Фальклор і этнакультура Чарнобыля
Васіль Ліцьвінка
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 256с.
Мінск 2006
Найбольш частыя сюжэты русальных песень распрацоўваюць абме-жаванае кола матываў: ваджэнне русалкі («Хадзіла русалка па вуліцы», «Павядзём русалачку»); провады («Правядзем русалачку ў жыта, да бору, да броду, за воду, да грушкі, у шчыры бор, дадому»); месцазнахо-джанне русалак («Сядзела русалка на белай бярозе»); звароты русалак да жывых («Дзевачкі-сястрыцы, падайце вадзіцы, вадзіцы напіцца, ду-шой прычасціцца» або:
На граной нядзелі русалкі сядзелі, Рано-рано, русалкі сядзелі.
Русалкі сядзелі, на дзевак глядзелі, Рано-рано, на дзевак глядзелі.
— Дзевачкі-сястрычкі, сшыйце нам сарочкі, Рано-рано, сшыйце нам сарочкі.
Сшыйце нам сарочкі, з белых паясочкаў. Рано-рано, з белых паясочкаў).
Найбольш унікальны абрад Провадаў русалкі запісаны аўтарам у в. Дзімамеркі Лоеўскага раёна, які непарыўна звязаны з ведыйскімі Дзя-дамі. Перад з’яўленнем русалкі непарушаныя дзяўчынкі ўпрыгожваюць крыжы на магілах дзядоў сімвалам сваёй чысціні — вяночкам. Пазней, калі, як і паўсюдна, русалку праводзяць у жыта, па дарозе пускаюць вя-нок на ваду ў рэчцы, падобна як і ў купальскім абрадзе (на Купалле гэ-тага рытуалу тут няма), і па яго плыні гадаюць на будучы лёс.
36
1, Фальклорна-этнічныя архетыпы Чарнобыля
Абрад Провады русалкі ў в. Дзімамеркі Лоеўскага р-на
У в. Азершчына Рэчыцкага раёна русалку вялі ў поле і таксама вы-ганялі ў лес, але спачатку дзяўчаты і маладыя жанчыны прыбіралі ру-салку ў лесе ў зялёныя галінкі і кветкі, распускалі ёй валасы. 3 песнямі вялі яе ў вёску. Але не абыходзілі дамы, як у абрадзе Куста з гістарыч-най Піншчыны, а наладжвалі на вуліцы карагод, у час якога русалка па-вінна была выбраць сабе пару. Затым русалку разам з абраным хлопцам вялі за вёску, а самі вярталіся дамоў. Увечары пасля заходу сонца іх шукалі там, дзе расце самае густое жыта. Русалка выходзіла з жыта з хлопцам, і шэсце накіроўвалася ў лес, да таго месца, дзе днём русалку прыбіралі. Спалучэнне элементаў земляробчага і любоўна-шлюбнага характару звязана тут са старажытнымі ўяўленнямі аб сувязі магічнага шлюбу з урадлівасцю зямлі.
1.2. Летнія святы і абрады
У народным паэтычным календары лета пачыналася даволі нечака-на. Увесь чэрвень яшчэ спявалі веснавыя песні, апошні раз іх выконвалі каля купальскіх вогнішчаў (як, напрыклад, у в. Буйнавічы Лельчыцка-га раёна, дзе яны ўжо суседнічалі з летнімі, купальскімі). Пасля купаль-скага свята наставала чарга песень, якія на Гомельшчыне і цяпер назы-ваюць «лета». Акрамя купальскіх да іх адносяцца пятроўскія і жніўныя, з якіх толькі зажыначныя і дажыначныя непасрэдна звязаны з пэўнымі абрадамі і рытуаламі, а астатнія выконваліся ў любы час, але асабліва часта па дарозе на жніво і дамоў, а многія непасрэдна на полі ў час пра-цы (некаторыя фалькларысты, на наш погляд, апошняе неабгрунтавана аспрэчваюць).
37
I. АД ПРАСЛАВЯНСКАГА ДА НАШАГА ЧАСУ
Купалле. Чалавек і прырода—вось два цэнтры купальскай паэзіі. Паміж імі ўстанаўліваецца сэнсавая і эмацыянальная сувязь, дзякуючы іх узаемадзеянню зводзяцца ў адно прыватныя сюжэтныя лініі купаль-скіх песень. Прырода ў паэзіі Купалля выступае як бы ў двухбаковай іпастасі: на адным полюсе — антрапаморфны вобраз Купалы як увасаб-ленне добрых сіл, на другім — нечысць, «ведзьма-чараўніца», з якой вя-дзецца бязлітасная барацьба. Купальская паэзія цікавая цудоўнымі ўваса-бленнямі, праз якія раскрываецца філасофская ідэя адзінства чалавека з прыродай — напрыклад, дзяўчат і маладзіц збірае на свята чыжык.
Сталае свята летняга сонцавароту, якое вядома яшчэ пад назвай Купалле, Купалялё, Ян Купальны, — самае маляўнічае па колькасці пры-гожых язычніцкіх звычаяў свята, дахрысціянская сутнасць якога заста-лася амаль не кранутай да нашых дзён. Першыя беларускія фальклары-сты XVIII ст. 3. Даленга-Хадакоўскі і А. Меер сведчылі, што нашы землі палалі купальскімі вогнішчамі і што Купала найбольш часта ўпамінаец-ца ў песнях беларусаў. Назва свята справядліва звязваецца з культам Сонца — жыццядаўцы стваральных сіл прыроды. Купальскія вогнішчы і былі яго адлюстраваннем, увасабленнем, праз якія скакалі з магічнымі мэтамі, часцей за ўсё папарна. Іх дапаўнялі ўзнятыя на шастах палаю-чыя колы, паходні з бяросты з іх вогненнымі кругамі, якія стваралі дзі-восна-фантастычнае адлюстраванне Сонца на зямлі ў кароткую ноч з 6 на 7 ліпеня.
Зранку самая прыгожая жанчына-купала з вянком на галаве скліка-ла дзевак на Купалле, а хлопцы збіралі сухое ламачча, старое рыззё, дро-вы для купальскіх вогнішчаў, у полымі якіх ачышчаліся душы людзей. Лічылася, што вяршыня росквіту прыроды на Купалле выклікае і раз-гул варожых чалавеку сіл і іх увасабленняў: ведзьмаў, русалак, чараўні-коў, змей, гадаў, чарцей, нячысцікаў. Пазбегнуць іх злой сілы дапамага-юць зёлкі, стваральныя сілы прыроды, Дзяды як сімвал моцы традыцыі дабра:
А на Купала, на Яна, Дзевачкі зелле капалі. Яны капалі, не зналі, Да дзеда адаслалі.
Дзед тое зелле пазнаў I да дзевачак адаслаў: — Гэта, дзевачкі, не зелле, Гэта ваша вяселле.
Вы збірайце, збірайце, Ды ў вяночкі звівайце.
38
1. Фальклорна-этнічныя архетыпы Чарнобыля
Да першых промняў сонца ў купальскую ноч пелі песні, вадзілі ка-рагоды, скакалі праз вогнішча, плялі вянкі і пускалі на ваду, шукалі цу-дадзейную папараць-кветку. Адзін раз у год у гэту разгульную ноч на-родная мараль скрозь пальцы глядзела на парныя паходы хлопцаў і дзяў-чат у лес, што парадзіла шматлікія трагедыйныя сюжэты купальскіх балад тыпу «Травіца брат-сястрыца». Дзяўчаты з магічнымі мэтамі го-лыя купаліся ў вадзе, качаліся па жыце, каб ачысціцца ў час сонцаваро-ту, засцерагчыся ад злых сіл і набрацца жыццядайнай моцы ад маці-зямлі, спальвалі або тапілі ў рэчцы антрапаморфнае ўвасабленне варо-жых стыхій — ведзьму.
Канчалася купальскае свята на беразе ракі, дзе ўдзельнікі назіралі, «як на Купала рана сонца іграла: на добрыя годы, на цёплыя росы, на жыта-ўраджай». На паверхні вады пры ўзыходзе сонца дзялілася на не-калькі частак, якія то разыходзіліся, то сыходзіліся на вадзе, — «іграла».
На Гомельшчыне, як усюды ў Беларусі, прыпісвалася ачышчалыіая сіла купальскаму вогнішчу, праз якое скакалі, пабраўшыся за рукі, хлоп-цы і дзяўчаты. Верылі, што і вада на Купалле цудоўным чынам выганяе з цела хваробы, робіць чалавека дужым і моцным.
Сурезнае і смешнае, сумнае і вясёлае пераліваецца рознымі адцен-нямі ў шматлікіх творах, якія запісаны на Гомельшчыне. Песні заклі-наюць прыродныя стыхіі, велічаюць Купалачку, дзяўчат, паэтычна апісваюць само свята, ярка перадаюць думкі людзей, іх надзеі на шчас-це, праклінаюць нечысць, адлюстроўваюць жартоўнае саперніцтва хлоп-цаў і дзяўчат, з гумарам малююць сяхмейныя адносіны.
Частка арнамента ручніка XIX ст., в. Камарын Брагінскага раёна.
Спалучэнне геаметрычнага, расліннага і арнітаморфнага арнаментаў у адной паласе ручніка далёка не выпадковае. Птушкі адпраўляюцца да Дрэва. Тут яно выступае ў выглядзе Ёлкі, якая ўзнімае галінкі і трохсвечнік вяршыні. Крылаты знак, адкуль ідуць птушкі, складаны. Можна толькі здагад-вацца аб яго пабудове (крыж-«расколка» ў цэнтры, аб'яднанне двух касых крыжоў—параўнайце падобныя знакі, якія звязаны з Іванам Купалам). Аўтар разумее гэту фігуру і як будынак, на якім зверху ўстаноўлены грамавы знак. Крыллі гэтай фігуры — стрэлападобныя, што звязана са стара-жытнай сімволікай Грамаўніка
39
I. АД ПРАСЛАВЯНСКАГА ДА НАШАГА ЧАСУ
Пятро. Сталае свята ў народным календары, якое святкуецца, як і Купала, на беразе возера ці ракі, але днём. Водзяць карагоды, спяваюць пятроўкі, накшталт:
Пятрова ночка маленька,
He выспалася дзевачка,
Ягадкі перабірала — заснула, Прыехаў міленькі — не чула.
Дзяўчаты на Пятра хадзілі ў лес развіваць-варажыць на сёмушных вянках, гушкаліся на арэлях з хлопцамі, таму ў пятроўскіх песнях і ка-рагодах многа шлюбных матываў.
На «святое Пятро ў жыце ядро», таму пачынаючы з 12 ліпеня на поўдні пачыналіся зажынкі. Жнеі ішлі ў поле святочна прыбраныя, на-жыналі першы сакральны сноп і пад зажыначныя песні прыносілі гас-падару ў двор, а ён іх частаваў. Заўважалі, што на Пятра зязюля падавіц-ца зернем і перастае кукаваць:
Да Пятра зязюльцы кукаваці,
Да восені дзеваньцы пагуляці.
Пятро прыйдзе — зязюлька ў вырай пойдзе, Восень прыйдзе — дзеванька замуж пойдзе.
На Пятра заканчвалася Нятроўка — пост, і лічылася што лета ідзе на спад: «Прыйшоў Пятрок — апаў лісток, Прыйдзе Ілля (2 жніўня) — наробіць гнілля».
1.3. Жніуныя песні
Бадай, нідзе так ярка не праяўляецца душа беларуса, высокая ма-ральнасць яго паэтычнай натуры, як у песнях пра хлеб, пра працу на полі. Жніўныя песні звязаны з самым адказным этапам у жыцці селяні-на — з уборкай збожжа.
Ілля. Вобраз асілка, міфалагічнага Грамаўніка і язычніцкага Перу-на ў хрысціянскія часы арганічна пераасэнсаваўся і спалучыўся ў на-родным календары з постаццю старазапаветнага прарока Іллі. Таму Пярун у беларусаў стаў сімвалам маланкі, грому, што гучыць у праклё-не «Каб цябе Пярун забіў на роўным месцы».
Так узнікла гэта сталае свята ў народным календары, дзе Ілля, па-водле народных уяўленняў, кіруе громам, маланкай, надвор’ем, пасылае на зямлю засуху або дождж. У сваіх зваротах да Іллі людзі прасілі аба-раніць іх ад стыхій. Красамоўны прыказкі на Іллю: «Пятро і Павел час убавіў, Ілля-прарок два ўвалок»; «На Іллю на лапату наллю»; «Прый-
40
1. Фальклорна-этнічныя архетыпы Чарнобыля
шоў Ілля — укінуў у ваду кавалак гнілля»; «На Іллю да абеду лета, a пасля абеду восень»; «Ілля ваюе з чарцямі, б’е іх перунамі»; «Ілля жніво пачынае, а лета канчае»; «Пытае Ілля, ці гатова ралля, а Успленне, ці гатова насенне»; «Ілля блізка — гніся, жняя, нізка, уставай раненька, жні дапазненька».
На Іллю першапачаткова ўзнік і існаваў ахоўны ад маланкі абрад абходу гаспадарак з запаленай свечкай у кошыку з жытам, каб засцераг-чы новы ўраджай. Пелі адпаведныя жніўныя песні, вадзілі карагоды ў двары, выказвалі засцерагальныя пажаданні і замовы ад грому і маланкі. Пазней гэта свята ў некаторых месцах сталі спраўляць на Успленне і нават на восеньскага Багача.
На Палессі жывая традыцыя родавых святкоў на Іллю, калі кроў-ныя, родныя нават з самых аддаленых месцаў збіраліся разам, як, на-прыклад, і ў наш час на радзіме аўтара ў вёсцы Церабяжоў Столінскага раёна. У сярэднявеччы такія з’явы родаплемяннога перыяду дапоўнілі-ся кірмашамі. У пагранічным з Украінай Церабяжове да стварэння там мытні яны былі міжнароднымі святамі-кірмашамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
