Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ГЕАГРАФІЯ МЕДЫЦЫНСКАЯ, галіпа мед. навукі, якая вывучае закапамернасці пашырэння хвароб чалавека ў розных геагр. зопах зямнога шара, даследуе ўплыў комплексу прыродных і сац.-эканам. фактараў пэўнай тэр. па стап зда-
роўя пасельніцтва. Цесна звязана з эпідэміялогіяй, мікрабіялогіяй, гігіенай, паталогіяй, з фіз, і экапам. геаграфіяй і ландшафтазнаўствам. Выкарыстоўвае метады медыкагеагр. апісання, палявога і стацыянарпага абследавання, картаграфічнага апалізу і інш.
Першыя медыка-геагр. працы на Беларусі прысвечаны Крычаўскаму графству (А. Меер, 1786), Брэст-Літоўску (Н. Я. Чарнабаеў, 1835), Чавусам (В. Ю. Кавалеўскі, 1844) 1 інш. У 2-й пал. 19— пач. 20 ст. апублікаваны працы бел. урачоў па даследаванцю медыка-тапаграфічнага стану Бабруйсна, Барысава, Мінска, Магілёва, Мазыра, Навагрудка, Пінска, Рэчыцы, Слуцка, Старабыхаўскага і Рэчыцкага пав. (Л. В. Галынц, В. В. Кошалеў, A. А. Бекарэвіч, П. А. Грацыянаў і інш.).
У 1920—30-я г. вывучалася геагр. пашырэнне на Беларусі малярыі, шаленства. склеромы, трахомы (Б. Я. Эльберт, С. М. Бурак, С. Д. Камінскі). У працах 1946—70 паказана нозагеаграфія тулярэміі, лептаспірозаў, кляшчовага энцэфаліту, сібірскай язвы, бруцэлёзу, трыхінелёзу і інш. гельміптозаў, склеромы, злаякасных пухлін (Эльберт, В. I. Вацякоў, Дз. П. Бяляцкі, С. I. Бялоў, М. П. Кніга, А. П. Красільнікаў, Б. Б. Рубінштэйн, М. М. Аляксандраў), вывучаны біяхім. правіпцыі БССР, даследавапа забяспечанасць пэўных мясцовасцей мікраэлементамі і сувязь нястачы або іх лішку з пашырэннем некат. хвароб (В. Р. Астапенка, П. В. Астапеня, A. А. Грэйман, В. А. Лявонаў). Распрацоўваліся медыка-геагр. аспекты арганізацыі мед. дапамогі ў Сав. Арміі і партыз. злучэннях, брыгадах, якія дзейнічалі на Беларусі ў 1941—44. 3 1965 публікуюцца працы па Г. м. Беларусі (Бялоў, М. С. Ратабыльскі), медыка-геагр. характарыстыцы Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай абласцей, асобных р-паў і прыродных зон (Бел. Паазер’е), у якіх паказаны ўплыў прыродных і эканам. умоў па здароўе насельніцтва і арганізацыю мед. абслугоўвання. Распрацаваны матэрыялы аб прымеркаванасці некаторых хвароб да прыродных комплексаў Беларусі (Бяляцкі, A. М. Мяжэнны, М. В. Мякіннікава. У. М. Карзепка, Бялоў і інш.), Пры вывучэнпі Г. м. вынікі даследаваппяў афармляюцца як медыка-геагр. спраўкі, апісанні, карты, атласы. Выкопваецца раяпаванне тэр. і распрацоўка медыка-геагр. прагпозаў.
Лгт.: Белов С. II., Ратобыльс к п й Н. С. Меднцннская географня Белоруссші.— Мн„ 1977. С. I. Бялоў. ГЕАГРАФІЯ РАСЛІН, б а т а н і чная геаграфія, ф і т а г е аг р а ф і я, навука пра размеркавапне відаў і інш. сістэматычных груп
раслін на паверхні Зямлі і заканамернасці іх пашьірэння; раздзел батанікі. Цесна звязана з геабатанікай, палеабатапікай, фізічнай геаграфіяй. Асн. аб’екты Г. р. — арэалы відаў і інш. сістэматычных адзінак, а таксама флоры — сукуппасці відаў раслін на пэўнай тэрыторыі. Арэалы вывучае фітахаралогія, флору — фларыстычная Г. р., залежпасць пашырэння раслін ад умоў навакольнага асяроддзя — экалагічная Г. р. Гістарычная, або генетычная, Г. р. вывучае гісторыю развіцця флоры зямнога шара, рассяленпя раслін у сувязі з агульным эвалюцыйным развіццём расліннага свету і гісторыяй Зямлі. Практычнае значэпне Г. р. звязана з расшырэппем асартыменту неабходных для чалавека раслін, з рашэннем пытанняў інтрадукцыі і акліматызацыі карысных раслін, з пошукам новых аб’ектаў выкарыстання.
Асобныя даследаванні аб пашырэнні раслін на тэр. Беларусі вядомы з канца 18— пач. 19 ст. (фларыстычныя працы В. Г. Бесэра, Э. Ліндэмана, К. Чалоўскага, Р. Траўтфетэра і інш.). Значныя даследаванні правёў I, К. Пачоскі; яго манаграфіі «Аб раслінных фармацыях і паходжанні флоры Палесся» (1900) і «Флора Палесся 1 прылеглых мясцовасцей» (1901) далі пачатак развіццю Г. р. на Беларусі. Першае фітагеагр. апісанне бел. флоры зроблена В. С. Палянскай у манаграфіі «Склад флоры Беларусі і геаграфічнае пашырэнне паасобных раслінных відаў» (1931).
У пасляваен. гады асн. кірункі даследаванняў — вывучэнне гіст. і сучасных фітагеагр. сувязей флоры Беларусі з флорамі сумежных рэгіёнаў, аналіз уздзеяння чалавека і тэхнагенных фактараў па працэсы флорагенезу і фітацэнагенезу, распрацоўка тэарэт. пытанняў фітахаралогіі, навук. асноў аховы канкрэтных фларыстычных комплексаў. Даследаваппі вядуцца з выкарыстаннем комплексных эколага-геагр. і біясістэматычных метадаў. Пытанпі Г. р., асабліва з 1960-х г., распрацоўваюцца ў Ін-це эксперым. батанікі АН БССР. Вывучаюцца геагр. пашырэнне відаў раслін, іх арэалы, жыццёвыя формы, геагр. элементы флоры, устаноўлены міграцыйныя іпляхі асобных відаў і фларыстычных комплексаў (Н. В. Казлоўская, В. I. Парфёпаў, Г. У. Вынаеў). Выяўлены запальныя асаблівасці расліннага покрыва Беларусі, геагр. пашырэпне асобных расліпных згуртаванняў, распрацавана кліматагенпа-рывалітатная тэорыя фітацэпахаралогіі (I. Д. Юркевіч. В. С. Гельтман). У іп-тах геахіміі і геафізікі,
торфу AH БССР, Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це даследаваліся выкапнёвыя флоры і гісторыя развіцця расліннасці Беларусі па дапых спорава-пылковага палеакарпалагічнага аналізу геал. адкладаў і стратыграфіі тарфяных пакладаў (гл. Палеабатаніка). Навук. даследаванні па Г. р. каардынуюць навук. савет АН БССР па праблеме «Біялагічныя асновы рацыянальнага выкарыстання, пераўтварэння і аховы расліннага свету» і камісія па вывучэпшо антрапагенавага перыяду пры АН БССР (гісторыя расліннасці ў антрапагене).
Літ.: Юркевнч II. Д., Г е л ь тм а н В. С. Географня, тішологня п районнрованпе лесной растнтельностіі Белорусспіі.— Мн., 1965; Федорук A. Т. Боташіческая географня: Полевая практнка.— Мн., 1976; К о з л ов ская Н. В. Флора Белорусснн, закономерностп её формпровання, научные основы нспользовання п охраны.— Мн., 1978; Парф ё н о в В. 11. Обусловленность распространення н адаптацня впдов растеннй на граннцах ареалов.— Мн., 1980; Гельтман В. С. Географнческпй п тнпологнческнй аналнз лесной растптельвостн Белоруссші.— Мн., 1982; Флора л растптельность Белорусспн в палеогеновое, неогеновое н антропогеновое время.— Мн., 1981. В. С. Гельтман.
ГЕАДЭЗІЧНАЯ СЕТКА, сістэма кропак зямной паверхні, узаемпае становішча якіх вызпачапа ў пэўнай сістэме каардынат і вышыпь над узр. мора на падставе гоадэзічных вымярэнняў. Каардынаты геадэзічных пунктаў вызначаюцца пераважпа метадам трыянгуляцыі або палігапаметрыі, выкарыстоўваюцца выпікі назіранняў штучпых спадарожнікаў Зямлі. Вышыню пунктаў вызначаюць метадамі півеліраванпя. У СССР (у т. л. ў БССР) абсалютныя вышынныя адзнакі пунктаў даюцца ў Балтыйскай сістэме вышынь. Пункты Г. с. замацоўваюцца на мясцовасці геадэзічнымі знакамі, якія з’яўляюцца асновай пры картаграфаванні зямпой паверхні і геадэзічных вымярэпнях на мясцовасці ў сувязі з навук. і іпж. вышуканнямі, пры меліярацыі, пры заснаванні метэастапцый, гідралаг. пастоў. Паўторныя геадэзічныя вымярэнпі праз некалькі дзесяткаў гадоў даюць магчымасць па рознасці адзпак Г. с. вызначыць неатэктанічныя рухі (гл. ў арт. Тэктанічныя рухі).
ГЕАДЭЗІЧНЫ ПУНКТ, кропка па зямной паверхні, стаповішча якой у сістэме планавых каардыпат і вышынь вызначана геадэзічнымі метадамі (трыянгуляцыі, паліганаметрыі і інш.) і замацавана па мясцовасці геадэзічнымі знакамі. Высот-
лыя і каардынатныя адзпакі Г. п. выкарыстоўваюцца пры вырашэнні павук. і інж.-тэхн. задач, складанні плапаў і карт. У залежнасці ад дакладнасці вызначэння адзнак Г. п. яны падзяляюцца на 4 класы. Найбольш дакладныя адзнакі маюць Г. ц. 1-га класа.
ГЕАДЭЗІЧНЫЯ ЗНАКІ, г e а д э з і чн ы я сігп а лы, наземпыя збудаванні і падземныя канструкцыі (драўляныя або металічпыя піраміды выш, ад 6—8 м да 15—18 м і болып), якімі абазпачаюцца і замацоўваюцца на мясцовасці геадэзічныя пункты. Наземная частка Г. з. на пунктах трыянгуляцыі і паліганаметрыі забяспечвае ўзаемную бачпасць паміж імі і служыць штатывам для ўстаноўкі геадэзічных іпструментаў пры геадэзічпых здымках мясцовасці для складапня планаў і карт. На Беларусі Г. з. ўстапаўліваюцца на вяршыпях высокіх узгоркаў, адлегласць паміж імі 10—15 км. Падземная частка Г. з. па пунктах трыянгуляцыі і паліганаметрыі — сістэма бетоппых мапалітаў (або замацавапая ў бетонпай аснове металічная труба), на якіх пазначапа кропка (цэнтр пункта). Маналіты закладваюць ніжэй за макс. глыбіню прамярзання грунтоў. Пункты лівеліравання абазначаюцца і замацоўваюцца спец. чыгуннымі маркамі ў сценах капіталыіых будынкаў або закладзенымі ў грунт Г. з., якія паз. рэперамі. На кожным Г. з. пазначаны від і пумар геадэз. пупкта, што дае магчымасць знайсці звесткі аб яго вышынным і каардынатным становііпчы ў кадастры геадэз. пунктаў. Г. з. ахоўваюцца дзяржавай.
ГЕАДЭЗІЧНЫЯ СІГНАЛЫ, тое, што геадэзічныя знакі.
ГЕАДЭЗІЯ (грэч. geodaisia ад геа...+грэч. daio дзялю, раздзяляю), навука пра форму і памеры Зямлі, мстады здымкі і адлюстравання зямпой паверхні на планах і картах, метады дакладпых вымярэнняў на мясцовасці.
На Беларусі вял. геадэзічныя і тапаграфічныя работы навук. і практычнага значэння праведзены ў канцы 18 ст. Першыя буйныя дзярж. трыянгуляцыі ў Зах. Расіі, у т. л. ў Гродзенскай (1825— 29) 1 Мінскай (1830—39) губ., зроблены пад кіраўніцтвам К. I. Тэнера на аснове распрацаваных ім прынцыпаў. У 1863— 73 пад кіраўніцтвам I. I. Жылінскага праведзепа градуснае вымярэнне ўздоўж паралелі 52° паўн. шыраты. 3-за недастатковай дакладнасці яно мела толькі практычнае значэнне. Новы высокадакладны рад трыянгуляцыі 1-га класа Пулкава — Віцебск — Магілёў — Гомель — Мікалаеў пачаў пракладвацца ў 1911 (закончаны пасля 1917). У 1913—16, каб вызначыць рознасць узроўняў Балтыйскага і Чорнага мораў, пракладзены нівелірны ход высокай дакладнасці Пецярбург — Віцебск — Магілёў — Гомель — Кіеў — Адэса.
У сав. час работы па Г. пачаліся з аргапізацыяй у 1919 П. А. Хадаровічам кафедры геадэзіі ў Горы-Горацкім земляробчым ін-це (з 1925 БСГА). Тэарэтычныя даследаванні далі абгрунтаванне развіццю трыянгуляцыі 1 здымкам у 1928—36 Бабруйска, Слуцка, Мінска, Гомеля. Рэчыцы, Оршы і інш., Любанскага, Рагачоўскага, Койданаўскага, Горацкага 1 Дубровенскага р-наў. Пад кіраўніцтвам В. В. Папова абгрунтаваны і праведзены першыя ў GCCP работы па пракладванню высокадакладнай паліганаметрыі (на ўчастку Магілёў — Мінск у 1933). Да 1941 кафедра геадэзіі БСГА была вядучым н.-д. геадэзічным цэнтрам БССР. Навукова-метадычнымі і тэхн. праблемамі займаліся таксама пад кіраўніцтвам М. В. Дарашэвіча на кафедрах геадэзіі Мінскага тарфянога ін-та (з 1931), БШ (з 1933). У галіне тэхнікі тапагр.-геадэзічных і картаграфічных работ у БССР у 1919—41 праводзілі даследаванне Бел. геадэзічнае ўпраўленне, Упраўленне землеўпарадкавання Наркамзема БССР, Белмеліятрэст і інш. Вялікія аэрафотаздымачныя работы ў 1933— 36 правяло Паўн.-Зах. аэрагеадэзічпае прадпрыемства для патрэб сельскай гаспадаркі БССР.
КНІГІ ОНЛАЙН
