Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ЖАВАРАНКАВЫЯ (Alaudidae), сямейства пеўчых птушак атр. всраб’іыападобных. Пашыраны ў Афрыцы, Азіі, Еўропе, у Амерыцы і Аўстраліі. У сусв. фауне 70—78 відаў з 15 родаў; у СССР 13 відаў з 7 родаў; з іх на Беларусі трапляюцца жаваранак лясны, жаваранак палявы, жаваранак рагаты, жаваранак чубаты. Іл. гл. на ўклейцы.
ЖАВУНІЦА, рака. левы прыток Сажа, у Краснапольскім і Кармянскім р-пах. Даўж. 17 км. Сярэдні нахіл воднай паверхні 2 %о. Вадазбор (38 км2) у межах Аршанска-Магілёўскай раўніны, пад лесам 43 %.
ЖАДЗЁЙСКАЕ РАДОВІШЧА МЁЛУ, за 0,7 км на 3 ад в. Жадзейкі Дзятлаўскага р-па. Паклад у выглядзе адорвеня ў тоўшчы марэнных супескаў і суглінкаў сожскага зледзялепня. Разведаныя запасы 3,3 млн. т, перспектыўныя 2,3 млп. т.
Мел белы з шараватым. радзей жаўтаватым адценнем, трэшчынаваты, з рэдкімі ўключэннямі крэменю. Магутнасць карыснай тоўшчы (уся не пройдзена) 22,5—33,6 м, ускрышы (пяскі, супескі, суглінкі) 1,2—9 м. Мел прыдатны на выраб цэменту, вапны, для вапнавання кіслых глеб. Радовішча распрацоўваецца аддзяленнем Дзяржкамсельгастэхнікі.
М. Ф. Янюк. ЖАДУНЬ, Ж а д у н ь к а, рака, левы прыток Беседзі, у Бранскай вобл.
РСФСР і Хоцімскім р-не БССР. Даўж. 23 км. Сярэдні пахіл воднай паверхні 0,8 %0. Вадазбор (148 км2) раўніппы, пад лесам 22 %,
ЖАДУНЬ, возера ў Полацкім р-пе, у бас. р. Альзіпіца. Пл. 0,43 км2. Даўж. 1,24 км, пайб. шыр. 0,43 км. пайб. глыб. 8,4 м, сярэдняя 5 м. Аб’ём вады 2,14 млн. м3. Вадазбор (20,9 км2) сярэднеўзгорысты, складзены з пяскоў і суглінкаў, 51 % тэр. пад лесам іхмызняком.
Катлавіна авальнай формы, выцягнута з У на 3. Схілы выш. ад 5 да 16 м, спадзістыя. пясчаныя, пераважна разараныя. Берагавая лінія (даўж. 3,1 км) слабазвілістая. Берагі выш. да 0,2 м, месцамі забалочаныя, укрытыя водпабалотнай расліннасцю і хмызняком. Ложа возера выслана крэменязёмістымі сапрапелямі з вял. колькасцю карбанатаў, уздоўж берагоў — пяскамі. Глыб. да 2 м займаюць 19 % пл. возера. Мінералізацыя вады каля 350 мг/л, празрі.істасць 2,8 м. Эўтрофнае. Праточнае: упадаюць 3 ручаі, у т. л. з воз. Братаўна. на У злучана пратокай з воз. Ухвішча. Шыр. палосы прыбярэжнай расліннасці 10—100 м. Водзяцца лешч, шчупак, акунь, плотка. краснапёрка, гусцяра. карась, лінь. язь; ёсць вугор. Па ўсх. беразе в. Ухвішча. A. М. Макрыцкі. ЖАДУНЬКА, рака, правы прыток Беседзі. у Клімавіцкім і Касцюковіцкім р-нах. Даўж. 47 км. Пачынаецца каля паўп.-зах. ускраіны в. Высокас (Клімавіцкі р-н). Сярэдпі нахіл водпай паверхні 0,8 %0. Асн. прытокі Круппя і Крупянка.
Вадазбор (488 км2) у зах. ч. Арпіапска-Магілёўскай раўніны, пад легам 22 % (буйны масіў мяшанага лесу ў верхнім цячэнні, у ніжнім — невял. гаі). Даліна невыразная. месцамі карытападобная. Пойма роўная, укрытая лугавымі травамі і хмызнякамі, месцамі забалочаная. Рэчышча звілістае, пясчанае. Шыр. ракі да вусця Крупні ў межань 5—8 м, ніжэй да 10 м. Берагі ўмерана стромкія. месцамі стромкія і абрывістыя, выш. ад 0,5 да 2 м. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 2,7 м3/с, на перыяд веснавога разводдзя прыпадае 52 % гадавога сцёку. Рэжым ракі вывучаецца з 1943, назіранні на гідралаг. пасту каля г. Касцюковічы. Ф. I. Сяцко.
ЖАКАУ Міхаіл Сцяпапавіч (п. 13. 10.1928, с. Стары Куак Леніпагорскага р-на Тат. АССР), беларускі сав. вучопы ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. п. (1968), праф. (1969). Засл. дз. нав. БССР (1974). Чл. КПСС з 1957. Скончыў Казанскі вет. ін-т (1951). 3 1954 у Віцебскім вет. іп-це: з 1968 рэктар, адначасова (з 1970) заг. кафедры паталаг. анатоміі. Працы па імуыамарфалогіі, паталаг. анатоміі і дыягностыцы інфекц. хвароб с.-г. жывёл.
Тв.: Аналнз патологоанатомпческого вскрытня жнвотных.— Мн., 1977; Снстема лммунптета.— Ветерпнарня, 1978, №8. ЖАКАУСКАЕ ВОЗЕРА, у Глыбоцкім р-не, у бас. р. Дабрылаўка. Пл. 0,15 км2. Даўж. 0,6 км, найб. шыр. 0,42 км. Пл. вадазбору 3 км2. Катлавіпа круглаватая, размешчана на паўд. ускраіне забалочанага лесу.
Схілы певыразныя. Берагавая ліпія (даўж. 1,62 км) слабазвілістая. Бе]>агі пізкія. па Пп і ПдУ сплавіпныя. Выцякае ручай у р. Дабрылаўка. На ПдЗ ад возера в. Кур’янава.
ЖАЛЁЗА (лац. Ferrum), Fe, хім. элемент. Асп. метал сучаснай тэхнікі.
Па пашырэнню ў літасферы (4,65 % па масе) займае сярод металаў 2-е месца пасля алюмінію. Утварас каля 300 мінералаў (вокіслы, сульфіды, сілікаты, карбапаты, фасфаты і інш.). Актыўна ўдзельнічае ў магматычных, гіпергенных, гідратэрмальпых працэсах. назапашваецца ў многіх марскіх і кантынентальных асадках. Лёгка мігрыруе ў біясферы.
Сярэдпяя колькасць Ж. ў платформавым чахлс Беларусі 3,7 % па масе. Шмат Ж. ў балотных жалезных рудах (у БССР вядома каля 300 радовішчаў, на сыравіне якіх да I860 працавалі прадпрыемствы металургічпай прам-сці Беларусі). Выяўленыя ў карэпным заляганпі радовішчы жалезных руд з-за глыбіні залягашія і пізкай якасці сыравіпы пакуль піто пе выкарыстоўваюцца. Колькасць Ж. ў глебаўтваралыіых ііародах Беларусі розпая: у гліпах 6—10,2%, лёсападобпых суглінках 2—4,6, марэнпых суглінках 1,8—3.9, супесках 1,2—3,8. пясках 0,3—1,9 %. Афарбоўка гэтых парод у значнай ступепі абумоўлепа чырвопым, жоўтым, бурым колерам злучэппяў 3-валентяага Ж. Колькасць валавога
Ж. ў перагнойным гарызопце дзярнова-падзолістых глеб ла глінах і суглінках 2,7—3,1%, па лёсах 2,2— 2,4, па супесках 0,8—1,9, на пясках 0,47—1,16 %, у дзярпова-карбапатпых глебах 1,8—3,1, у тарфяпа-балотных 1,4—3,2 %. Кіслая рэакцыя большасці тыпаў глеб епрыяе міграцыі Ж. з верхпіх гарызоптаў і намнажэншо яго ў ілювіяльпым гарызоііце ў выглядзе скопішчаў бурых вокіслаў Ж. (артштэйнаў); колькасць Ж. ў гумусавым гарызонце таксама павялічваецца за кошт паглыпапня яго арган. рэчывам. Колькасць Ж. ў водах гл. ў арт. Жалезістыя воды.
Ж. ёсць у арганізме ўсіх жывёл і ў раслінах (каля 0,02 %). Неабходна пераважна для кіслароднага абмену 1 акісляльных працэсаў. Кампанент гемаглабіну і міяглабіну, удзельнічае ў абмене нуклеінавых к-т, у сінтэзе бялкоў і інш. біяхім. працэсах. Асобныя віды жывых арганізмаў здолыіы пазапашваць Ж. (напр., жалезабактэрыі да 17—20 %). Недахоп Ж. выклікае хлароаы раслін, у чалавека жалезадэфіцытную анемію. Лішак Ж. ў глебе аказвае шкодны ўплыў на развіццё раслін. Патрэба арганізма чалавека ў Ж. залежыць ад узросту: на 1 кг вагі дзецям неабходна 0,0 мг, дарослым 0.1 мг у суткі. У жывёл патрэба ў Ж. складае для маладняку прыблізна 30—50 мг на 1 кг еухога корму, парасят — да 200 мг, кароў — не менш 50 мг. для паросных свінаматак — 60 мг. Асн. колькасць Ж. ў арганізм трапляе з ежай. Асабліва багатыя Ж. мяса. яйкі, печань, хлеб, бабовыя, крупы, шпінат, буракі.
Літ.: Лукашев К. II., Л у к аш е в В. К. Геохнмня ландшафтов.— Мн„ 1972; Почвы Белорусской ССР.— Мн., 1974; Чертко Н. К. Геохнмня ландшафта.— Мн., 1981. К. К. Кудло. ЖАЛЕЗАБАКТЭРЫІ. зборная група бактэрый, здольпых акіеляць закісныя злучэнні жалеза ў вокісныя, мепш растваралыіыя ў вадзе; пекаторыя Ж. здолыіыя таксама акісляць злучэнні марганцу і серы. Пашыраны ў прыродных і тэхн. водах. Адыгрываюць вял. ролю ў кругавароце жалеза ў прыродзе. Назапашваюць жалеза і марганец, удзельпічаюць ва ўтварэнні балотных жалезных руд, выклікаюць рудую афарбоўку вады, як агенты біяпашкоджанняў удзельпічаюць у карозіі металаў і інш. Да Ж. належаць бактэрыі родаў галіянэла (Ga llionella), лептатрыкс (Leptothrix), тыябацылус Thiobacillus), сідэракапса (Siderocapsa) і іпш. Аэробы. Форма клетак ніткаватая, палачкаі кокападобная.
Л. А. Малама. ЖАЛЁЗІСТЫЯ ВОДЫ, маюць у сабе жалеза больш за 0,3 мг/л (у складзе двухвуглякіслых або сульфатных солей). На Беларусі ў рачных водах жалеза 0,01—1,5, зрэдку да 2 мг/л, у азёрных—0,01—0,04, зрэдку да 0,2 мг/л, у грунтавых водах асушаных і неасушаных тарфянікаў — адпаведна 0,07 і 0,14 мг/л, у падземных водах Палесся 2—5, часцей каля 3 мг/л. У мінеральпых (лекавых) водах жалеза павінна быць больш за 20 мг/л (на Беларусі не выяўлены).
Асноўная форма знаход/кання жалеза ў паверхневых водах — комплексныя злучэнні з растворанымі неарган. і арган. рэчывамі гумусавага паходжання. Яны прадухіляюць каагуляцыю і выпадзенне жалеза з вады. утвараюць стойкія хім. злучэнні, таму найб. жалеза ў балотных водах. Ж. в. непрыдатныя для пітных патрэб з-за непрыемнага смаку, злучэнні жалеза перашкаджаюць пры афарбоўцы тканін і інш., таму ў некаторых тэхнал. працэсах прадугледжваецца ачышчэнне вады ад жалеза. Пры парушэнні тэхналогіі асушэыня балот злучэнпі жалеза. якія выпадаюць з Ж. в.. могуць часткова ці цалкам выводзіць са строю дрэнажныя трубы, пагаршаць сцёк залішняй вады.
ЖАЛЁЗІСТЫЯ КВАРЦЫТЫ, джэс п і л і т ы, т а к а н і т ы, ж а л е з іс т ы я рагавікі, слаістыя кварцава-жалезістыя метамарфічныя горныя пароды. Складаюцца з кварцу і вокіслаў жалеза (магнетыту, мартыту, гематыту, гідрагематыту). На Беларусі з Ж. к. звязана Аколаускае радовішча жалезных руд.
Структура крышталічна-зярністая, дробназярністая да афітавай. Паходжанне асадкавае ці вулканагенна-асадкавае. Колер цёмны, чырвона-буры. Цв.
высокая. Пры колькасці Fe больш за 25—30 % — руда на жалеза. Пашыраныя разнавіднасці: амфіболмагнетытавыя,
магнетыт-анкерытавыя і магнетыт-гематытавыя з яшмавымі праслоямі.
ЖАЛЕЗНІЦА (Sideritis), род аднаі шматгадовых травяністых раслін і паўкустоў сям. ясноткавых. Вядома болып за 60 відаў, пашыраных у Міжземнамор’і і ўмераных абласцях Паўн. паўшар’я. У СССР 10 відаў, з іх па Беларусі выяўленая толькі ў Полацку Ж. г о р н а я (S. montana). Вельмі рэдкі заносны від. Расце на чыг. пасыпах. Цвіце ў чэрв.— верасні. Атрутная для коней.
Расліна выш. 10—50 см, рассеяна-апушаная. Сцябло прамастойнае або каля асновы ўзыходнае, чатырохграннае, лямпава-касматае. Лісце лапацістае або эліпсоіднае, з падоўжнымі жылкамі, якія пераходзяць у зубчыкі з шыпікамі, на кароткіх чаранках, верхняе амаль сядзячае. Кветкі двухгубыя, светла-жоўтыя, з чырвона-карычневым адгінам, у шматлікіх. пераважна 6-кветных кальчаках, сабраных у доўгія перарывістыя несапраўдныя каласы. Плод — 4 гладкія, яйцападобныя арэшкі. М. Г. Кудрашова. ЖАЛЁЗНЫЯ РУДЫ, прыродныя мінеральныя ўтварэіші, якія маюць у сабе жалеза ў экапамічна мэтазгоднай для здабычы колькасці. На Беларусі вядомы Ж. р. 2 генетычных тыпаў: магматычпыя ( Навасёлкаўскае радовішча жалезных руд, выяўленае ў дакембрыйскіх пародах Бел. антэклізы і складзенае з ільменітмагнетытавых руд) і метамарфізаваныя (Аколаўскае радовішча жалезных руд — у тоўшчы піраксенавых і піраксен-амфіболавых гнейсаў, складзенае з жалезістых кварцытаў). Выяўленыя радовішчы пакуль што не маюць прамысл. значэння з-за глыбінь залягання і нізкай якасці. Да 1860-х г. на Беларусі здабываліся балотныя жалезныя руды.
КНІГІ ОНЛАЙН
