Этнаграфічная спадчына: Беларусь: Краіна і людзі
Віктар Цітоў
Выдавец: Беларусь
Памер: 208с.
Мінск 2001
132
На рынку.
Г. Пінск
рыраваную паверхню па ўсяму перыметру, акрамя пярэдняй полкі, якая закрывалася фартухом. Як спосаб дэкаравання гафрыроўка шырока выкарыстоўвалася ў спадніцах, фартухах і нават жаночых світках. 3 галаўных убораў звяртаюць на сябе ўвагу старасвецкія наміткі (платы) з тонкіх адбеленых нітак, што захаваліся да XX ст., і рытуальнавясельныя атрыбуты. Наміткі павязвалі паверх неглыбокіх, звычайна вязаных, чапцоў. Спосабы павязвання намітак і хустак у рэгіёне адрозніваліся значнай разнастайнасцю.
У аснове варыятыўнага багацця палескага касцюма ляжалі шматгранныя народныя традыцыі, якія ўзмацняліся.індывідуальным характарам вытворчасці ва ўмовах адноснай ізаляванасці і недастатковых рыначнаэканамічных сувязей са знешнім светам. Разам з тым нельга
133
T a б л і ц а. Параўнаўчыя адзнакі гісторыкаэтнаграфічных рэгіёнаў
« х * о u ” >Е 8 cd «8 х ^ .X >с > 2 S ■ cd sf 3 *2 x 2 E ^cg S £§ c S ^ >• a 2 3 S S'8' o x з B 8 ! s « 3 5 a.¥ 3 g 8 2 £ | oo
1 I 2 •е о a “ і с Е s a 5 ^ « я d X х X л О Sax ? i S 3 й з з3 3 5 S " £9 5 x « x 8 x x 5> 3 “ »M 1 5 r 3 ч 18 S a a 18 .2 3 o X “
s 1 2 3 H e4 so ^ ^Jee K
w .3 c a. UqSuUiX Й O' 'X U X ЁЧтЕ O с^ ^* w S Crt S^rrO >> O’ W M ^ O ° ю
DC X = * » O E S Й S I 5 Я O 2 « to m k xc40
9 S y 5 n= ’ s 3 ® S iOS a o 3 Л u “c w £ з । k д S Я ^ ,?l :=o8 5& F 3 S^o E >>. 9 U £з з 2 з £ 3^5 3*3 Д bS; 9 x Ox O o hS ^Х E cpa x x X
z co ^ *n s© г^ oo
134
оз
3 ^
’8
о
я 03
оЗ I
7 03
оз
co
s 3 e;
3
*
7 I Q
7 o X
o 7 03 X
X
co
3 X
3
>8
о
03
X
я
Q
оЗ
X
I X
2 с0
03
»>» o
X
03 8
X
3 X
о
х
a 4
>8
оз
о
03 х
03 X
сЗ
3 X
3
л 8
X о
с0
03 С
x й
CO r’
3
X X 5 co
«
X X
X
i + s
5 * ’£
*
3
2
03
o 7 co X
X
+
X
X
X
X
О 3 7 a
X
X
U
X
0) X
V X
X
2 »
? з
X
X) е; ч о X X о
DC оЗ
X
о
осvs
Ч 03
S u
X о
ос оЗ X
1)
л e x 5
Q. □ co cO K X « x
DC
X 7 fl
DC 03
X
з
0С
DC
03
X
7 cO X
w CO X 7 fl
03 X
03
7
5
s *
I о
о
8 оЗ
I оЗ
03
1)
5 о X X о
I) е;
о
1)
X
03 § X
03
X
3
■ 03
X
CO —
7 —
3
X о
DC оЗ X
5 w
2
7
CO X
CO X
7 fl
о
X
«
ос
0С 03
03
03 X
0)
5 о
X X о
03
03 X
С0
Я X
»>>
DC 03 X
CO
S
3
2 03 X
« ।
( to u o « vo sou 4»>> s
o SD X 4
л
7
03 X
§ X X о
1)
X
58
03 X
DC оЗ X
03 X 03
co 5 c0
7 03 X
DC 03 X X о X
я 5
o • X ®
• CO 1 ^ X
03 S' & VS M x 03 X 03 3 EC
a 3 * CO X O X. * o X 4 X >»« cO 5 3
X 3 DC vs X z 3 X
u z CO X CL 3
u co X 3 CL O 7 CO oc h 3 H DC 3 X CO ’>» CO DC 9 X X u Q 0) co 3 7 fl — Q cO g a o VS co 3 u 3 CO = L ax £x co 3 3 g 03 CL 3 X 3 X X 3 X ’>» 3 CL Q DC 3 X o X Q
E < 2 < Q 6 Q X X sH X <
3 * «
X
3
o Q. CO X
3 X
X CO a o m cO
135
пакідаць без увагі і этнічную псіхалогію, яе актыўную ролю ў фарміраванні самабытных рыс культуры. У спецыфічных умовах свайго існавання палешукі выпрацавалі аптымальныя нормы і звычаі, што мелі для іх жыццёва важнае значэнне, і скептычна адносіліся да прынесеных збоку і чужародных для іх традыцыйнай культуры навацый, супрацьпастаўляючы ім зыходзячыя з народных глыбінь жыццесцвярджальныя самадзейныя высновы.
У Заходнім Палессі існаваў шэраг буйных цэнтраў народных промыслаў — ткацкіх, гарбарнааўчынных, ганчарных, дрэваапрацоўчых і інш. Адзін з найбольш спецыялізаваных — ганчарны промысел быў сканцэнтраваны ў некалькіх цэнтрах — Гарадной, ПагостЗагародскім, Пружанах. Мясцовыя майстры выраблялі белагліняны ці задымлены (чорнаглянцавы) посуд, што быў вядомы далёка за межамі рэгіёна.
Блізкія ландшафтнагеаграфічныя ўмовы, спецыялізацыя гаспадарчых заняткаў, устойлівасць архаічных форм культуры і быту выяўляюць шмат агульных рыс Заходняга і Усходняга Палесся. Разам з тым культурны ландшафт кожнага мае сваё непаўторнае аблічча, што назіраецца ў матэрыяльнай культуры, фальклорнай творчасці, звычаях, народных гаворках. Гэтая разнастайнасць «зіхаціць» і ў межах кожнага рэгіёна, адлюстроўваючы гістарычныя шляхі і спосабы прыстасавання да мясцовых умоў і творчы характар народнай культуры.
Пытанні і заданні:
1. Што такое гісторыкаэтнаграфічны рэгіён? Па якіх прыкметах ён вылучаецца?
2. Якія гісторыкаэтнаграфічныя рэгіёны вылучаюць на тэрыторыі Беларусі?
3. Што ўяўляюць сабой этнаграфічныя межы паміж рэгіёнамі?
4. Дзе і чаму (паспрабуйце растлумачыць) праходзяць межы паміж Цэнтральнай Беларуссю і Усходнім Палессем, Панямоннем і Заходнім Палессем?
5. Звярніце ўвагу на Табліцу параўнаўчых адзнак рэгіёнаў. Дапоўніце яе параўнаўчай характарыстыкай іншых прыкмет.
6. Зрабіце краязнаўчаэтнаграфічнае апісанне
136
сваёй мясцовасці (ці асобных накірункаў народнай дзейнасці, промыслаў, традыцыйнага адзення, звычаяў, стану помнікаў гісторыі і кулыпуры і іній.).
Пры характарыстыцы асобных рэгіёнаў выкарыстоўвайце план:
1) Геаграфічнае становішча, прыродны ландійафт, ацэнка мясцовых рэсурсаў.
2) Асаблівасці этнагенезу і этнічнай гісторыі (старажытныя плямёны I княствы; найбольш значныя гістарычныя падзеі, што ўплывалі на гістарычны лёс краю; міграцыйны рух, этнічная сітуацыя, этнасацыяльны і канфесійны склад насельніцтва).
3) Мясцовыя гаворкі і фальклор.
4) Адметныя асаблівасці традыцыйнай гаспадаркі (земляробства, жывёлагадоўлі, прамысловай дзейнасці).
5) Характар рассялення і арганізацыя жылля (паселішчы, сядзібныя забудовы, планіроўка жылля, канструкцыйныя асаблівасці, падсобныя і гаспадарчыя пабудовы).
6) Народнае адзенне. Дэкаратыўнапрыкладное мастацтва.
7) Мясцовыя (лакальныя) адрозненні ў культуры і народнай гаспадарцы.
ГІСТАРЫЧНАЯ ЭТНАГРАФІЯ СУМЕЖНЫХ РЭГІЁНАЎ
Вільня і Віленскі край
Вільня і Віленскі край, дзе перасекліся гістарычныя лёсы і ўзаемастасункі суседніх беларускага, летувіскага і польскага народаў, былі і застануцца неад’емнай часткай нашай нацыянальнай гісторыі. Віленшчына была заселена крывічамі, продкамі беларусаў, яшчэ ў канцы I тысячагоддзя; імі і была заснавана старажытная Вільня, што насіла першапачаткова назву Крыўгорада. Упершыню яна ўпамінаецца ў летапісе пад 1128 г., калі Мсціслаў, князь кіеўскі, напаў на землі крывічоў і жыхары Вільні выбралі сваім князем Расціслава Рагвалодавіча, унука знакамітага полацкага князя Усяслава Чарадзея.
У 1323 г. Вільня стала сталіцай Вялікага княства Літоўскага (першай сталіцай яго быў Наваградак). На працягу II тысячагоддзя паміж Віленшчынай і ЛітвойБеларуссю не існавала палітычных і этнічных межаў, такая пагроза стала рэальнасцю толькі ў сувязі з нядальнабачнай палітыкай «падзяляй і ўладарнічай», якая праводзілася на працягу дзесяцігоддзяў камуністычным урадам пад сцягам інтэрнацыяналізму. Старажытныя муры Вільні, яе непаўторныя саборы, што ўвасобілі мастацкія стылі розных эпох і канфесій, узводзіліся ўмелымі рукамі нашых продкаў. Тут захавалася шмат помнікаў, арганічна звязаных з нашай гісторыяй,— Вострабрамскі сабор са знакамітай іконай Маці Боскай; будыніны друкарні Мамонічаў, дзе друкаваў свае кнігі Францыск Скарына і іншыя беларускія асветнікі; старэйшы ва Усходняй Еўропе Віленскі універсітэт, большасць студэнтаў і выкладчыкаў якога былі выхадцамі з Беларусі; будынкі першай беларускай гімназіі; рэдакцыі новай адраджэнскай газеты «Наша ніва»; мемарыялы на могілках «Роса», дзе пахаваны знакамітыя прад
138
стаўнікі беларускай культуры і дзяржаўныя дзеячы, і г. д. Тут жылі і працавалі нашы вядомыя продкі Францыск Скарына, Леў Сапега, Лаўрэнцій Зізаній, Кастусь (Вінцэнт) Каліноўскі, браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі і многія іншыя. Вільня як сталіца БеларускаЛітоўскай дзяржавы і як культурны цэнтр уваходзіла ў сузор’е такіх знакамітых славянскіх цэнтраў, як Кракаў, Варшава, Прага, СанктПецярбург, Масква, а для Усходняй Еўропы, па вобразнаму выразу, служыла раскрытай брамай у еўрапейскую цывілізацыю.
^вернемся цяпер да этнічнай сітуацыі і этнічнага складу насельніцтва Віленшчыны ў другой палове XIX — пачатку XX ст. У гэты перыяд назіраўся супярэчлівы працэс у зоне сумеснага пражывання суседніх народаў: інтэграцыя і асіміляцыя, з аднаго боку, і рост нацыянальнай самасвядомасці, нацыянальнага самавызначэння — з другога. У зоне цераспалоснага пражывання беларусаў, палякаў і летувісаў склалася даволі заблытаная сітуацыя, пры якой не заўсёды можна было дакладна выявіць нацыянальную прыналежнасць і акрэсліць арэалы пражывання розных этнічных груп. У Віленскай губерні, як адзначалі сучаснікі, часта пра чалавека цяжка сказаць, хто ён — летувіс або беларус: безбароды, католік, адзенне яго летувіскага крою, а гаворка — беларуская з дамешкам польскіх слоў, як і прозвішчы — Гайдун, Чыжык і да т. п.— зусім не летувіскія.
Першы ўсерасійскі перапіс насельніцтва, што быў праведзены ў 1897 г., у якасці асноўнай этнавызначальнай прыкметы прыняў родную мову, што дало магчымасць больш пэўна праясніць рэальную этнічную сітуацыю і працэнтныя суадносіны розных этнасаў, што пражывалі ў так званых заходнерускіх губернях і, у прыватнасці, на Віленшчыне. Паводле перапісу, у Віленскай губерні пражывала мноства нацыянальных груп, больш за палавіну насельніцтва складалі беларусы — 56,05 %, або 891 903 чалавекі, прыкметна ўступалі ім летувісы — 17,58 %, яўрэі — 12,72 %, палякі — 8,17 %, рускія (велікаросы) —4,94 %, астатнія — немцы, татары, украінцы і інш. налічвалі разам меней 1 %. Звяртае на сябе ўвагу, што ў матэрыялах перапісу побач з летувісамі фігуруюць жмудзіны, якія пражывалі ў асноўным у Ковенскай губерні; у Віленскай губерні жмудзінаў (жэмайтаў), паводле перапісу, значылася ўсяго 157 чалавек.
139
Асобы інтарэс уяўляе этнічны склад насельніцтва Віленскага павета. Паводле тых жа даных, у павеце ў канцы XIX ст. пражывала 93 896 беларусаў, або каля 26 % ад усяго насельніцтва, другое месца належала яўрэям — 21,84 % (у асноўным за кошт Вільні, 40 % жыхароў якой у гэты час складалі яўрэі), затым ішлі летувісы — 20,92 %, палякі — 20,05 %, рускія (велікаросы) — 10,42 %. Такім чынам,славянскае насельніцтва Віленскага павета складала каля 58 %. Значныя карэктывы ў этнічную сітуацыю краю ўносіла Вільня, дзе ў гэты час пражывала 154 532 жыхары; 40 % з іх, як было ўпамянута, складалі яўрэі, 30,1 —палякі, 20,1 — рускія, 4,3 — беларусы, 2 % — летувісы. Затое ў сельскіх мясцовасцях Віленскага павета, дзе пражывала ў асноўным карэннае насельніцтва, для якога Віленшчына была Бацькаўшчынай у многіх пакаленнях продкаў, беларусы складалі каля 42 %, летувісы — каля 35, палякі—12, рускія — 3,3 %. У суседніх памежных паветах — Свянцянскім, Ашмянскім, Лідскім — перавага беларускага насельніцтва была яшчэ больш прыкметнай.
КНІГІ ОНЛАЙН
