Фанетыка беларускай мовы ў школе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 240с.
Мінск 1995
пры нязменных астатніх. Зразумела, што асабліва ў пачатку не варта праводзіць практыкаванні на межавых ступенях сілы, хуткасці і вышыні.
Пастаноўка і апрацоўка голасу, канешне, патрабуюць спецыяльных ведаў і вопыту, якія звычайна сістэматызуюцца ў кнігах па аратарскаму майстэрству або выразнаму чытанню.
Аднак, калі ў школе добра пастаўлена выкладанне музыкі і спеваў, то настаўнік мовы можа выкарыстаць тыя веды, якія вучні набылі пры музыкальнай падрыхтоўцы. Прыгадаем, што ўжо ў канцы першага класа вучні павінны ўмець «пець натуральным, звонкім голасам, лёгкім; напеўным, рухомым гукам»1, «браць дыханне перад пачаткам спеваў і паміж музыкальнымі фразамі... вымаўляць выразна словы... захоўваць зазначаны тэмп, адрозніваць напрамкі руху мелодыі»2.
Трэніроўкі на дыферэнцыяцыю гукаў і іх спалучэнняў па вышыні, дынаміцы, тэмпу і тэмбру прадугледжаны ў другім класе. У трэцім класе вучні павінны пець у рухомым тэмпе, з рознымі дынамічнымі адценнямі, не губляючы напеўнасці3. Такім чынам, ужо ў пачатковых класах вучні атрымліваюць музычныя веды, якія з’яўляюцца дастатковымі для фарміравання неабходных навыкаў пры пастаноўцы голасу.
У класнай практыцы педагог можа абмежавацца патрабаваннем ад вучняў гучнага чытання (ад поўных грудзей) і пры гэтым сачыць за тым, каб вучні не пераходзілі на крык, не гаварылі вельмі напружана, і разам з тым імкнуцца развіваць гнуткасць голасу. Значна больш можна зрабіць для ўдасканалення тых бакоў тэхнікі маўлення, якія забяспечваюць зразумеласць маўлення: яго выразнасць і дакладнасць.
Удасканальванне вуснай мовы вучняў павялічвае патрабаванні як да дыкцыі, так і да інтанацыі настаўніка, якая ў пэўным сэнсе з’яўляецца ўзорам для дзяцей. Уменне дасканала валодаць сваім голасам і пастаноўка голасу, на думку A. С. Макаранкі,— тое, без чаго настаўніку нельга працаваць. У сувязі з гэтым варта прыгадаць наступныя словы А. Каляды,
1 Программы I — IV классов обіцеобразовательной школы с русскнм языком обучення. Мн., 1991. С. 195.
2 Там жа. С. 196.
3 Там жа. С. 201—215.
узятыя з артыкула з красамоўнай назвай «Жывое слова настаўніка — сродак выхавання, адукацыі, навучання»: «Самыя высокія, прыгожыя і мудрыя словы, вымаўленыя глухім, хрыплаватым голасам, якія перарываюцца шумным дыханнем, выклікаюць у вучняў пачуццё нездавальнення і горычы, а часта і здзеклівыя кпіны, жаданне скапіраваць на пацеху. Калі ж да такога голасу і дыхання дадаецца яшчэ і дрэнная дыкцыя — гаварыць пра эстэтычнае ўздзеянне на вучняў вуснай мовы такога настаўніка-славесніка немагчыма»1.
He менш важным з’яўляецца для дзяцей той тон маўлення, які абраны настаўнікам. Так, знаёмая першакласніца неяк тлумачыла, што не хоча ісці ў школу, бо настаўніца гаворыць «праціўным скрыпучым голасам, нібыта ўвесь час злуецца».
Асноўныя патрабаванні да маўлення настаўніка супадаюць з тымі, якія фармулююцца пры пастаноўцы выразнага чытання2. Калі выдатны знаўца тэорыі і практыкі мастацкага чытання Г. Ул. Артабалеўскі друкаваў у 1939—1940 гг. у часопісе «Руская мова ў школе» нарысы па выразнаму чытанню, то ён падкрэсліваў, што для настаўніка важным з’яўляецца як выразнае чытанне ў вузкім сэнсе гэтага слова («лагічна выразнае»), якое найбольш адпавядае задачам школьнага навучання, так і выразнае чытанне ў значэнні і «мастацкае», «артыстычнае», якое патрэбна для пазакласнай працы і для асабістага чытання настаўнікам мастацкіх твораў3.
Уменне валодаць мастацтвам жывога слова неабходна настаўніку таксама таму, што ўзорнае чытанне твора дапамагае вучням эстэтычна ўспрымаць пачутае, лепш разумець мастацка-сэнсавую сутнасць тэксту. Вядомы метадыст В. Астрагорскі зазначаў даволі катэгарычна: «Хто не валодае выразным чытаннем, павінен пакінуць думку пра выкладанне літаратуры».
Разам з тым распрацоўка сродкаў эмацыянальна-
1 Каляда А. Жывое слова настаўніка — сродак выхавання, адукацыі, навучання / Беларуская мова і літаратура ў школе. № 6. 1989. С. 46.
2 Каляда А. Выразнае чытанне; яго ж. Выразнае чытанне сатырычных вершаў, баек і драматычных твораў. Мн., 1973.
3 Артоболевскнй Г. В. Очеркн по художественному чтенню. М., 1959. С. 1.
вобразнай выразнасці чытання непазбежна спалучаецца з больш глыбокім асэнсаваннем фанетычнай арганізацыі вуснага маўлення, з усведамленнем агульных гукавых заканамернасцей, што дзейнічаюць у кожнай нацыянальнай мове. Такое практычнае спасціжэнне законаў гукавой арганізацыі беларускай мовы дапаможа настаўніку ў вырашэнні ўсіх асноўных задач вывучэння фанетыкі ў школе, дазволіць своечасова праводзіць карэкцыю вымаўлення вучняў.
Пераадолець найболыв пашыраныя недахопы ў вусным маўленні школьнікаў можна толькі ў выніку сістэматычнай навучальнай працы, калі на кожным уроку аддаецца ўвага пытанням развіцця і ўдасканалення вуснай формы мовы.
У працэсе актыўнай моўнай практыкі адбываецца станаўленне ведаў, уменняў і навыкаў, асэнсоўваюцца нормы літаратурнага вымаўлення з боку яго гукавой і інтанацыйнай арганізацыі.
Родная мова і прадмет, і сродак навучання, бо «праз гукавую арганізацыю мовы мы выпрацоўваем асэнсаванне і неабходнасць моўнай гармоніі, сугучнасць афармлення і зместу»1.
Такім чынам, найбольш важнай задачай вывучэння фанетыкі ў школе з’яўляецца развіццё гукавой культуры мовы вучняў, якое прадугледжвае работу над станаўленнем добрай дыкцыі, выразнага маўлення, адпаведнага нормам літаратурнай мовы. Пры гэтым вывучэнне арфаэпіі мае асабліва важнае значэнне, бо, калі школьнікі паслядоўна і сістэматычна авалодваюць літаратурнай фанетыкай, то яны больш свядома ставяцца да вуснага маўлення, якое яны чуюць па радыё і тэлебачанні, у тэатры і ў побыце. Для выхавання ўласнай моўнай культуры ва ўмовах двухмоўя ім неабходна крытычна ставіцца да пачутага, самастойна рабіць вывады аб адпаведнасці гучання нормам роднай мовы. Мова школьнікаў (асабліва малодшых) знаходзіцца пад уплывам гутарковай мовы. Пры сучасным, часта недастатковым, маўленчым патэнцыяле акаляючага моўнага асяроддзя ад вучняў нельга патрабаваць, каб яны набылі неабходныя вымаўленчыя навыкі толькі шляхам непасрэднага пераймання.
1 Ляшчынская В. Мова вучыць і выхоўвае // Беларуская мова
і літаратура ў школе. 1990. № 4. С. 16.
Развіццё асэнсаванага стаўлення да гукавога боку мовы — таксама вельмі важная задача вывучэння фанетыкі ў школе. Вымаўленчыя памылкі, калі іх пакінуць без увагі, ператвараюцца ў арфаграфічныя і пунктуацыйныя.
Для эфектыўнага навучання мове неабходна, каб дзеці набылі рад навыкаў па гукавому аналізу, каб яны навучыліся: 1) правільна вымаўляць гукі ў слове; 2) чуць кожны гук у слове і адрозніваць яго ад суседняга гука; 3) называць гукі ў слове па парадку і вызначаць іх колькасць; 4) даваць якасную характарыстыку кожнаму гуку ў межах, прадугледжаных школьнай праграмай; 5) адрозніваць на слых блізкія па гучанню беларускія і рускія гукі.
Паспяховасць гукавога аналізу, які праводзіць вучань, залежыць ад развіцця яго моўнага слыху. Сутнасць апошняга паняцця можна лепш зразумець, калі звярнуцца да маўлення на няроднай, другасна вывучанай мове. Сапраўды, мы чуем іншаземны акцэнт таму, што чалавек выкарыстоўвае такія варыянты гучання, якія не тыповыя для аднамоўных носьбітаў мовы. Нават дзіўна, што слухач не толькі ўлоўлівае гэтую розніцу, але і пэўным чынам яе ацэньвае. Ў кожнага чалавека ў кожны асобны момант часу ў кожнай асобнай моўнай сітуацыі і ў кожнай асобнай моўнай адзінцы гучыць нейкі своеасаблівы непаўторны набор гукаў. «У адну раку нельга ўвайсці двойчы...» Таму ў кожнай мове існуе свой гістарычны і пісьмова замацаваны набор гукаў-сэнсаадрознівальнікаў. Кожны гук, кожны носьбіт мовы можна вымаўляць трошку інакш, але гукі-сэнсаадрознівальнікі, названыя Бадуэнам дэ Куртэнэ фанемамі, нельга бясконца набліжаць адзін да аднаго. Іх нельга блытаць, абазначаць аднымі і тымі ж літарамі. Якраз пра іх 1. Курбека гаворыць наступнае:
Л ітара Мяняецца— Сэнс Другі З’яўляецца.
«Хітрыя» літары, пра якія гаворыцца ў гэтых вершах', служаць для абазначэння «хітрых» гукаў — гу-
1 Курбека I. Хітрыя літары. Мн., 1991.
каў-сэнсаадрознівальнікаў, фанем. Напрыклад, як [а] і [г/] у словах суд і сад.
Я грамадзян усіх Шаную, Мяне баіцца Ліхадзей.
Змяніўшы «у» на «а», Пачну я Пладамі
Надзяляць людзей. (I. Курбека.)
Можна ўявіць сабе, што беларус, які жыве на польска-беларускім паграніччы ў білінгвістычным асяроддзі, будзе вымаўляць гук [о], падобны на польскі — такі, што нагадвае нейкі варыянт літаратурнага [а]. Але ён усё ж будзе адрознівацца ад [a], і словы звадка і зводка не будуць блытацца, таму індывідуальнае адхіленне пры вымаўленні [a] не будзе перашкаджаць узаемаразуменню гаворачых. Такім чынам, яно знаходзіцца ў межах той унутрымоўнай варыятыўнасці, якая лічыцца дапушчальнай, не закранае моўны (фаналагічны) слых.
Але калі чалавек, для якога родныя гаворкі — укаючыя, замест гука [ы] у слове бык ужыве гук [г/], гэта можа выклікаць непаразуменне, бо словы бык і бук у беларускай мове не з’яўляюцца амонімамі. Дапушчальная мовай варыятыўнасць гука [ы] не дазваляе яму набліжацца да [//]. Калі ж улічыць, што межы забароненай варыятыўнасці кожны чалавек спасцігае на практыцы, то робіцца зразумелым, чаму іншаземец сваім вымаўленнем выбіваецца з агульнага моўнага асяроддзя. Яго практыка не дазваляе праводзіць патрэбную карэкціроўку гукаў. I ў гэтым выпадку ён, як малое дзіця, блытае такія гукі, якія трэба дыферэнцыраваць.
Моўны слых, фанематычнае ўспрыманне гукаў фарміруюцца ў дзяцей шляхам засваення мовы іх бліжэйшага асяроддзя. Нават ужо ў два-тры гады дзеці асэнсавана ставяцца да свайго маўлення, выпраўляюць памылкі, адзначаюць неадпаведнасць сваіх і чужых гукаў. Але і ў школё трэба працягваць работу па фарміраванню фанемнага слыху. Гукавы аналіз — неабходны этап пры навучанні чытанню і пісьму.
Каб прачытаць слова, вучню неабходна зрокавы вобраз, літару, перавесці ў гукавы, пэўны гук, і на-
бор гукаў паставіць у адпаведнасць з наборам літар. Тое, што ў гэтым выпадку няма адназначных суадносін, няцяжка пераканацца, звярнуўшыся да напісання звычайных беларускіх слоў. Параўнаем гукавую і літарную форму слоў іней — Ійін'ейІ, рэдзька— Ірэц'к.а]; барацьба— {бара^з'ба], ледзь — Іл'ец'І; луг—-[лухІ. Як бачым, гукавая форма гэтых слоў адрозніваецца ад той, што прынята ў яе літарным абазначэнні. У сувязі з гэтым, каб прачытаць словы, неабходна ведаць іх гукавую структуру: дзе паставіць націск, колькі вымавіць гукаў; чуць усе гукі; ведаць правілы чытання, гукавое значэнне кожнай літары менавіта ў гэтых словах.
КНІГІ ОНЛАЙН
