Фальклор у запісах Яна Чачота і братоў Тышкевічаў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 330с.
Мінск 2005
Адсюль горача, адтуль боляча.
— Па што, воўча, ідзеш? — Па апошняе.
He да пугаўя, а з пугаўя. — He прыбывае, а ўбывае.
На кім скрупіцца, а на мне змелецца.
Каму па каму, а мне два камы. — Ком, камы — жамерыны з канаплянага семя.
Пакуль цэп, патуль хлеб.
Мая кабыла ўгразла. — Гавораць і папраўдзе, і жартам, калі спрачаюцца, хто каго павінен частаваць.
He я плачу, бяда плача.
Адна бяда не бяда.
Бяда, як дуда: зачне дуць, аж слёзы набягуць. — У музыкідудара слёзы калі ідуць, дык ад цяжкага надзімання, у няшчаснага чалавека — ад бяды і гора, якія наваліліся на яго.
Бяда па бядзе, як па нітцы ідзе.
Чорт адну бяду перабудзе, адна міне, дзесяць будзе.
День мой — век, гадзіна — век с хвосцікам.
Маёй пугай па маёй кабыле.
Дабрата і гасціннасць
Прысядзьце ж у нас, суседзі, каб пчолкі садзіліся. — Гавораць людзям, якія раптам завіталі на хвілінку. Пчалярства давала калісьці вялікі даход жыхарам нашага краю. У гэтых словах і захаваліся народныя звычкі і вераванні ў тое, што за добры прыём госця Бог узнагароджвае поспехамі ў развядзенні пчол.
Рады ў гады. — Да рэдкага госця.
Пры госцю і гаспадар пажывіцца.
Чым хата багата, тым і рада.
Усяго было, да прынукі не было.
Душа мая не крывая, яна ўсё прымае. — Заўвага госця ў час частавання.
У хворага пытаюцца, а здароваму даюць. — Заўвага свайго блізкага госця.
Пачуццё задаволенасці
Калі ем, то глух і нем.
Як не еў — не мог, як пад’еў — ні рук, ні ног.
Чаму казак гладак, бо пад’еўшы — на бак.
Дома хоць не ўежна, да ўлежна.
Для п’яніцы і капля дорага.
Смаку, як у пячоным раку.
Каб панам быў, у масле б плаваў, сырам папіраўся.
Пасаліўшы, ясі.
Пар касцей не ломіць. — Вельмі ж любяць цёплыя памяшканні, спяць у моцна натопленых восецях, дзе аж дух зацінае.
Зло ў душы
He ўзяўшы на душу, не хадзіць у кантушу. — У добрых людзей гэта прыказка — заўвага назіральнікаў, у нядобрых — закон жыцця (правіла).
Воўк блізка шкоды не робіць. — Звычка, якая датычыць і злодзея.
Па маёй смерці воўк траву еш. — Звычка і правіла самалюбаў.
Прыказкі розныя
Што было, на мора паплыло.
Як хто хочаць, па сваім бацьку плачаць.
Мысль за гарамі, смерць за плячамі.
Будзець калі кірмаш і на нашай вуліцы.
У кабылы вялікая галава — няхай яна сабе думаець. — Бесклапотнасць.
Без паджогі дровам не гарэць.
Галоднай куме хлеб на ўме.
Усё можна, толькі асцярожна.
Даць аблупленае яечка.
Гэта толькі цвет — ягады яшчэ будуць. — Прадбачанне большай бяды.
У голад намруцца, у вайну налгуцца.
Багатыр дзівіцца, чым худак жывіцца.
Нач, хоць з чужой жонкай прач.
Аддай другому жонку, а сам у саломку. — Калі хто аб чым просіць і чаго дзяліць нельга.
Дзіва, што ў караля жонка хараша. — Зайздросная пахвала якой-небудзь рэчы.
Пайшоў сабакам сена касіць. — Ляпнуць нешта такое... не зусім прыемнае.
Хочаш з лаўкі зваліцца і не разбіцца.
Што летам ножкай топ, то зімой ручкай хоп.
На табе, нябожа, што мне нягожа.
Вялікая кабыла, да худая. — Пра вялікае багацце, але ўжо спажытае або не дагледжанае.
Дуб вялікі, да дуплаваты. — Унутраныя недахопы і слабасць, прыхаваныя за знешняю сілаю і паказнымі дадзенымі.
He купіў бацька шапкі, няхай вушы мерзнуць. — Для тых, хто шукае дапамогі і падтрымкі ў чужых, абмінаючы сваіх, родных.
Дзесятая вада на кісялю. — Далёкая радня.
Каб не дзірка ў роце, хадзіў бы ў злоце.
Горка з’есці і жаль пакінуць.
Узяў чорт кароўку, няхай бярэць і вяроўку.
Чым чорт не араў, тым і сеяць не будзе. — Невялікае жаданне прыдбаць нешта новае.
Шавеліцца, як верабей у веніку. Або: Верціцца, як верабей у мятле.
Гэта не абаранак. — Калі адмаўляюцца выканаць нейкае дадзенае раней даручэнне.
Хоць ты мяне капут, дык я табе ні галом. — 3 1812 г., адказ мужыка французу, які просіць паказаць дарогу.
Гэта яму, як лапці плясці.
Гэта не пальцам паківаць.
Цераз сілу і конь не скачаць.
Ад прыбытку галава не баліць.
Старцу сяло не накладам. — Калісьці старцы, няздольныя да працы, хадзілі ад сяла да сяла з малітвамі, разносілі розныя звесткі, навіны і заходзілі вельмі далёка. Гэта былі зусім не жабракі. Яны не жабравалі. Іх сустракалі са словамі: «Чым хата багата, тым і рада». Гэтым жа тлумачыцца і тое, як, якім чынам песні далёкіх ускраін прыходзілі да нас і чаму ў іх шмат агульнага з нашымі песнямі.
3 песні слова не выкінуць. — Калі гаворыцца пра нешта занадта смелае або недазволенае. Можа, тут і мне спатрэбіцца яшчэ апраўдваць свае думкі гэтаю прыказкаю.
Язык да Кіева дапытаецца. — Пытаючыся ў людзей, шмат аб чым даведаешся.
Пераначуем — болей пачуем. — Счакаўшы, праз нейкі час можна і больш даведацца аб чым-небудзь.
Прыказкі пра гандаль
Гандаль — з’ява добра знаёмая ў народзе. Важнейшыя правілы гандлю перайшлі ў прыказкі.
За морам вол па грошу. — Адказваюць тым, хто гаворыць, што тавар дарагі і ў іншых месцах нібы можна купіць танней.
Час плоціць, час траціць.
Да абеду лыжка дарага. — Калі попыт меншы, зніжаецца цана.
Ката ў мяху не купляюць.
He там траціш, дзе прадаеш, а там, дзе купляеш. — Хто дорага купляе, той мусіць са стратаю для сябе прадаваць.
У пужлівага купца ні грошай, ні тавару.
He сто коп заробіш, не сто страціш.
Няўжо ж, баючыся воўка, у лес не ісці.
Дзе капачы капалі, там і грошы прапалі.
Зарабіў, як Заблоцкі на мыле.
Першага торгу не мінай. — Гэта датычыць і дзяўчат, каб не надта перабіралі, не адпраўлялі сватоў ні з чым.
Што то за торг, калі не ў шапцы. — Свая воля, як хачу, так і прадаю.
Плоціць не багаты, а вінаваты.
Таннае мяса сабакі не ядуць.
Кароўка па ўдою не лічыцца. — Гавораць з мэтай збіць цану.
За свае грошы ўсюды харошы. — Даюць зразумець, што за такія грошы (цану) і ў іншым месцы можна купіць гэты тавар.
Ведаць купцу і прадаўцу. — Абыдземся без пасрэднікаў.
Як той казаў: павязу сваю матку прадаваць.
Чы ты ашалеў? Як задаражыш, то і сам чорт не купіць. — Рэпліка на незвычайна высокую цану.
За грошы толькі бацькі і маткі не купіш.
Грош круглы.
У анучцы грошы вядуцца.
Хатку крытую, а адзежку шытую добра купляць.
Земляробчыя прыказкі
Некаторыя земляробчыя прыказкі маюць дваякае значэнне: адно літаральнае, другое пераноснае, напрыклад: «Дзе урода, там умалот» — адносіцца і да людзей з пэўнымі фізічнымі задаткамі, па якіх можна меркаваць аб сіле і г. д. Глыбокія думкі, закладзеныя ў гэтых прыказках, хацелася б зверыць з жыццём. Яны для нас сёння і прадпісанне, як весці гаспадарку, і назіранні над прыродаю, кліматам, выбар часу для сяўбы, уплыў на ўраджай месячыка і інш. Спачатку трэба было б уважліва прааналізаваць гэтыя прыказкі, потым, калі што не так, не пацвердзіцца, можна будзе і надрываць жываты, і пасмяяцца.
3 лубкі жывём. — Край наш земляробчы.
Пакінь стрэльбу і вуду, то і я ў цябе буду. — Так нібы сказаў аднойчы хлеб гаспадару, які нядбала адносіўся да сваёй асноўнай земляробчай працы.
Дай зямлі, яна табе дасць. — Угнаенне.
He ўважай на ўраджай, а жыта сей. — Гаворыцца ў такім выпадку, калі хто каго заахвочвае на нейкую справу, ад якой могуць быць і прыбытак і страты.
Пакланіся кусту, а ён дасць хлеба лусту. — Раскарчоўка лесу для ворнага поля.
Дзе араты плачыць, там жняя скачаць. — Араць на раскарчоўках вельмі цяжка.
Калі будзеш мець сілу, знойдзеш і за мяжой ніву. — Знойдзеш і за надзелам зямлю. Ужываецца ў пераносным сэнсе.
Калі не нажнём, то назбіраем. — Калі шмат пасеяна.
Сеяць у свіны голас. — У веснавыя халады дамашняя жывёла крычыць у хляве. 3 12 жніўня пачынаецца так званая красная сяўба, ранейшая называецца «хвашчавая».
Хто з календара сеець, той мала веець.
Хто глядзіць на месяц, той у дзяжы не месіць. — Адны прытрымліваюцца ў гаспадарцы пэўных назіранняў, іншыя не звяртаюць на гэта ўвагі.
Званец, хлеба канец. — Званец — зеллейка сярод жыта.
Мятліца — хлеба палавіца.
3 касой пагоды не ждаць.
Калі вясной запяець удод, тады сей боб.
Будзець пара, будзець і трава. — Ужываецца ў пераносным значэнні, калі хто скардзіцца на затрымку чаго-небудзь.
Хто коні мяняе, у таго хамут гуляе.
Калі не выліняў конь да святога Яна, няхай ідзець да другога пана.
Калі выйдзець рой перад святым Янам, будзець зямец панам.
Хто маець статак, той маець і ўпадак. — Сусед суцяшае суседа, калі даведаецца пра яго страту.
Працуець, як вол чорны.
Саламяным валом не араць, сенным канём не ваяваць.
Сава не ўродзіць сакала. — Якасць патомства шмат у чым залежыць ад самкі. Тут пра коней. Арабскіх коней, напрыклад, высока цэняць.
Першыя шчаняты за плот. — Больш паддаюцца шаленству.
Кармі парсюка мукой, калі хочаш, каб пайшоў рукой. — Прыказка сялян, якія не хочуць звяртаць увагі на забабоны.
Што ў лесе родзіцца, у хаце знадобіцца.
Лес лесам, а бес бесам. — Паводле гэтых правіл, без меры знішчаюцца лясы.
Іван зрабіў, Іван з’еў. — Непрыбытковая гаспадарка.
Калі дало рабіць, то дасць і з’есць. — Калі сенакос, пачынаючы з апошніхдзён чэрвеня, без дажджу, мяркуюць (варожаць), што зіма будзе доўгая і халодная.
Які сакавік, такі і красавік. — Калі сок бярозавы спачатку добра ідзе, а потым ад халадоў спыняецца, мяркуюць, што гэта нядобра для красавання позняга жыта і наадварот.
Калі на святога Пятра пойдзець дождж, будзець жыта, як хвошч. — Будзе ненамалотнае жыта.
Марцінава гусь па вадзе, Божае Нараджэнне на лёдзе. — Мясцовая.
Грамніца — зімы палавіца.
Святая Варвара ночы ўварвала.
На святога Мацея зіма пацее.
Ад Каляд тры разы па пяць — пастушкі ў полі ліпяць. — Ад Божага Нараджэння адлічваюць 15 тыдняў; тады жывёла можа ўжо пайсці ў поле.
Асьмак для сабак, сямачок на абрачок. — Пра сяўбу аўса.
Юр’я сказаў: жыта ўраджу, Мікалай адказаў: пачакай, пагляджу.
Да Юр’я корму і ў дурня.
Май — каню сена дай, а сам на печ уцякай.
Мей сена да Міколы і не бойся зімы ніколі.
На Міколу нету ні зімы, ні лета.
Мікола — правая зіма і правае лета.
Прыйшоў Пятрок — адпаў лісток; прыйшла Ілля — адпала два.
Да Іллі хоць адным зубам падзяры. — Забарануй параніну.
На Іллю перапечку налью. — Перапечку — малую булачку хлеба.
Ілля наробіць гнілля.
Да Іллі ксёндз просіць дажджу, а пасля Іллі і баба хвартухом нагоніць.
Спас — усяму час.
Брушніца белабока, і парабак прыспаў сабе вока. — Даўжэйшыя сталі ночы.
К. Тышкевіч
КНІГІ ОНЛАЙН
