КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Першыя спробы позняга Асветніцтва апазнаць культуру простага народу паўстаюць амаль што сінхронна на самым пачатку дзевятнаццатага стагоддзя ў Варшаве і Вільне. Характэрна, што гэта інтэгральныя праекты вывучэння краю, у якіх апісанне і даследаванне традыцыйнай культуры разглядаецца як дапаможны сродак, а сама культура ацэньваецца выключна як памяткі мінулага. Надзвычай характэрнай была праграма Гуга Калантая, якую ён выклаў у прыватным лісце (ад 15 ліпеня 1802 года), надрукаваным у «Паментніку Варшаўскім» толькі ў 1910. Але, тым не менш, гэтая праграма адразу стала вядомай у навуковых колах. Яна складалася з 11 пунктаў. Праграма ставіла за мэту высвятленне: “1. ...розніцу ў іх (жыхароў кожнай мясцовасці) мове альбо ў дыялектах адной мовы; 2. розніцу ў адзенні — не толькі тое, што тычылася ягонага крою, але нават колеру, не мінаючы ніводнага віду вопраткі; 3. даць падрабязны разгляд усіх іх абрадаў вясельных, радзінных, пахавальных, бо, хоць гэтыя абрады на лая рэлігія зрабіла аднолькавымі, аднак усюды засталося яшчэ нешта з даўнейшых звычаяў, як вясёлых, так і жалобных; 4. аб забавах простых людзей у розную пару года, аб іх музыцы, музычных інструментах, аб каляндарных святах, ці сатурналіях нашага народу, аб вахканаліях, аб песнях — вясёлых, пастухоўскіх, жалобных, гістарычных і тых, што дзецям спяваюць над калыскай, аб казках і гісторыях, аб чарах і забабонах, а, па-сутнасці, аб рэштках звычаяў даўняй язычніцкай рэлігіі, напрыклад, аб купаллі ў час летняга сонцастаяння ды інш; 6. аб знешнім выглядзе; 7. аб стравах і спосабах іх прыгатавання, аб жыллі, аб спосабе будаўніцтва, аб прадметах хатняга ўжытку; 8. аб пастухоўстве і земляробстве; 9. аб рукадзеллі простых людзей; 10. аб адмоўных звычаях і недахопах; 11 аб характэрных хваробах і спосабах ратавання хворых у простых людзей” /31, с. 39/. 3 іншых познеасветніцкіх праграмаў апісання і даследавання традыцыйнай культуры мы можам адзначыць ліст віленскага біскупа Яна Касакоўскага да Віленскага унівэрсітэта з прапановай шырокага вывучэння мовы, фальклёру і іншых старажытнасцяў краю. Прапанова была прынятая і ў 1904 годзе ў этнагарафічную Літву накіроўваецца экспедыцыя ў складзе чатырох чалавек. Нааддзяленні фізікі Віленскагаунівэрсітэта была распрацавана анкета (апублікаваная ў Новым Паментніку Варшаўскім у 1905 годзе) па зборы звестак, што маглі б быць карыстнымі для фізыкі, натуральнай гісторыі, медыцыны, земляробства. Мы можам адзначыць таксама імёны Яна Альбертрандзі, Яна Вароніча, Ксаверыя Міхала Богуша, Ваўжынца Суравецкага, якія ў сваіх прамовах і даследаваннях ставілі і часткова імкнуліся рэалізаваць гэтую праграму. Характэрнымі рысамі познеасветніцкага стаўлення да традыцыйнай культуры было: а. Апазнаванне і прызнанне традыцыйнай культуры (культуры простага народу) і самога гэтага народу ў якасьці асобнай, аўтаномнай часткі грамадства, у якасці «асобнай цывілізацыі», на якую дарэгуль не звярталася належная ўвага. б. Універсалізацыя і тыпалагізацыя «простага люду». Для асветніцкага разумення культура простага народу была люстраным адбіткам універсальнай «высокай» культуры, разлягаючыся на восі розум — эмоцыі, дарослы стан — дзіцячая свядомасць і г.ДАсьветніцтва не цікавілася рознымі этнасамі і рознымі культурамі, але культурай як такой. в. Прызнанне гэтай культуры ў якасьці культуры пераходнай, рэштак даўніны, якія маюць гістарычнае значэнне, але якія, тым ня меней, мусяць непазьбежна адступіць перад «святлом розуму». Так, Ян Снядэцкі, які, як мяркуецца, быў аўтарам анкеты ў Віленскім універсітэце па вывучэнні традыцыйнай культуры, пісаў у інструкцыі да яе пра тое, што “у народных традыцыях, прыцемненых заслонай забабоннасці, хаваюцца часам важныя для фізікі, натуральнай гісторыі, медыцыны, земляробства праўды” /31, с. 42/. Ваўжынец Суравецкі ў прамове, зачытанай на пасяджэнні Каралеўскага Таварыства Аматараў Навук у 1809 годзе, кажа пратое, што “гэтыя насыпаныя людзкой рукой пагоркі, што бачым мы ў нашым краі, каменне даўніх пабудоваў, імёны гор, рэк і розных паселішчаў, гэтыя паданні, прымхі, абрады і звычаі, якія дасюль захоўвае ў многіх мясцовасцях просты народ, утрымліваюць, бывае, дарагія іскаркі, пры дапамозе якіх вучонаму няцяжка распаліць паходню, каб асвятліць ёю нязмерную прастору адвечнага змроку” /31, с. 43/. Але, як гэта ні парадаксальна, менавіта гэтыя «дарагія іскаркі» пераўтварыліся ў паходню, якой была асветленая большая частка дзевятнаццатага стагоддзя. Гэтыя новыя тэндэнцыі добра бачныя ў тэксце Марыі Чарноўскай “Рэшткі славянскай міфалогіі, захаваныя ў звычаях вясковага народу на Белай Русі”. Падаючы апісанне абрадаў (і пры гэтым даючы ў арыгінале фальклёрныя тэксты) Марыя Чарноўская не абмяжоўваецца асветніцкай фіксацыяй «рацыянальных і карысных праўдаў», а падае асабістае стаўленне да апісваных абрадаў: “... гэты про- сты абрад (радаўніца) выклікае пашану. Калі бачыш тут і там грамадкі гэтых бедных сялян, якія аплакваюць страчаных навек блізкіх людзей, узрушваесся душой і не можаш стрымаць слёз. Ды ці ж можна глядзець на гэты драматычны рытуал абыякава! Калі адкінуць звязаныя з ім забабоны, звычай гэты заслугоўвае пахвалы, ва ўсялякім разе ён бязшкодны. Гэта ж ні што іншае, як патрэба поўнай жалю душы вядзе селяніна на магілу любага чалавека. У цябе цяжка на душы? Пайдзі, аблі слязамі камень на магіле тваёй прыяцелькі ці прыяцеля і адчуеш палёгку ў сваіх пакутах” /31, с. 49/. Такая эмацыйная рэабілітацыя традыцыйнай культуры адкрывала, па-сутнасці, новыя перспектывы мыслення, і не толькі ў этнаграфіі. Піянерам гэтых новых перспектыў стаў Даленга-Хадакоўскі. Зарыян Даленга-Хадакоўскі (Адам Чарноцкі) нарадзіўся 24 снежня 1784 года. He толькі сваімі творамі, але і сваёй біяграфіяй ён належыць да цалкам іншага культурнага тыпу. Нарадзіўшыся ў сям’і збяднелага шляхціца, ён, тым не меней, пазней спасылаўся на сваё «вясковае паходжанне». Ён так і не змог атрымаць унівэрсітэцкую адукацыю і па сутнасьці быў самавукам. Займаючыся прыватнай адвакатурай, а потым служачы намеснікам і кіраўніком маёнтка Варончы, ДаленгаХадакоўскі ўважліва сачыў за інтэлектуальнымі дыскусыямі свайго часу, быў знаёмы з познеасветніцкімі праграмамі вывучэння традыцыйнай кулыуры. Пасля вядомых здарэнняў (суд, пабег, служба ў войску Напалеона, нелегальнае вяртанне) Даленга-Хадакоўскі рэшту свайго жыцця прысвяціў прапагандзе і рэалізацыі сваіх ідэй на шырокіх прасторах славянскай зямлі: ад Кракава да рускай поўначы. Што тычыцца творчага наробку, дык мы мусім згадаць перадусім працу «Аб славяншчыне перад хрысціянствам», якая была напісана ў 1818 годзе і з’явілася ў друку двойчы: у Цвічэні Науковым (1918) і ў Паментніку Львоўскім (1919). Уплыў Даленга-Хадакоўскага на славянскую фалькларыстыку дастаткова даследаваны, яго археалагічныя і этналагічныя гіпотэзы і інтуіцыі (гарадзішчы, праблемы тапанімкі) не з’яў- ляюцца прадметам нашага разгляду. У нашым кантэксце істотная тая новая трактоўка традыцыйнай культуры (новая ў параўнанні з познеасветніцкім бачаннем), якую ён прапанаваў у сваёй працы. “У народзе першабытным, што каля двух дзесяткаў стагоддзяў налічвае на гэтай зямлі, заўсёды якое-небудзь паданне быць павінна. 3-за недахопу пісьменнікаў альбо тагачасных сведчанняў, здольнае яно шмат рэчаў нам адкрыць... Трэба пайсці і знізіцца пад страху селяніна ў розных далёкіх краях, трэба спяшацца на яго частаванні, гулянні і розныя прыгоды. Там, у дыме, што ўзносіцца над галавамі, жывуць яшчэ старыя абрады, спяваюцца даўнія песні і сярод простых скокаў чутны імёны забытых багоў” /94, s. 24/. Гэтая цытата вельмі паказальная для мыслення Даленгі-Хадакоўскага. Традыцыйная культура для яго не выступае як нешта мёртвае і аджылае, вартае выключна перадгісторыі чалавецтва, а наадварот, як жывое і старажытнае паданне, якое захоўвала і захоўвае каштоўны досвед, якога так не хапае сучаснасці. Калі асветніцкая праграма была скіраваная на пад’ём традыцыйнай культуры да вышыняў асвечанага розуму, Даленга-Хадакоўскі прапанаваў адваротную хаду, «знізіцца пад страху селяніна» і пачуць «імёны забытых багоў». Яго ўласнае жыццё і было ўвасабленнем гэтай праграмы. Утопія “славяншчыны” Даленгі-Хадакоўскага ў кантэксце яго часу выконвала ролю дэканструкцыі моцных культурна-палітычных ідэнтычнасцяў: польскай і расійскай. На месцы гэтых ідэнтычнасцяў, якія абапіраліся на традыцыю высокай культуры і бралі ў якасці сваёй перадгісторыі апошнія дватры стагоддзі, — на іх месцы раптоўна паўстала няпэўная і разлеглая прастора славянскай зямлі, прастора-палімпсест, на якой не проста захоўваюцца памяткі прамінулых стагоддзяў, a якая сама ў сабе ёсць такой памяткай. Пад покрывам польскай і расійскай культураў раптоўна абнаружыліся і пачалі набываць рэпрэзентацыю даўнія плямённыя разрозненні, і гэтыя разрозненні пачалі разглядацца не як перашкода, а, наадварот, як першаснае, аўтэнтычнае паданне, зацемненае стагоддзямі панавання чужых культурных і рэлігійных формаў жыцця. Рэвізіянізм Хадакоўскага выявіўся не ў сістэматычных разглядах, а хутчэй у люстэркавым пераварочванні гістарычных схемаў. Так, шляхта і духавенства (клер), якія ў тагачасным гістарычным мысленні бачыліся як адзіны легітымны суб’ект гістарычнага працэса, Хадакоўскім трактуюцца хутчэй як перашкода. У самых разнастайных кантэкстах Хадакоўскі вяртаецца да ідэі “гістарычнай падмены”, да думкі пра пэўную “ненатуральнасць” польскамоўнай шляхецкай культуры на землях былога Вялікага Княства і Украіны. Трэба адзначыць, што і ў пачатку XIX стагоддзя шляхецкі палітычны народ самаўсведамляў сябе “целам і тэкстам гісторыі”. Хадакоўскі ж сцвердзіў, што толькі сама прастора “славянская зямля”, якая захоўвае памяткі мінулага, можа лічыцца сапраўдным тэкстам. У гэтым сэнсе цікавасць Хадакоўскага да Русі і рускай гісторыі паказальная. У гістарычным наратыве XVIII — пачатку XIX стагоддзяў “рускасць” была выцесненай, рэпрэсаванай тэмай, а сам факт паланізацыі гэтай прасторы разглядаўся як натуральны і добраахвотны акт “працэсу цывілізавання”. Па-сутнасці, у першай палове XIX стагоддзя ў культуры распачаўся працэс балючага самаўсведамлення гетэракультурнасці гэтых прастораў, у выніку якога полілінгвізм пачынае станавіцца нормай культуры, а сама культура пачынае трансфармавацца з ліцвінскай (полькай) у “краёвую”.