Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ЖОЎТА-ЗЯЛЁНЫЯ ВбДАРАСЦІ. р а з н а ж г у ц і к а в ы я в о д а р асці, гетэраконты (Xanthophyta, Heterocontae), аддзел водарасцей. Вядома каля 560 відаў і ўпутрывідавых таксонаў, 130 родаў, пашыраных па ўсім зямным шары. Трапляюцца пераважна ў чыстых прэспаводпых вадаёмах, некаторыя ў марскіх і салапаватаводных, часта ў глебе. Планктонныя аргапізмы, радзей бептаспыя, часам жывуць у слізі іпш. водарасцеп і прыбярэжпых зарасніках. У СССР каля 300 відаў, 80 родаў. На Беларусі ў вадаёмах і глебе адзначапа звыш 50 відаў, 22 роды: арахнахлорыс, афіяцытыум, батры-
Мстэаралагічныя паказчыкі за перыяд назірання па Жорнаўскай метэаралагічпай станцыі
1
11
111
IV
V
VI
VII
V111
IX
X
XI
XII
За год
Тэмпература паветра, СС
сярэднясутачная
—6,7
—6,0
-1,8
5,7
12,7
абсалютны мінімум
—41
-37
—34
—20
—8
абсалютны максімум
8
11
21
29
32
Сярэдняя колькасць ападкаў, мм
34
29
33
44
58
16,0
17,8
16,3
11.6
5,9
0,4
—4,2
5,6
2
3
0
—э
?2
—29
—32
—41
33
35
35
32
26
20
11
35
78
92
81
57
46
48
39
639
288 ЖОУТ дыум, батрыдыёпсіс, бумілерыя, бумілерыёпсіс, вашэрыя, гетэротрыкс, гетэрапедыя, гетэракокус, ганіяхлорыс, манодус, неанема, плеўрахлорыс, поліэдрыела, псеўдатэтраедран, трыбанема, тэтраедрыела, тэтраплектран, трахіхлоран, харацыёпсіс, цэнтрытрактус. Удзельнічаюць у жыўленні гідрабіёнтаў, працэсах пазапашванпя арган. рэчываў, разам з іпш. водарасцямі ўтвараюць сапрапель.
Аднаклетачныя, шматклетачныя, радзсй каланіяльныя і цэнабіяльныя арганізмы разнастайпай формы. Прадстаўлены амаль усімі тыпамі марфал. структуры цела. Рухомыя, плаваюць пасіўна або прымацаваны. Колер ад светлада цёмна-жоўта-зялёнага, рэдка зялёны або блакітны з-за наяўнасці ў хларапластах, акрамя хларафілу, вял. колькасці жоўтых пігментаў (ксантафілы, караціны). Клеткі Ж.-з. в. адна-, радзей шматядравыя, абкружаныя цвёрдай суцэльнай або двухстворкавай. празрыстай, бураватай ці жаўтаватай абалонкай, некат. інкруставаны вапнай, крэменязёмам або солямі жалеза, радзей без абалонкі (голыя), рухомыя клеткі маюць вочкі і вакуолі. Хларапласты дыска-, карыта-, пласцініста-, стужкаабо чашападобныя з суцэльным ці лопасцевым краем. Запасныя рэчывы •— алей. лейказін, валюцін. Крухмал адсутнічае (характэрная асаблівасць). Тып жыўлення пераважна аўтатрофны. Размнажэнне вегетатыўнае — дзяленнем клеткі або распадам калоній і таломаў на часткі; часта бясполае — зааспорамі, аўтаспорамі і інш.. рэдка полавае — ізаі аагамія (напр., у вашэрыі). Рухомыя аднаклетачныя водарасці і зааспоры з 2 рознай даўж. і будовы жгуцікамі (адсюль другая назва Ж.-з. в).
Літ.: Жпзнь растенпй. Т. 3. Водорослп. Лшпайнпкп.— М., 1977, с. 251—258; Определптель нресноводных водорослей СССР: В 14 в. В. 5. Д е д у с е н к о ІЦ ег о л е в a Н. Т., Г о л л е р б a х М. М. Желтозелёные водорослн.— М.; Л.. 1962.
Т. М. Міхеева.
ЖОЎТАМАЛОЧНІК, расліпа сям. макавых. Гл. ў арт. Падтыннік.
ЖОЎТАЯ АКАЦЫЯ. расліна сям. бабовых. Гл. ў арт. Карагана.
ЖОЎТАЯ ВАДЗЯНАЯ ЛІЛЁЯ, расліпа сям. гарлачыкавых. Гл. ў арт. Гарлачык жоўты.
ЖОЎЦЕВЫ ГРЫБ, воўчы грыб
(Tylopiles felleus), шапкавы базідыяльны грыб сям. балетавых. Пашырапы ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы; у СССР — у Еўрап. ч., па Каўказе, у Зах. Сібіры; па Беларусі — па ўсёй тэрыторыі. Расце адзіночна і групамі ў лясах па глебе, іпшы раз па гпілой драўпіне. Пладаносіць у ліп.— верасні. Вельмі падобпы да баравіка, адрозпіваецца ружовым колерам гіменафора, болып цёмным колерам сеткавага малюнка па ножцы і горкім смакам мякаці. Неядомы, мае спецыфічную гаркавасць, можа выклікаць атручэнне. Выкарыстоўваецца як жаўцягоішы сродак (адсіоль і пазва).
Шапка дыям. 3—8 см, падушкападобна-пукатая, гладкая, сухая, бураватая або бурая. Мякаць мяккая, белая, на зломе ружавее, горкая, без асаблівага паху. Гіменафор прырослы або выемчаты, трубачкі белыя, потым брудна-шараватаружовыя, з няроўнаакруглымі дробнымі порамі. Ножка падоўжана-клубнепадобная або цыліндрычная, суцэльная.
Жоўцевы грыб.
Жужала разнаколерны.
злёгку бураватая, з чорна-бурым сеткавым малюнкам. Споры верацёнападобна падоўжаныя, гладкія, светла-ружаватабураватыя. Споравы парашок ружовы.
Б. М. Прусакова. ЖУЖАЛА (Bombyliidae), сямейства насякомых падатр. караткавусых атр. двухкрылых. Пашырапы пераважпа ў сухіх тропіках і субтропіках. У сусв. фауне каля 3 тыс. відаў, у СССР каля 300 відаў. На Беларусі адзпачапа каля 30 відаў, найб. трапляюцца жужала вялікі (Bombylius major), Ж. разнаколерны (В. discolor) і жаласніца чорная (Anthrax morio). Лічыпкі Ж.— драпежнікі і паразіты жукоў, перапончатакрылых, саранчовых, некаторыя — звышпаразіты, напр., па саміх Ж. Дарослыя кормяцца нектарам.
Даўж. 1—30 мм. Цела з шырокім кароткім брушкам, укрытае густымі валаскамі або лусачкамі, стракатае з металічным бляскам. Вусікі з канцавым прыдаткам. Хабаток доўгі. Крылы празрыстыя, стракатыя. Развіццё з поўным ператварэннем. 1 генерацыя за год. Зімуюць спелыя лічынкі пераважна ў глебе. Э. I. Хацько.
ЖУЖАЛІ (Carabidae), сямейства пасякомых атр. жукоў. У сусв. фауне болып за 20 тыс. відаў. Пашырапы ва ўсіх ч. свету, пайб. ва ўмераным поясе Еўразіі. У СССР больш за 2300 відаў, з іх па Беларусі больш за 300 (пра асн. роды і віды Ж. гл. табл.). Пераважна драпежнікі (паядаюць пасякомых, іх лічыпак, малюскаў, чарвей), некаторыя віды карыспыя — зпішчаюць шкоднікаў лясоў і садоў, мпогія — пантафагі (кормяцца жывёльнай і расліпнай ежай), радзей раслінаедныя — шкодзяць злакам.
Даўж. цела 2 мм —4 см. Галава круглая. 'Ротавыя органы грызучыя, добра развітыя. Вочы круглыя ці авальныя. Вусікі 11-членікавыя, шчацінкаабо шткападобныя. Пярэдняспінка рознай фор.мы (адыгрывае важную ролю пры вызначэнні відаў). Ногі бегальныя з 5-членікавымі лапкамі (пярэднія nori ў некаторых відаў ператвораны ў капальныя). Брушка з 10 сегментаў. Афарбоўка чорная з металічным бляскам розных адценняў. Большасць Ж. жыве на паверхні або ў верхнім слоі глебы, днём яны хаваюцца пад камянямі, імхом, апалым лісцем, уначы актыў-
Асноўныя роды і віды жужаляў, пашыраныя па Беларусі
Роды, іх кароткая характарыстыка. Колькасць відаў у родзе
Найбольш пашыраныя віды. Месцы іх пражывання. Трапляльнасць. Перыяд жыцця жукоў
Тып жыўлення. Чым корміцца
1. Жужаль (Carabus). Буйныя жукі, часта з металічным бляскам, з падоўжанымі надкрыламі 1 рэдукаванымі крыламі. Малюнак крылаў разнастайны. Карыснын. Актыўныя на змярканні і ўначы. 20 відаў
Жужаль фіялетавы (С. violaceus). Лясы, узлескі. Звычайны. Май — верасень
С. menetriesi. Балоты ў лясной зоне. Звычайны. Май — кастрычнік
Жужаль палявы (С. arcensis). Лясы. Звычайпы. Май — кастрычнік
Драпежнік-паліфаг. Дажджавымі чарвямі, паву’ камі; лічынкамі, кукалкамі і імага каларадскага жука, вусенямі лугавога матылька, совак, маладых слізнякоў; зрэдку ападам, спелымі ягадамі суніц і ажыны
Драпежнік-палі фаг. Беспазваночнымі
Драпежнік. Дробнымі беспазваночнымі
КАРЫСНЫЯ ВЫНАПНІ
МАШТАБ Н2 500 000
75км
Ашмя^
Міёры
Гарадок
Шаркоўшчына^
Ушачі
Г лыбокае
Паставьг
Лёзна
Лепель
.Пуномсла !<
Орші
Дуброўна
В\лейс*ае
Талачын
Г >р*і
Крупкі
Шклоў
Малад: ечна
Лагойсі
Мсйіслаў
Валожын
.Смалявічы
МЛГІЛЁЎ
МІНСН
чав)
Ліда
^рычау
Чэрвень'
Чэрыкаі
ІРОДН,
Дзяр 'жі ІНСК
Шчучын
Быхаў
Мар'інаГоі
Клічаў
Слаўгарад
Дзятлава
Краснаполле
Кіраўск
Нясвіж
Рагачо^
Бабруйо
Слон^
■ тарыя Дарогі
Баранавічі
-knew
Слуйк
Ляхаві
Жлобін
' Буда-Кашапееа
/вайэвічы
ГОМЕЛІ
Рэчыйа
Чырбо*ае'
Жа'бінкі
Луні^і
■ Кобрын4
Калінкавічы
Драгічыр
Пінск
Іванава
Мазыі
Лое\
Малал
Хойнікі
Лельчыйы
Нароўл»
г Заж V Бешанковн
Бяроза^
Ш Q
Лскпоб'^нае К Me. Z—
Вермдзвінсі
із.Снубы
Касйюковічы
□°д
О • ка'рэлі Навагрудэк ■ * О
Кругме
□ш ®
Шуніліна
— ВІЦЕБСК
••.Ьйсі =Q
'' \ Г
Любань’у
25’ 7
Kapmy снлалі: М.Ф. Янюк. В М. Грушэцкі. А.І. Гурыновіч
I Астравец ।
I Нафта
й Буры вугаль
Гаручыя сланцы
I—I Торф
▲ Жалезныя руды
□ Калійныя солі
QJ Каменная соль
О Фасфарыты
m Даламіт
△ Мел, мергель (для цэменту)
Цэментныя гліны
Трэпел
Eg Мел (на вапну)
Д Каалін
23 Тугаплаўкія гліны
□ Легкаплаўкія гліны
[V] Кварцавыя пяскі
0 Будаўнічы камень
0 Прыродныя абліцовачныя камяні
[й] Пясчана-жвіровы матэрыял
0 ПяскІ сілікатныя і будаўнічыя
ф Мінеральныя фарбы
в Сапрапелі
= Сапрапелі лекавыя
♦ Крыніцы мінеральных водаў
Карта складзена і аформлена ў ліпені 1983 г. Падпісана да друку 25.11.1983 г.
ГІДРАЛАГІЧНАЯ КАРТА
МАШТАБ 12 500 000
75 >м
іраслау
боз
&Міёры
Дзб\*^,
НЁМАНСКІ
Гідралагічныя раёны, Іх межы і назвы
.Глыбокае
'Докшыйы.
іаші
іпейснае бдсх.
Шуйіліна
ІІЦЕЫ
Лёзна
Сянно
Орша
Круглае
ГЛгброгч-і
Горкі
Воранаі
Валожын
Мсйісла\
’Ліда
іеразіно
МАП
Чавусы
Крычаў
ГРОДНА
Ічучын
Наві
^тоўбйы
Узда
&с\побій>ае
Асіпоі
(лічаў
Быхаў
'fiapua
Чэрыхі
Ктмаі
Хойіыі
Баўкаі
Свіслач
Слоні
Баранаі
нХ Л А л
.-Viaрыя Даpari
Ба> руйск
(лобін-
<Ганцавічы
^обрьп,
5яроі
^antropcV
-.'Любаньі СаіАгорснае
бозЧырЬонае
Буда
іалёва
Акцябн
ОМЕЛЬ
P34t
(Жыікав\чы\
Краснаполле
Добруш ]
ІРЭСТў
Пінс)
Пегрыка\
Іванава'
Мазыр
Ійніхі
Малаі
Столі
Лельчыцы
А,Б,В
Гідралагічныя падраёны, Іх межы I абазначэнні
Водападзелы асноўных рэк
Пдралагічныя станцыі
ГІдралагІчныя пасты
якія ўлічваюць сцёк вады
узроўневыя
Сярэдні гадавы сцёк рэк
(Модуль сцёку ў л/с з кв. км)
менш 3,5 4,0 4,5
5.0 5,5 6,0 6.5 7.0 7,5 8,0 8,5 9.0 больш
Ha pm a снладзена na матэрыялах Веларуснага рэспубліканскага ўпраўлення па гідраметэаралогіі / нантролю прыроднага асяроддзя
Карта складзена і аформлсна.ў ліпені 1983 г.
Падпісана да друку 25.11.1983 г.
Роды, іх кароткая характарыстыка. Колькасць відаў у родзе
Найбольш пашыраныя віды. Месцы іх пражывання. Траплялыіасць.
Перыяд жыцця жукоў
Тып жыўлення. Чым корміцца
2. Бягунчык (Bembidion). Цела (даўж. да 6,5 мм) зверху без валаскоў, з металічным бляскам, часта са светлым малюнкам. Раслінаедныя віды вялікіх страт не прычыняюць. Надкрылы з баразёнкамі, зрэдку развіта толькі прышчытковая баразёнка, астатнія згладжаны. 20 відаў
3. Тускляк (Amara). Цела (даўж. 4,3—14 мм) прысадзістае, авальнае, смаляна-бурае або жоўтае, з металічным бляскам. Раслінаедныя, некаторыя шкодзяць пасевам і пашы. 20 відаў
КНІГІ ОНЛАЙН
