Фанетыка беларускай мовы ў школе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 240с.
Мінск 1995
Для агульнага гучання беларускай мовы вельмі важнай з’яўляецца правільная пастаноўка цвёрдых і мяккіх зычных гукаў. 3 імі на ўроках беларускай мовы знаёмяцца ўжо першакласнікі. Вучні павінны 48
Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя зычных па актыўнаму органу
X 3 X
3
х
* ■
X
2
**
X
U
X Й ч
X
Q.
Si
§
X я =(
*
3
сярэднеязыч-
X 3 X
»3
3
Язычі
X
a X
'5 О
X
3 X
X
X X X
X
"u
*05
дз’
3 X X
3 я X
0J X =1
X 3
X
X
X X
X
S
пяр-
a X
Е
X
цвёрдыя
5
3, IU
жр ‘ер ь ‘h
3
х
3
мяккія
*е
Губі
цвердыя
VO
■9-
<0
Па месцы
X X X m
X п
глухія
звонкія
глухія
звонкія
глухія звонкія
дрыжачы
плаўныя
спосабу ўтварэння !
крыніцы гука
змычныя
шчылінныя
змычна-шчылінныя
насавыя
ротавыя
X
Шумныя
Санорныя
засвоіць вызначэнне гэтых катэгорый гукаў, папрактыкавацца ў іх выдзяленні са слоў, потым даведацца, якія гукі ў беларускай мове маюць сабе парныя па цвёрдасці-мяккасці, а якія бываюць толькі цвёрдымі. Пры пашыраным беларуска-рускім двухмоўі для лепшага разумення гэтай тэмы неабходна факты беларускай мовы параўноўваць з фактамі рускай мовы. Пошукі новых методык выкладання мовы паказваюць, што лепш звяртацца не толькі да памяці дзяцей, але «неабходны іншы падыход, іншы змест урока. Варыянтаў тут можа быць мноства (у залежнасці ад вучэбнай тэмы, ведаў аб прыродзе вучэбнага прадмета самога педагога, яго таленту, майстэрства данесці гэтыя веды сваім вучням і г. д.), але сутнасць адна: пазнаёміць дзяцей з агульным законам і навучыць іх карыстацца ім»1.
Узор урока, пабудаванага з улікам гэтых меркаванняў, прыводзіцца ў раней ужо цытаванай кнізе «Дар слова: говорнм по-русскя... Гаворым па-беларуску...»: «Тэма нашай працы на ўроку — «Цвёрдыя і мяккія гукі». Цвёрдымі і мяккімі гукамі мы карыстаемся ўвесь час, толькі не звяртаем на іх увагі. А ў нашай з вамі мове гэта вельмі важныя гукі: яны адрозніваюць словы. Вось я назаву цвёрды гук [«]. Назавіце і вы яго, паслухайце, як ён гучыць. А зараз назавём слова з гэтым гукам, напрыклад нос. Але ёсць яшчэ і мяккі гук [«’]. Назавіце яго і паслухайце, як ён гучыць. Што атрымаецца, калі ў слове нос я замяню цвёрды гук [«] на мяккі [«’]? А атрымаецца зусім іншае слова. Давайце разам з вамі яго вымавім: [м’ос].
Я вымаўляю цвёрды гук [л]. А вы назавіце прадмет, на якім ляжаць мае кніжкі, за якім я пішу. Гэта — [стол]. У канцы слова гучыць цвёрды [л]. Вымавіце мяккі гук [л’]. А цяпер у слове стол заменім цвёрды [л] на мяккі [л’]. Якое слова атрымалася? Скажам усе разам: [стол'].
Праўда, цікавыя гэтыя гукі: яны і падобныя і розныя, і іх заўсёды два — адзін мяккі, другі цвёрды. Ведаеце чаму?
Таму, што гукі жывуць згодна закону і строга яго прытрымліваюцца. А закон гэты такі: калі ёсць адзін гук, павінен абавязкова быць другі гук, але супраць-
1 Савельева Т. М., Еленскнй Н. Г. Дар слова: говорнм порусскн... Гаворым па-беларуску... С. 56.
леглы. Ведаеце, на што гэта падобна ў нашым жыцці: ёсць раніца, а ёсць — вечар, ёсць дзень і ёсць, падказвайце мне,— ноч, бывае дом вялікі і бывае... маленькі. Так і ў жыцці гукаў: мы называем цвёрды гук і ведаем, што ёсць яшчэ і адпаведны яму мяккі гук.
Паспаборнічаем, які рад лепш будзе называць гукі.
Першы рад, падрыхтуйцеся. Я называю цвёрды гук, а вы — мяккі, а калі я назаву мяккі, вы назавяце цвёрды. Адказ рыхтуйце ўсе разам, шэптам абмяркоўвайце паміж сабой, а назваць ваш адказ даручыце каму-небудзь з вучняў вашага рада. Адказваць вы павінны хутка, пакуль я павольна палічу да трох. Гатовы? Слухайце: [дол<]. Тут гучыць [
КНІГІ ОНЛАЙН
