Філасофія Яна Снядэцкага
Ігар Бабкоў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 136с.
Мінск, Вільня 2002
Гэтая катэгорыя характэрызуе пэўным чынам тып і “тапалогію” мыслення і звязаная:
3 пэўным месцазнаходжаннем суб’екта веды (хто, адкуль, ад імя каго гаворыць).
3 пэўнай структурацыяй эпістэмалагічнай прасторы, выпрацоўкай іерархіі тыпаў веды, іх сувяззю.
Але рацыянальнасць не проста выяўляе структурацыю веды, яе ўнутраныя разрывы і канфлікты, болып істотна, што яна абазначае граніцы той прасторы, якая прынцыпова можа быць даследаваная і ўведаная. Прасторы, за якой разлягаецца эпістэмалагічна іншае, якое ў сваёй чужасці ніколі не можа быць прадметам пазітыўнай веды, — і такім чынам, ніколі не можа быць рацыяналізаванае.
У гэтым сэнсе катэгорыя “рацыянальнасці” не з’яўляецца эпістэмалагічна і культуралагічна нейтральнай: яна ўжо прадугледжвае, яўна альбо ўтоена, пэўны тып арганізацыі прасторы, пэўную іерархію веды, пры якой менавіта розум знаходзіць сябе ў цэнтры і з’яўляецца адзінай легітымнай падставай веды. Гэтае цэнтральнае месца розуму дастаткова нядаўняя з’ява, якая выяўляецца як гістарычная падзея думкі, як новаеўрапейская рацыянальнасць. Але яна пры гэтым імкнецца забыць сваю генеалогію і свой кантэкст, прадставіць сябе як універсальную і адзіна магчымую.
Станаўленне асветніцкай (новаеўрапейскай) рацыянальнасці на тэрыторыі Вялікага Княства мела сваю ўласную тэмпаральнасць, якая не заўсёды супадала з тэмпаральнасцю гіста-
рычных падзей. У гэтым кантэксце выдзяляюцца перыяды ранняга і класічнага Асветніцтва, калі адбываецца станаўленне асветніцкай парадыгмы, і перыяд позняга Асветніцтва, які характарызуецца, з аднаго боку, з’яўленнем побач з Асветніцтвам разнастайных постасветніцкіх і контрасветніцкіх ініцыятыў, a з другога, — трансфармацыямі самой асветніцкай парадыгмы, якая пад уплывам Ітйага ставіць пад пытанне сваю аксіяматыку і свае перадумовы.
Станаўленне раннеасветніцкай рацыянальнасці выяўлялася ў наступных тэндэнцыях і працэсах:
• эмансыпацыі філасофіі ў сістэме познесхаластычных ведаў, што было звязана з сцвярджэннем аўтаномнасці філасофскага пазнання (светагляднай падставай такога выдзялення стаў дэізм);
• вылучэнні экспэрыментальнага прыродазнаўства (фізікі альбо натуральнай філасофіі) з сістэмы тэарэтычных ведаў і пераход ад тэарэтычнага даследавання прыроды да практычнага (эксперыментальнага);
■ трансфармацыі логікі і адасабленні яе ад корпуса філасофскіх ведаў, а таксама насычэнні яе эпістэмалагічным матэрыялам (праблема метаду), натуралізацыі і псіхалагізацыі.
Пераход да класічнай асветніцкай парадыгмы быў звязаны з паўставаннем фізіякратызму і адпаведных спробах абаперці працэс вытворчасці ведаў на універсальную раііыяначьнасць прыроды (натуральных законау). Гэты пераход выяўляўся ў наступным:
• у распадзе універсальнай перспектывы філасофіі (філасофіі як тэарэтычнага пазнання), што ўрэшце прывяло да знікнення філасофіі як асобнай дысцыпліны, якая ў сувязі з паўставаннем асобных навук губляе сваю традыцыйную прадметнасць;
■ у заняпадзе этыкі (практычнай філасофіі), замене этыкі натуральнымі сістэмамі маральнай філасофіі.
Калі казаць пра рэальнае ўвасабленне гэтых тэндэнцый, дык яны выявіліся ў пераходзе ад эклектычнай філасофіі да
29 фізіякратызму і, потым, да эпістэмалагічнага плюралізму ў межах позняга Асветніцтва.
1.4.1. Распад познесхаластычнай парадыгмы філасофіі і станаўленне «філасофіі новых»
У 17 стагоддзі ў гісторыі еўрапейскага мыслення і еўрапейскай цывілізацыі адбываецца падзея, якая атрымала назву новаеўрапейскай навуковайрэвалюцыі. Тэарэтычнае даследаванне субстанцый (па Арыстоцелю) адыходзіць на другі план і разглядаецца як састарэлае. Новае эксперыментальнае прыродазнаўства не столькі даследуе, колькі дапытвае Кнігу прыроды, ствараючы корпус новых ведаў. Адбываюццазмены ў карціне свету: якасна разнародны, іерархічнапабудаваны сусвет сярэднявечча замяняецца гамагеннай прасторай, запоўненай целамі, дзе пануе механіка, а немэтавыя прычыны Арыстоцеля. Сам Бог, які ёсць і застаецца творцам усяго, ўсё больш і больш усведамляецца вял/кш механікам, які аднойчы стварыў і запусціў у дзеянне машыну свету і які потым ухіліўся ад штодзённага кантролю гэтай машыны. З’яўляюцца новыя тэмы мыслення: працэс пазнання і стварэння новых ведаў, адбываецца рэдэфініцыя розуму, які усё больш і больш пачынае разумецца інструментальна і натуральна.
Усе гэтыя працэсы прывялі да фармавання спецыфічнай светапогляднай пазіцыі, якая звычайна абазначаецца як дэізм7. Гэтая пазіцыя была звязана з эмансіпацыяй прыродазнаўчых навук і раннемадэрнымі працэсамі секулярызацыі вобразу света і праяўлялася ў тэзісе (экспліцытна ці імпліцытна прысутным) пра статус Бога (Найвышэйшай Істоты) выключна як першапрычыны света. Упершыню дэізм быў экспліцытна сфармуляваны ў брытанскай філасофіі XVII стагоддзя (Лок, Прыстлі, Толанд) і максімальна радыкалізаваны ў сваіх светапоглядных наступствах Вальтэрам. Калі ж казаць пра інтэлектуальную культуру Вялікага Княства ў часы Асветніцтва, дык дэізм у сваёй пазітыўнай форме (Бог як першапрычына) належаў ужо не столькі да праблематыкі, колькі да аксіяматыкі эпохі.
Для нас істотна тое, што менавіта з дэізму як ідэі богапакінутасці свету і паўстае ідэя натуральных законаў, альбо натуральнага парадку, а таксама тых інструментаў і практык, з дапамогай якіх чалавек мог бы гэты натуральны парадак выявіць, зразумець і выкарыстаць. Гэтыя ідэі і ляглі у аснову раннеасветніцкай рацыянальнасці. Працэсы станаўлення гэтых ідэй можна прасачыць у межах філасофіі resentiorun/ (новых).
Сам тэрмін philosophic! resentiorum першапачаткова паўстаў у межах схаластычнай філасофіі для пазначэння новаеўрапейскага рацыяналізму XVII стагоддзя, які нараджаўся і функцыянаваў па-за школьнай філасофіяй і толькі паступова, цягам XVIII стагоддзя быў інкарпараваны ў яе сістэму.
У далейшым тэрмін стаў выкарыстоўвацца для пазначэння вынікаў гэтай інкарпарацыі, як акрэсленне філасофскай фармацыі, якая спрабавала сістэматызаваць набыткі новай філасофіі, адаптаваць іх для мэтаў навучання, а ў самых радыкальных сваіх праявах — рэфармаваць школьную філасофію, прывёўшы яе ў адпаведнасць з корпусам новых ведаў, які паўставаў у выніку развіцця эксперыментальнага прыродазнаўства.
Гэты працэс інкарпарацыі меў агульнаеўрапейскі характар. Эмблематычнай постаццю для гэтага працэса выступае постаць Хрысціана Вольфа, які ў сваёй “Логіцы, альбо разумных думках пра моц чалавечай развагі” (1712) ды іншых творах спрабаваў сінтэзаваць погляды Дэкарта, Спінозы, Лока і Лейбніца, адаптаваць іх да мэтаў інстытуцыйнага выкладання філасофіі. Характэрна, што сістэма Вольфа, будучы кампрамісам між схаластычнай формай і новаеўрапейскім зместам, панавала ва універсітэтах Германіі (і не толькі) практычна да Канта, але пры гэтым не пакінула істотнага следу ў новаеўрапейскім філасофскім каноне.
У Беларусі і Літве гэты працэс інкарпарацыі новых ведаў у корпус акадэмічнага (школьнага) выкладання філасофіі распачынаецца ў канцы XVII — першай палове XVIII стагоддзя і сканчаецца ў другой палове васемнаццатага. Пры гэтым ён праходзіць тры фазы. Першая фаза — гэта актыўная палеміка з
новай філасофіяй, другая — эклектычная інкарпарацыя ў корпус філасофіі звестак і ведаў, здабытых эксперыментальным прыродазнаўствам, і трэцяя фаза — спроба пагадзіць між сабой традыцыю і новае, у выніку чаго паўстае кампраміс, які атрымаў назву эклектычная філасофія.
Першая фаза, крытычная, нарадзіла вялікую колькасць палемічнай літаратуры, у якой філасофія новых разглядалася як першая ступень да атэізму9. Другая найлепш можа быць рэпрэзентавана постацямі Антона Скарульскага і Станіслава Шадурскага. Трэцяя — імёнамі Бенедыкта Дабшэвіча і, нарэшце, Казіміра Нарбута, які адначасова з’яўляецца апошнім прадстаўніком эклектычнай філасофіі і першым мысліцелем уласна эпохі Асветніцтва на нашых землях. Менавіта другая і трэцяя фазы гэтага працэсу, падчас якой традыцыйны арыстацелізм канчаткова выцясняецца новым зместам, можа лічыцца філасофскім карэлятам раннеасветніцкай рацыянальнасці.
У Кароне першым асяродкам прыхільнікаў філасофіі новых стаў асяродак Варшаўскіх піяраў на чале з А. Вісьнеўскім, які, праз стварэнне новай праграмы навучання філасофіі ў дусе resentiorum, сцвердзіў гэтую філасофію як новую нарматыўнасць эпохі. Праца Вісьнеўскага Propositions philosophica ex physica resentiorum (1746), a таксама серыя публічных дэманстрацый фізічных эксперыментаў выклікалі шырокую палеміку і спрыялі яе далейшаму пышырэнню.
У Кракаўскім універсітэце прыхільнікамі гэтага кірунку былі Залускі і Путановіч. Апошні стаў першым прафесарам утворанай у 1765 годзе кафедры philosophiae resentiorum.
У Віленскай Акадэміі першыя вынікі трансфармацыі традыцыйнай школьнай філасофіі мы бачым у Антона Скарульскага (1715 — 1777)10. Так, у Скарульскага ўпершыню паўстае тэма аўтаномнасці філасофіі, яе незалежнасці ад тэалагічных аўтарытэтаў. Што тычыцца аўтарытэту тэалогіі, дык, як адзначае Скарульскі, “аўтарытэт святых айцоў хаця і трэба заўсёды высока цаніць, але для таго, хто тлумачыць чыста філасофскія рэчы, ён зусім не абавязковы” /46, с. 210/. Другім момантам,
які варта акцэнтаваць, з’яўляецца прыняцце Скарульскім ідэі агульнай і спецыяльнай фізікі. Што тычыцца агульнай фізікі, дык Скарульскі дае агляд практычна ўсіх наяўных сістэм натуральнай філасофіі, пры гэтым пэўным чынам спрабуе паяднаць мадэрнізаванага Арыстоцеля і Ньютана, палемізуючы пераважна з атамістамі і скептыкамі. Менавіта ў межах спецыяльнай фізікі адбываецца абмеркаванне новага эксперыментальнага прыродазнаўства. Такім чынам, Скарульскі спрабуе мадэрнізаваць традыцыйны арыстацелізм, захаваўшы яго як агульную тэорыю, і пагадзіць з фрагмэнтамі эксперыментальных ведаў, якія на той час ужо лічыліся агульнапрынятымі.
Станіслаў Шадурскі (1726 — 1786) ўжо адкрыта абвяшчаў свой разрыў з арыстацелізмам. Як ён пісаў, “мы належым да школы філосафаў-эклектыкаў, таму што не прытрымліваемся ніводнай з цэласных сістэм. Сістэма Ньютана не ўяўляецца нам прыймальнай, пакуль яе прыхільнікі больш ясна не растлумачаць сваю славутую сілу прыцягнення, не задавальняе нас трактоўка эпікурэйцамі непадзельных атамаў, з іх найдрабнейшымі пылінкамі. He можам мы лёгка пагадзіцца з усім, што пастулявана самім Картэзіям. Да канца не разумеем мы сутнасць манад Лейбніца і тое, чаму яны ўтвараюцца самі з сябе і якім чынам гэтая майстэрня свету будуецца. Ад перыпатэтычнай сістэмы, якая аперуе абсалютнымі акцыдэнцыямі, прыхаванымі якасцямі, бояззю пустаты і матэрыяльнымі формамі субстанцый, мы адышлі даўно і адрозніваемся ад яе, як неба ад зямлі. У фізіцы мы не трымаемся іх сістэмы, таму што фізічныя з’явы яны тлумачаць не натуральнымі, а метафізічнымі прычынамі”/46, с. 231/.
КНІГІ ОНЛАЙН
