Фальклор і этнакультура Чарнобыля
Васіль Ліцьвінка
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 256с.
Мінск 2006
Паводле Часлава Пяткевіча, закапаныя ў зямлю галінкі вярбы мелі ахоўваць поле ад градабою і ад «нячыстай сілы». Косці мелі перашкодзіць разрастанню пустазелля. Шкарлупінкі з яек павінны былі спрыяць хуткаму ўзыходу збажыны. Даследчык звярнуў увагу і на тое, што пад-час Юр’еўскіх урачыстасцяў сяляне пілі гарэлку і спажывалі яйкі, пры-несеныя ў дубовых кошыках. Усё гэта было праявай палескіх вераван-няў, звязаных са старажытнымі боствамі, назовы якіх ужо зацёрліся ў народнай свядомасці. Так ці інакш, у апісаных звычаях праяўляецца вера палешука ў магчымасць магічнага ўплыву чалавека на зямлю, на ўрад-лівасць глебы, ад якой, як вядома, залежаў дабрабыт вёскі і дастатак у сялянскіх хатах. Часлаў Пяткевіч падкрэслівае, што ўсе гэтыя звычаі вялі свой радавод ад старажытнаславянскай веры ў існаванне падзем-ных сілаў, якія валодаюць ураджайнасцю глебы і гэтым самым уплыва-юць на жыццё працоўнага селяніна.
Паводле даследчыка, усе катэгорыі гэтых вераванняў, у характары якіх праяўлялася этнічная духоўнасць, не маглі не выклікаць асуджэн-ня з боку хрысціянскага духавенства на Беларусі. Апошняе, пачынаю-чы з XIII стагоддзя, не раз востра крытыкавала сялян, называючы ста-рыя звычаі «д’ябальскімі і антыбоскімі». Зразумела, што ўдзельнікі ста-ражытных абрадаў ні ў якім выпадку не звязвалі іх з антыхрысціянскімі перакананнямі. Часлаў Пяткевіч, несумненна, гэта дасканала разумеў і падкрэсліваў, што ўдзельнікі такіх абрадаў на Беларусі не толькі не звяз-валі свае дзеянні з антырэлігійнасцю, але часта адзначалі, што разам з імі прымае ў іх удзел сам Бог. Даследчык прыводзіць, між іншым, тэкст песні, у якой гаворыцца аб тым, што «сам Бог ходзіць і жыта родзіць». Аднак патрэбная тут пэўная агаворка. Часлаў Пяткевіч заўважае, што, быць можа, гаворачы аб прысутнасці Бога, беларускія сяляне мелі на ўвазе такія старыя дахрысціянскія боствы, як Бялун або Жыцень, якія выступалі часта ў старой беларускай міфалогіі як «палявыя валадары».
У далейшых фрагментах публікацыі Часлаў Пяткевіч дае пашыра-ную характарыстыку постаці боства, называнага Белуном: «Бялун — гэта барадаты старац, апрануты ў белае, з посахам і торбай, напоўненай зола-там. Паяўляецца ён у збожжы, пры нагодзе апякуецца і моцна ўспама-гае жнеяў. Пастаянным яго сховішчам з’яўляецца лес. Бялун часта вы-водзіць на ўласцівую дарогу заблуджаных падарожнікаў. Факт гэты знайшоў адлюстраванне ў прыказцы: «Цёмна ў лесе без Белуна». Мяс-цовыя жыхары лічаць Белуна вялікім дабрадзеем. Бялун носіць на носе напоўненую золатам торбу і ахвотна плаціць золатам тым асобам, якія ўслужліва выціраюць яму нос. Якраз з гэтай прычыны на Беларусі пра
124
5. Фальклор і традыцыйная культура Чарнобыльскага рэгіёна ў XX ст.
чалавека, якога спаткала нечаканае шчасце, гавораць, што «пасябраваў ён з Белуном». Яшчэ больш каларытную характарыстыку даў Часлаў Пяткевіч постаці міфалагічнага ўяўлення, званага Жыценем. Вось яе фрагмент: «Жыцень з’яўляецца яшчэ болей папулярным. Уяўляецца ён беларускаму люду як састарэлы карлік з суровым выразам твару і скуд-лачанымі валасамі, выключна худы, з трыма вачыма. Народ з усходняга Палесся ўяўляе яго сабе як старца з трыма галовамі і вогненнымі язы-камі. Ад яго залежыць характар ураджаю. Аб гэтым сведчыць палеская прыказка «Жыцень жыта і хлеба даў», і таму, пачынаючы жніво, спява-юць на Беларусі песні ў гонар збожжа, вітаюць пры гэтым Жыценя і просяць яго даць багаты ўраджай. У народным перакананні, Жыцень паяўляецца ў полі пасля зборкі ўраджаю, падбірае пакінутыя каласы і нясе іх сялянам, якія старанна сабралі плён, а сялян нядбайных карае дрэнным ураджаем. Жыцень з’яўляецца сляпым. Ён ахоўвае сялібы і палеткі, а кожнае зерне, пакінутае ў полі, клапатліва падбірае. Палешукі, з увагі на тое, што Жыцень цікавіцца перадусім азімінай, спалучаюць яго з восенню. Сярод беларусаў Жыцень выступае таксама пад такімі назвамі: Рай, Спарыш, Багач або Спешка-Спарышка. Ён у стане спры-яць чалавечаму шчасцю, здароўю і багаццю. 3 гэтай прычыны жнеі пе-рад жнівом на хвіліну задумоўваюцца і нерухомеюць з перакананнем, што ў гэты момант Спешка-Спарышка дасць ім у гарачы жніўны дзень поспех, удачу. Просяць пры гэтым, заклікаюць на дапамогу халодны ве-цер: «О, прыляці да нас буйным ветрам на матылёчку».
У працяг разважанняў пра палескія земляробчыя ўяўленні, Часлаў Пяткевіч — на аснове сваіх шматлікіх назіранняў — сцвярджае, што ў многіх рэгіёнах Беларусі жнеі пад канец уборкі азімай збажыны пакі-далі жменю нязжатага збожжа, якую называлі «барадою». Прызначала-ся яна для «палявога духа» або гаспадара. У шматлікіх мясцовасцях «ба-раду» жыхары атаясамлівалі з казлінаю барадою. У перакананні люду, казёл падчас гэтага абраду сядзеў на мяжы і любаваўся працай жнеяў. Рытуал гэты выявіўся, паводле Часлава Пяткевіча, у палескай жніўнай песні, якая пачыналася ад слоў: «Сядзіць казёл на мяжэ, дзівуецца ба-радзе». Даследчык падкрэслівае, што яшчэ ў канцы XIX стагоддзя на Беларусі існавала перакананне аб тым, што пры канцы жніва «жытнёвы дух» уцякае перад сярпамі жнеяў на канец загону, пакуль урэшце жнеі ловяць яго і завязваюць у апошні вялікі сноп. Разважанні на гэтую тэму Пяткевіч заканчвае рэмінісцэнцыяй: «Завуць яго, гэты сноп, бабаю або збожжавай маткай — «жытнёвая маці». У многіх мясцовасцях яго апра-наюць у жаночую вопратку, саджаюць на ім найпрыгажэйшую жняю,
125
I. АД ПРАСЛАВЯНСКАГА ДА НАШАГА ЧАСУ
упрыгожваюць яе галаву вянком, звітым з «барады». У канцы жнеі ня-суць гэты сноп — бабу ў двор гаспадара».
3 публікацыі Часлава Пяткевіча даведваемся, што жнеі спявалі пры гэтым жніўныя песні і пакідалі на таку ў пуні некалькі жменяў збожжа з той мэтай, каб карыстаўся ім «палявы дух» і не краў збожжа з засекаў. У працяг характарыстыкі гэтага абраду Часлаў Пяткевіч сцвярджае: «Увайшоўшы ў хату, вянок з калоссяў вешаюць, як правіла, на іконе свя-тога Міколы, а вялікі сноп ставяць на покуце пад абразамі, дзе ён будзе заставацца аж да часу новай сяўбы. У гэтым часе будзе ён абмалочаны і зерне з яго гаспадар змяшае з усім пасяўным зернем. Звычай гэты выні-кае з веры ў тое, што ў ім адродзіцца «палявы дух» і ў далейшым будзе спрыяць добраму росту збожжа. Абрад гэты заканчваўся болей ці меней багатым пачастункам, залежным ад дастатку і гасціннасці гаспадара».
Да несумненна цікавых трэба аднесці інфармацыю Часлава Пяткеві-ча пра тое, што ў некаторых рэгіёнах Беларусі побач з «жытнёвай ба-бай» выступала постаць «жалезнай бабы». Даследчык цвердзіць, што гэтая міфалагічная постаць выконвала ролю ахоўніка збожжавых палет-каў ад зладзеяў, псотнікаў і свавольных дзяцей, якія маглі пашкодзіць зба-жыну. Ахоўніца гэтая мела сваіх памагатых у асобах русалак, якія з ёю супрацоўнічалі ў часе «расавання жыта». Русалкі заказытвалі насмерць усіх тых, хто ў часе «расавання збожжа» стараўся стрэсці з каласоў «расу».
Несумненна, цікавым з’яўляецца сведчанне пра тое, што на Усходнім Палессі выступала уніфікацыя паміж «духам палёў» і «духам хатнім», званым дамавіком. Часлаў Пяткевіч піша, што на Беларусі наступала дзівоснае перамяшчэнне «палявога і хатняга духаў». Па словах аўтара, у народных уяўленнях «палявы дух» перамяшчаўся ў сялянскую хату разам з апошні.м снапом і ў сувязі з гэтым наступала «дэтранізацыя да-мавіка», які мусіў уцякаць з хаты ў поле. Аўтар сцвярджае: «Палявы дух часова сяліўся ў хаце і выганяў з яе хатняга д’ябла дамавіка, які з гэтага моманту станавіўся палявым д’яблам».
Дзівосная эвалюцыя наступала таксама ў выпадку «жніўнай маці», якая пераўвасаблялася ў чараўніцу і магла выклікаць град, засуху ды была ў стане размножыць шкодных насякомых — інсектаў. Можна было іх пазбыццатолькі пры дапамозе адпаведных захадаў і заклёнаў.
Паводле Часлава ІІяткевіча, усе дагэтуль характэрныя міфалагіч-ныя постаці былі рэліктамі этнічных вераванняў і перакананняў, якія разам з прыходам хрысціянства пачалі павольна знікаць з народнай свя-домасці або прыстасоўвацца да хрысціянскай дагматыкі. Змены гэтыя аўтар асвятляе наступным чынам: «Бог, у адрозненне ад «жытнёвага
126
5. Фальклор і традыцыйная культура Чарнобыльскага рэгіёна ў XX ст.
боства», пачаў называцца Госпадам Богам. Зрэшты, асабіста выступае ён досыць рэдка, але яго святыя пачынаюць пераймаць розныя функцыі папярэдніх ідалаў. I так: святы Юры выклікае жыццядайную расу, свя-ты Мікола з’яўляецца сейбітам ярыны, святы Пётр галубіць каласы і зерне, прарок Ілля апякуецца жнівом».
Часлаў Пяткевіч прыводзіць пры нагодзе тэкст наступнай народнай песні:
Па тваім полі Бог ходзіць,
Госпад Бог ходзіць да жыта родзіць.
Святы Юры да ўрасіўся, Святы Пятро ўкаласіўся, Святая Ілля жыта жала, Жыта жала, у сцірты клала.
Аўтар заўважае, што ў прыведзенай песні адсутнічае святы Мікола, праўдападобна, з тае прычыны, што выступленне ў тэксце Бога быццам бы ліквідуе патрэбу ў прысутнасці ягонага заступніка — святога Міколы.
Часлаў Пяткевіч у сваім даследаванні падкрэслівае, што палескі се-лянін нярэдка адмоўна характарызаваў хрысціянскіх святых. Пры гэ-тай нагодзе спасылаецца ён на Барыса Палікарпа, якому Ілля даручыў знішчэнне палявых д’яблаў. Аднак той святы намнога часцей пападаў у сялянскія снапы, чым у нячыстую сілу.
Паводле Часлава Пяткевіча, беларускія сяляне верылі ў тое, што ў часе свята Панцеляймона, якое прыпадала на 9 жніўня (у Пяткевіча на 27 ліпеня. — В.Л.), Барыс Палікарп свае намаганні ў змаганні з д’ябламі перадаваў святому Панцеляймону, які свядома кіраваў перуновыя стрэ-лы ў снапы тых сялян, што ігнаравалі ягонае свята. 3 гэтай прычыны сяляне ўцякалі з поля, дзе знаходзіліся іх снапы, баючыся смерці. На думку Пяткевіча, у гэтай сітуацыі з’явілася прыказка «На Барыса за хлеб не бярыся».
3 усіх прыведзеных фактаў, звязаных з народным разуменнем зем-ляробчых міфалагічных уяўленняў і хрысціянскіх святых, бачым, што ў свядомасці палешукоў дахрысціянская мінуўшчына ў значнай ступені акрэслівала народныя ўяўленні аб прыродзе, земляробчай працы і аб надвор’і. Уяўленні гэтыя грунтаваліся на перакананні, што зямля, апра-цоўка нівы, надвор’е і ўрадлівасць, а гэтым самым і жыццё селяніна моцна залежала ад праславянскіх міфалагічных істот або ад хрысціянскіх свя-тых. 3 запісаў і ацэнак, прыведзеных Чаславам Пяткевічам, бачым, што ў адносінах палешукоў да прыроды і гаспадарчай дзейнасці маем да-чыненне з арганічным спалучэннем праславянскага і хрысціянскага, з перакананнем аб тым, што, па сутнасці, усе вышэйшыя сілы часцей зем-
КНІГІ ОНЛАЙН
