В. Шавякоў), у 1980—81 складзена сярэднемаштабная геамарфал. карта Беларусі (Р. I. Лявіцкая, Л. М. Неліповіч, Р. У. Дзяруга, гал. рэдактар Б. М. Гурскі), даследуюцца тыпы і формы краявых ледавіковых утварэнняў, заканамернасці іх размяшчэішя (Цапенка, Я. А. Ільіп), праблемы ледавіковага літамарфагенезу (Э. А. Ляўкоў, Мацвееў), праводзяцца структурна-геамарфалагічныя і марфаметрычныя даследаванні, у выніку якіх устапоўлена сувязь сучаснага рэльефу і геал. структур, складзены структурна-геамарфал. карты Прыпяцкага прагіну (3. А. Гарэлік, В. I. Грыдзін, Майсеенка, М. М. Абраменка, A. А. Костка, Гурскі). На геагр. факулыэце БДУ праведзены даследаваппі па геамарфал. раянаванню (В. А. Дзяменцьеў), генезісу і марфалогіі азёрных катлавін (В. П. Якушка), марфаметрычныя даследавапні з мэтай ландшафтнага картаграфавання (Н. К. Кліцунова, Л. У. Логінава, Г. I. Марцынкевіч, Г. Т. Харанічава), зроблены марфаметрычныя разлікі і складзены марфаметрычныя карты асобных узвышшаў (Дзяменцьеў, Л. У. Мар’іна, Г. П. Рудава, Ф. С. Марцінкевіч). У іп-це глебазпаўства і аграхіміі ў прыродных умовах і эксперыменталыіа вывучаліся плоскасная і лінейпая эрозія глеб і грунтоў, пашырэнне эрозіі ва ўсіх прыродных раёнах рэспублікі, а таксама геамарфалогія ПдЗ БССР, сувязь мікрарэльефу і глеб, ветравая эрозія на пясках і тарфяніках (У. В. Жылко, Т. А. Раманава, A. I. Паярскайтэ, I. М. Салавей, В. С. Болдышаў, A. А. Лепешаў, Ю. П. Качкоў, II. Я. Хох, Л. М. Ярашэвіч, М. I. Смяян, A. С. Меяроўскі). 3 1960-х г. у Лабараторыі геахім. праблем (з 1971 Ін-т геахіміі і геафізікі АН БССР) распрацоўваюцца пытанні палеагеамарфалогіі. будовы краявых марэнных утварэнняў і геамарфал. дзейнасці рэк (Г. I. Гарэцкі, Л. М. Вазнячук, Мандэр, М. А. Вальчык, М. Я. Зусь, А. Ф. Санько), вывучаюцца эолавыя формы рэльефу (В. К. Лукашоў), уздзеянне чалавека на геамарфал. працэсы (A. А. Хоміч, В. Б. Кадацкі, У. А. Пракапеня). Даследчыкі Мінскага аддзела Лаба-
КНІГІ ОНЛАЙН
