Філасофія Яна Снядэцкага
Ігар Бабкоў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 136с.
Мінск, Вільня 2002
Гэты новы, актыўны розум, які імкнецца “асвятліць” свет, зрабіць свет аб’ектам актыўнай перапрацоўкі і пераўладкаван-
11 ня, няспынна імкнецца да пашырэння сферы рацыянальнасці, і ў гэтым руху ўвесь час сутыкаецца з “неразумным”. Апазіцыя розум — неразумнае становіцца істотным структурным элементам асветніцкага мыслення, вызначае практыкі рацыяналізацыі свету, ляжыць у аснове і дае пачатак шматлікім іншым ідэалагемам: дарослае — дзіцячае, цэнтральнае — правінцыйнае, рацыянальнае — эмацыйнае і г. д.
Праблема розуму становіцца галоўным выклікам і рэарганізуе сам корпус філасофскіх ведаў. У пэўнай ступені можна сцвердзіць, што ўласна філасофія эпохі Асветніцтва палягае на розных рэакцыях філасофскай рэфлексіі на асветніцкую ідэалагему розуму і на прэтэнзіі навукі быць адзінай легітымнай формай ведаў.
Калі браць пад увагу ўсю інтэлектуальную і кулыурную спадчыну Асветніцтва, дык уласна філасофскія працы займаюць у ёй невялікае месца. Хаця асветнікі і выступалі пад імём філосафаў, Асветніцтва не стварыласваю філасофію, калі пад філасофіяй разумець сістэмны і сістэматычны разгляд традыцыйнай філасофскай праблематыкі. Больш за тое, класічнае Асветніцтва было паслядоўна і праграмна антысістэматычным, сістэмнасць нагадвала схаластычную традыцыю, якая была ўлюбёным аб’ектам асветніцкай крытыкі. Асветніцтва было надзвычай крытычным і да новай, рацыяналістычнай філасофіі семнаццатага стагоддзя, — філасофіі Дэкарта, Лейбніца, Спінозы. Прызнаючы за ёй некаторыя істотныя дасягненні, — у прыватнасці Дэкартавы прынцып метадалагічнага сумневу, асветнікі не пагаджаліся як з адказамі новай рацыяналістычнай філасофіі, так і з яе формай. Асветніцкія веды ствараліся па-за кантэкстам цэхавой філасофіі, па-за прафесійнымі інстытуцыямі свайго часу і былі адрасаваныя не столькі калегам-прафесіяналам, колькі шырокім колам тагачаснага адукаванага грамадства. У пэўным сэнсе на ўзроўні філасофіі Асветніцтва абмежавала сябе больш ці меньш паслядоўнымі наследаваннямі і інтэрпрэтацыямі брытанскага эмпірызму семнаццатага і сярэдзіны васемнаццатага стагоддзяў.
Разам з тым нельга адмаўляць Асветніцтву ў своеасаблівай унутранай цэльнасці. I калі вызначаць яе, дык гэта ўзровень ідэалогіі. Асветніцтва запачаткавала ідэалогіюмадэрнасці. Менавіта Асветніцтва (у форме французскага выкліку) натуралізавала і надало каштоўнасць ідэалагічнаму зместу такіх паняццяў, якрозум, чалавек, грамадства. А нямецкі водгук прапанаваў у адказ паняцці народу і гісторыі. У грунце гэтых паняццяў ляжаць пэўныя светапоглядныя ўяўленні. Адно, адпаведнае ньютанаўскаму разуменню света, бачыць у грамадстве машыну, што складаецца з асобных, атамарных індывідаў, якія знаходзяць рацыянальныя (што значыць таксама механічныя) правілы яго арганізацыі. I другое — арганічнае, пры якім пунктам адліку выступаюць народы як натуральныя, прыродныя супольнасці і гісторыя як працэс эвалюцыі гэтых супольнасцей.
Нягледзячы на тое, што Асветніцтва — пераважна французская з’ява, гэта не азначае, што яно належыць выключна французскай нацыянальнай культуры. Асветніцтва, па сутнасці, сфармавала новы, спецыфічны тып транскультурнасці, — г.зн. тып культурных абменаў і ўзаемаўплываў, які адрозніваўся як ад сярэднявечнай прасторы лацінамоўнай схаластычнай адукаванасці, так і ад рэнесансавай утопіі рэспублікі адукаваных. Гэты тып транскультурнасці зыходзіць з наяўнасці не толькі палітычных, але моўных і культурных межаў: зыходзіць з наяўнасці нацыянальных культурных прастораў. Таму ён нагадвае сітуацыю выклікаў і адказаў, калі культурная прадукцыя, народжаная ў пэўнай нацыянальнай культуры (з прэтэнзіяй на універсальнасць альбо без) адрымоўвае адказ у іншай культуры, а праз сістэму перакладаў пачынае функцыянаваць як частка іншага інтэлектуальнага ландшафту. Тып транскультурнасці, што паўстаў у часы Асветніцтва, дажыў да нашых дзён. Але адкрытай застаецца праблема ўдзелу ў гэтым працэсе еўрапейскай перыферыі і, што больш істотна, тыпалогіка культурных працэсаў на еўрапейскай перыферыі.
Аналізуючы асветніцкія перыферыі, мы сутыкаемся зтым, што сам аб’ект аналізу парадаксальны. Уласна кажучы, менав-
іта Асветніцтва і пераўяўляе свет, падзяляючы яго на цэнтар і перыферыю, і таму трэба гаварыць пра перыферыі Асветніцтва не як пра натуральную норму эпохі, аяк пра вынік асветніцкіх практыкаў /142/.
Адным з істотных момантаў асветніцткай ідэалогіі было “пераўяўленне” свету. Паўстае ідэя ўсясветнасці, — у літаратуры (Гётэ), філасофіі (Кант). Асветніцтва займае цэнтар гэтай уяўнай усясветнасці, разумее сябе як рухавік прагрэсу. Еўропа (галоўныя еўрапейскія нацыі) імкнецца пры гэтым рацыяналізаваць ды прадставіць як разумнае тыя элементы, сілы, ідэі, якія яе ўтвараюць. Пачынаецца вытворванне перыферыі і потым яе каланізацыя.
Перыферыя Асветніцтва не ёсць толькі геаграфічным паняццем. Перыферыяй становяцца ўсе сферы, якія мусяць падпарадкоўвацца розуму. Эмоцыі і ўяўленне ўтвараюць блізкую перыферыю разумнай душы альбо чалавечай свядомасці. Вёска і традыцыйная культура ўтвараюць сацыяльную і культурную перыферыю. Нееўрапейскія (дзікія, прымітыўныя, натуральныя, негістарычныя) народы ўтвараюць прасторава-гістарычную перыферыю. Перыферыя вяртае ў цэнтар шматлікія контрасветніцкія ідэі і праекты. Розум у гэтым супрацьстаянні становіцца не толькі інструментам крытыкі і рацыяналізацыі, але і інструментам каланізацыі, часцяком успрымаецца як чужая, каланіяльная сіла, яму супрацьпастаўляюцца контрасветніцкія праекты, якія імкнуцца паставіць пад пытанне сам розум.
У гэтым кантэксце даследаванні лакальных адказаў на выклік Асветніцтва маюць зусім не лакальнае значэнне. Яны дазваляюць акрэсліць граніцы універсальнасці і нарматыўнасці асветніцкіх ідэй, выявіць прыхаваны еўрацэнтрызм Асветніцтва і ўрэшце даць больш поўную карціну асінхроннай мадэрнізацыі, вынікам якой сталаэканамічная, культурная і сацыяльна-палітычная нераўнавага сучаснага свету, у якім для большасці грамадстваў мадэрнасць (Асветніцтва) яшчэ не скончылася3.
Сярод шматлікіх лакальных трансфармацый асветніцкіх ідэй, што адбываліся ў розных еўрапейскіх краінах, для нас
асаблівую цікавасць прадстаўляюць адпаведныя працэсы ў Беларусі і Літве, якія на той час утваралі адзінае грамадства (рэгіён) ў межах Вялікага Княства Літоўскага (Рэчы Паспалітай) і далей Расійскай імперыі. Цэнтрам гэтага рэгіёна была Вільня (Віленскі Універсітэт).
Зацемы
1. Агляд узаемадачыненняў гісторыі філасофіі і інтэлектуальнай/культурнай гісторыі гл. у Шарцье /79, р. 53-70/, пра пашырэнне поля аб’ектнасці апошняй гл. /79, р. 19-52/.
2. Адзін з апошніх аглядаў Асветніцтва такога кшталту даў Норман Дэвіс /87, р. 577-674/.
3. Сённяшняя цікавасць да лакальных традыцый карэлюе з пэўнымі метадалагічнымі трансфармацыямі самой гісторыі філасофіі як дысцыпліны. Гісторыка-філасофскі дыскурс пад уплывам новай гуманістыкі і міждысцыплінарных падыходаў эвалюцыянуе ў кірунку “гісторыі мыслення”. Пры гэтым філасофія бачыцца як сінгулярная (еўрапейская), гістарычна інстытуалізаваная форма (практыка) мыслення.
Само мысленне ўпісваецца пры гэтым у агульны кантэкст “культурнай прадукцыі эпохі”. Гэтае мысленне ўвасабляецца не толькі ў рэфлексіўных тэкстах, якія адбіваюць індывідуальнааўтарскія канцэпцыі, але і ў нерэфлексіўных, якія рэпрэзентуюць “калектыўныя сыстэмы думкі”.
Некаторыя “падзеі” ў гісторыі філасофіі, якія традыцыйна разглядаліся як сінгулярныя (унікальныя), карэлююць з пэўнымі сістэмнымі зменамі ў сацыяльным і культурным ландшафце эпохі.
Лінейна-часавая перспектыва гісторыіі мыслення дапаўняецца аналізам прасторавай размеркаванасці культурных фенаменаў, іх уфундаванасцю і ўкаранёнасцю ў пэўную топіку, у апрычоныя стратэгіі ўлады.
Такім чынам гісторыя мыслення ў гэтай новай пераспектыве гэта не толькі гісторыя рэфлексыўных тэкстаў (канону), але і гісторыя нормы, рацыянальнасці, нарматыўнага канону мыслення, расцярушанага па ўсім сацыяльным і культурным полі пэўнай эпохі.
1. ЭПОХА АСВЕТНІЦТВА
Ў БЕЛАРУСІI ЛІТВЕ: ПРАБЛЕМЫ
ДАСЛЕДАВАННЯ I ТЭНДЭНЦЫІ СТАНАЎЛЕННЯ
1.1. Агляд літаратуры
У першых спробах стварэння беларускай гісторыка-культурнай канцэпцыі (В. Ластоўскі, М. Багдановіч, М. Гарэцкі) перыяд другой паловы XVIII — пачатку XIX стагоддзя трактаваўся як нацыянальна пусты, як час заняпаду старабеларускай культуры, перыяд узмацнення паланізацыі і канчатковага пераходу шляхты на польскую мову. Нацыянальны наратыў пачатку XX стагоддзя меў форму гісторыі вызвалення, гісторыі выхаду на святло вясковай нацыі, і ў гэтай гісторыі часы Асветніцтва трактаваліся як “цёмныя і пустыя”.
Сама ідэалогія адраджэння ёсць адной з форм ідэалогіі сацыяльнай мадэрнізацыі, і выглядае парадаксальным, што яна выключыла з сваёй перадгісторыі часы Асветніцтва, г.зн. часы паўставання мадэрнасці ў Беларусі.
Гэты парадокс здымаецца, калі зрабіць дапушчэнне, што самаэпоха мадэрнасці нарадзілаў Беларусі ідэалагічнае і культурнае раздарожжа, што ідэалогій мадэрнізацыі ў Беларусі было некалькі, што сітуацыя транскультурнасці прывяла да фармавання некалькіх праектаў нацыянальнай мадэрнізацыі, якія паўставалі ў розныя часы і ў розных соцыякультурных стратах грамадства. Гэтыя праекты былі канкурэнтнымі: маючы ў якасці перадумовы адну (полі)культурную традыцыю і гетэрагеннае грамадства, яны абапіраліся на розныя культурныя і сацыяльныя яго фрагменты.
У выніку спадчына Асветніцтва ўлучаная сёння ў генеалагічныя міфы трох адасобленых нацыянальных культураў (польскай, беларускай і літоўскай), для якіх часы Асветніцтва выступаюць як агульнае мінулае. I ўласна навуковыя даследаванні дзіўным (хаця з сённяшняй перспектывы і натуральным) чынам аказваюцца залежнымі ад больш агульных, стратэгічных дачыненняў мадэрных культур рэгіёна з гэтым мінулым.
Пачатак рэфлексіі над эпохай Асветніцтва ў Беларусі (і Літве) заклалі працы (польскамоўныя) саміх асветнікаў і іх наступнікаў, якія стварылі феномен асветніцкай “агіяграфіі’” . Класічным прыкладам такой агіяграфіі з’яўляюцца працы Калантая і Снядэцкага. Менавіта як (пост)асветніцкую агіяграфію мы можам ацаніць і працы Міхала Балінскага, які ў сваіх двутомных “Успамінах пра Яна Снядэцкага” /60/ замацаваў міф пра ключавую ролю Снядэцкага ў Віленскай сітуацыі пачатку XIX стагоддзя, ягоную прысутнасць ва ўсіх інтэлектуальных і культурных ініцыятывах.
КНІГІ ОНЛАЙН
