Фальклор і этнакультура Чарнобыля
Васіль Ліцьвінка
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 256с.
Мінск 2006
Фарміраванне і пабудова музычнай формулы-схемы звязаны са ста-ражытным аграрна-магічным веснавым абрадам, што надае напеву фун-кцыі магічнага заклінання, а таксама інтанацыі клічнага, урачыста-вес-навога характару. Тыповы напеў-формула — вынік шматгадовага гіста-рычнага развіцця і адбору дасканалых ладапапевак (рытмаінтанацый) і рытмаструктур; яго галоўная рыса — рухомасць і зменлівасць, якая вы-ражана ў меладычным, ладавым і рытмічным вар’іраванні.
Абрад «стралы» ўключае ў сябе вялікі цыкл вясенне-летніх караго-даў. Рытміка іх вельмі разнастайная, але разам з тым рытмаструктуры напеваў і вершаў роднасныя.
Напевам карагодаў уласцівы прастата, яснасць, выразнасць і арыгі-нальнасць меладычнай мовы, танцавальная пластычнасць і рэльефнасць рытмічнага малюнка, глыбіня, сардэчнасць і непасрэднасць пачуцця, нацыянальная самабытнасць.
Парадак размяшчэння тэкстаў у гэтым раздзеле адпавядае чатыром тыпам формульных напеваў, якія выяўляюцца ў мелодыцы карагодаў «стралы».
У агульнай плыні святаў вясны Ваджэнне і Пахаванне стралы — гэта ад Вялікадня да Ушэсця па-мастацку распрацаваная форма карагодна-гульнёвай тэатралізаванай традыцыі ўміласціўлівання найбольш заст-рашальнай вясной прыроднай стыхіі — маланкі. Пазней у рэгіянальнай культуры яна развілася ў адзін з найважнейшых мясцовых культаў — Перуна.
31
I. АД ПРАСЛАВЯНСКАГА ДА НАШАГА ЧАСУ
Перасоўнае — на саракавы дзень у чацвер на шостым тыдні пасля Вяліка-дня магічнае свята «пахавання стрялы», маланкі. Сорак дзён яе прыгожа ўмілас-ціўліваюць маляўнічымі веснавымі ка-рагодамі, а калі на Ушосніка-Шосніка хаваюць, спяваюць-замаўляюць:
Як пушчу стрялу дай па ўсём сялу, Ох і вой люлі, дай па ўсём ся... у-у-у!* Ты не ўбі, стряла, добра молайца.
ГІа тым молайцу некаму плакаці. Матка старанька, сястра маленька. Дзеткі дробныя, невыгодныя.
Жана молада, каля горада.
Самую застрашальную стыхію — першую веснавую маланку ў кожнай вёсцы Веткаўшчыны, дзе да нашага часу добра захавалася традыцыя «стря-лы», хавалі на ўзмежку жытняга поля: парадыйна галасілі па ёй і закопвалі ў выглядзе лялькі ў знішчанай Чарнобы-лем Барталамееўцы, закопвалі на поле сакральныя прадметы ў Стаўбуне, а ка-ласкі мінулагодняй збажыны ў Ка-зацкіх Балсунах і шмат іншага.
На луцэ, луцэ, шаўковай траве, Ой лі, вой люлі, шаўковай траве,* Там Іванька коніка пасе.
Коніка пасе, з конем гаворя:
— Ох ты, конь, мой конь, я цябе прадам. Я цябе прадам за лук, за стрэлку.
За лук, за стрэлку, за красну дзеўку.
Але ўсё гэта пад бясконцую коль-касць карагодаў: «Як у нашых вароцеч-
Раслішіая, гсаметрычная і зааморфная «мовы» арпамспта тут сііікрэтычныя і свсдчаць пра ўмоўнасць іх падзелу. Пры ўсі.м нястрымпым развіцці пязмешіа прапосіцца ііраз ста-годдзі ахоўпая функцыя гэтых арпамептаў. Іх месца — «пад уваходам» (акпо, дзверы, бра-ма, вароты) і «над хатай», «па чатырох кутах». Тут спалучаюцца матывы «стралы» з вог-нспнымі, сонечнымі і расліннымі сімваламі і. магчыма,састылізаванымістварэннямі. Гэта азначае іх спрадвечны змест не толькі як грамавых ахоўных знакаў, алс і як «стваральных сіл» прыроды (параўп. гэтыя ж вобразы ў карагодах «стралы»)
32
1. Фальклорна-этнічныя архетыпы Чарнобыля
ках шырокае возера», «Аз крывогатанца невывяду канца», «Лука», «На вуліцы дзеўкі гулялі», «Проці бацькавых варот я скакала малада» і інш. Яны ўражваюць разнастайнасцю рухаў, дзеянняў, тэатралізацыяй, па-радзіраваннем. «Пахаванне стрялы» заканчвалася агульным абедам на полі, ідучы адкуль пачыналі спяваць ужо летнія песні.
Палотныя і касарскія песні. Ва ўсходняй частцы Чарнобыля ўстой-ліва зберагаецца назва «палотныя» для каляндарных песень, якія супра-ваджалі праполку ўсходаў. Рукі палольшчыц былі занятыя, а манатон-насць працы аблягчалася працяжнай, доўгай песняй, напоўненай роз-думам аб сямейным жыцці, асабістым лёсе. Яны, як і многія іншыя аналагічныя групы песень — касарскія, ярынныя, ільняныя, ды і боль-шасць восеньскіх, — не маюць ясна акрэсленай абрадавай спецыфікі ў паэзіі. Але і да нашага часу народныя спявачкі адназначна гавораць аб гэтых песнях як аб «палотных» або «калі полюць», і пры гэтым адзна-чаюць, што іх пачынаюць спяваць літаральна на наступны дзень пасля таго, як закончылі «спяваць вясну». 3 мастацкага боку гэта знайшло адлюстраванне ў напевах песень, дзе веснавая, больш мажорная мело-дыка «гукання вясны» змяняецца на працяжнасць, мінорнасць летніх песень.
Па тэматыцы сярод палотных вылучаюцца пераважна любоўныя і сямейныя песні. Невыпадковай, у сувязі з менавіта такой тэматыкай, з’яўляецца прысутнасць тут таксама некаторых балад. Баладныя эле-менты арганічна ўплятаюцца і ў сюжэт іншых палотных песень. Магчы-ма, гэта адна з прычын існавання сярод палотных матываў «жорсткага раманса» (параўн. «Што над нашай над каморай», дзе апавядаецца, як маладую дзеўку «звяры разарвалі»), Такім чынам, палотныя песні ў су-часных запісах больш правільна было б назваць прымеркаванымі да па-чатку летніх. Адзіным і дастаткова абгрунтаваным сведчаннем гэтага трэ-ба, відаць, лічыць іх напевы.
Як і палотныя, касарскія песні не звязаны з абрадамі, нават іх кален-дарная прымеркаванасць вельмі адносная, але паэтычныя замалёўкі гэ-тых песень, як правіла, — сцэны касьбы, а павароты лёсу, думак, пачуц-цяў герояў так ці інакш звязаны з працай на лузе. Свята Пятра, якое супадала з пачаткам касавіцы, азначала ў сялянскім календары і першы крок насустрач восені: «Прыйшоў Пятрок— упаў лісток».
Куста. Перасоўнае свята ў нядзелю на пяцідзесяты дзень пасля Вялі-кадня як найвышэйшы росквіт расліннасці (другая назва — Пяцідзесят-ніца). Першародная трыяда сусвету (у беларускім традыцыйным кален-
33
I. АД ПРАСЛАВЯНСКАГА ДА НАШАГА ЧАСУ
дары гэта Вялікдзень — Тройца — Купала), асновы росквіту якой асэнсаваны ўжо ў індыйскіх Ведах, су-гучна прыроднай аснове беларускага земляробчага календара і хрысціянскай філасофіі: Сонца (Бог — бацька), Мая (Зямля — Maui) і Агонь (Сын — дух святы).
На Тройцу пачыналі збіраць лекавыя зёлкі, травы, біяэнергія якіх найбольшая менавіта ў гэты час, пазбаўляе людзей ад невылечных хва-роб, дае ім моц, сілу і здароўе, так неабходныя ў час ужо хуткага жніва, касьбы і другіх цяжкіх летніх прац, а таксама людзям урбанізаванага грамадства, адарваным ад лекавай сілы прыроды.
На гістарычнай турава-пінскай зямлі вадзілі Куста — упрыгожаную кляновай зелянінай з ног да галавы самую прыгожую дзяўчыну — ува-сабленне найбольшага росквіту расліннасці і ўрадлівасці. Ля кожнай хаты пелі гаспадарам:
Ой, мы былі ў вялікаму лесе, Звілі Куста з зялёнага клёну Дай прывялі Куста да слаўнага двору. Выйдзі ж, пане, з новага пакою. А нашай Кусце не стоем стаяці, Трэба ёй, трэба піці-есці даці. Трэба Кусце крынічнай вадзічкі, Трэба ёй, трэба панчошкі-чаравічкі. Ой, дзень добры, наш пане, да хаты, Ой, ці вяліш нашай Кусце стаці, Бочку мядочку прыпявалачкам даці, Нам, маладзенькім, на ганку пагуляці.
Вадзіла Куста толькі «дзявочае войска». Паміж ім і гаспадаром ад-бываліся імправізаваныя дыялогі, пабудаваныя на славеснай магіі і пры-гаворах-пажаданнях: «Дзе Куста ходзіць — там жыта родзіць, а дзе аб-мінае — там вылягае»; «Дзе Кусту вадзілі — там пшанічанька радзіла».
Провады русалкі. Другім па значнасці і наяўнасці толькі ў гэтым рэгіёне і толькі на паўднёва-ўсходнім ускрайку Чарнобыля з цэнтрам у Лоеўскім раёне (вв. Дзімамеркі, Пярэдзелкі, у тым ліку ў самім Лоеве і
34
1. Фальклорна-этнічныя архетыпы Чарнобыля
шматлікіх іншых месцах) трэба назваць абрад Провады русалкі. Пера-соўнае свята восьмага тыдня пасля Вялікадня, якое доўжылася да ня-дзелі, мела назвы Русальнага, Гранога, Праваднога, Духавога і заканч-валася русальнымі розыграмі.
Унікальны абрад у вёсцы Дзімамеркі пачынаеццаз таго, што цнатлі-выя дзяўчынкі на крыжы сваіх дзядоў развешваюць вяночкі, чаму па-чынае перашкаджаць русалка, што з’яўляецца на могілках. Яе ловяць хлопцы-русалы і пасля сакральных карагодаў на могілках урачыста пра-водзяць у жыта, дзе, па павер’ях, яна становіцца сімвалам урадлівасці. Гэтае перасоўнае свята восьмага тыдня пасля Вялікадня, якое доўжыц-ца сем дзён, мела назвы Русальнага, Гранога, Праваднога, Духавога і за-канчвалася Русальнымі розыграмі ў нядзелю. Звязаныя з русалкамі па-вер’і і рытуалы вядомы па ўсёй Беларусі (што, напрыклад, прыгожа апа-этызавана ў «Свіцязянцы» і шматлікіх іншых творах Адама Міцкевіча), але ў поўным абрадавым выглядзе найболын захавалася на самым крайнім паўднёва-ўсходнім Палессі, асабліва ў Лоеўскім раёне.
Як правіла, вобраз русалкі — гэта ўвасабленне душ бясчасна да шлю-бу загінуўшых дзяўчат-тапельцаў, якія жывуць у вадзе і цягнуцца да жывых:
На гряной нядзелі русалкі сядзелі, Рана-ранюсенька, русалкі сядзелі.* Русалкі сядзелі, на дзевак глядзелі. — Дзевачкі-сястрыцы, падайце вадзіцы. Падайце вадзіцы з халоднай крыніцы. 3 глыбокай крыніцы ды з-пад той вярбіцы. Падайце вадзіцы душу прычасціці.
Душа прычасціцца — жыццё вараціцца. Тады будзем з вамі краскі сабіраці. Краскі сабіраці, песенькі спяваці.
Культ Дзядоў дапаўняўся ў постаці русалкі сімвалам урадлівасці нівы, таму яе лавілі на Лоеўшчыне на могілках і пад адпаведныя песні праводзілі ў жыта:
Правяду русалку із дому да бору, Рана, рана із дому да бору.* Із дому да бору, у зялёну дуброву. У зялёну дуброву, у ядраное жыта. У ядраным жыце там русалцы жыці.
У безлічы песняў, паданняў, былічак, русальных карагодаў русалка выступае як двухаблічная істота: як сімвал урадлівасці яна добрая, а як міфалагічная — варожая, якая можа завабіць і заказытаць, утапіць.
35
I. АД ПРАСЛАВЯНСКАГА ДА НАШАГА ЧАСУ
Русалка па найбольш старажытных уяўленнях — «старая, тоўстая баба, з жалезнымі цыцкамі, стаіць у жыце» — сімвал урадлівасці эпохі матрыярхату. Ва ўсходніх раёнах Чарнобыльскага рэгіёна (Лоеўскі, Рэ-чыцкі, Хойніцкі) веснавы цыкл абрадавай паэзіі завяршаўся гэтым аб-радам і русальнымі песнямі, якія ўзніклі на аснове ўяўленняў аб русал-ках як аб дэманічных істотах, здольных аказаць уплыў на ўрадлівасць палёў, але, у той жа час, якія могуць быць небяспечнымі для людзей. Русалкам прысвячаўся восьмы ад Вялікадня тыдзень, што ішоў за сёму-хай — «русальны тыдзень», «граныя тыдзень, нядзеля», «траецкі май». У Рэчыцкім раёне панядзелак лічыўся днём русалкі і называўся «Іван ды Мар’я». Часам русалку ўяўлялі старой агіднай жанчынай, адзінае адзенне якой — доўгія валасы (Петрыкаўскі, Жлобінскі, Лоеўскі раё-ны). Жывой веры ў русалак зараз няма, але сталыя жанчыны цвёрда ўпэўнены, што русалкі былі выдуманы для таго, каб прыстрашыць дзя-цей: баючыся русалкі, якая нібыта можа зацягнуць у жыта, у каноплі, малыя не адыходзілі далёка ад дому (Ельскі, Лоеўскі раёны). У Жлобін-скім раёне русалка — сінонім вядзьмаркі, якая шкодзіць у купальскую ноч.
КНІГІ ОНЛАЙН
