Філасофія Яна Снядэцкага
Ігар Бабкоў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 136с.
Мінск, Вільня 2002
У межах фізіякратызму адбываецца спроба абаперці ўвесь корпус новых ведаў на ідэю натуральных законаў, якія ляжаць у аснове прыроды, розуму і ўсіх сфераў чалавечага жыцця.
Менавіта ідэя натуральныхзаконаў абазначыла канчатковы выхад з хрысціянскай карціны свету. Гледзячы ў люстэрка прыроды, асветніцкі розум бачыць там ужо не боскую гармонію альбо правідэнцыю, а натуральныя законы. Сама ідэя натуральных законаў дазваляе два прачытанні. Натуральныя законы, з аднаго боку, — гэта законы, якія належаць да самой рэчы, альбо прадметнай сферы (у адрозненне ад боскіх законаў). 3 іншага боку, натуральныя законы, — гэта законы, прыдатныя для пазнання чалавечым розумам, законы, якія могуць быць выкарыстаныя ў чалавечай дзейнасці. Натуральныя законы такім чынам становяцца новым і адзіным прадметам чалавечага пазнання, а іх выяўленне — задачай новых, пазітыўных ведаў. Інстытуцыйным увасабленнем гэтых пазітыўных ведаў стала навука.
Эпоха Асветніцтва разгарнула татальны перагляд практычна ўсіх сфер чалавечай дзейнасці ў пошуках гэтых натуральных законаў. У выніку паўсталі “натуральная” філасофія, натуральная гісторыя царквы, натуральная гісторыя душы і безліч іншых спробаў натуралізаваць усе сферы прыроды і чалавечага грамадства. Усім гэтым спробам спадарожнічалі механістычныя тэндэнцыі ў навуцы і матэматызацыя пазнання.
Вядучым прадстаўніком фізіякратызму ў Беларусі і Літве быў Еранім Страйноўскі (1752-1815). Галоўны твор Страйноўскага “Навука аб прыродным і палітычным праве, палітычнай эканоміі і праве народаў” стаў першым акадэмічным падручнікам фізіякратызму, неаднаразова перавыдаваўся, а ў 1809 годзе вый-
шаў у рускім перакладзе ў Петэрбургу. Страйноўскі імкнуўся выбудаваць на базе фізіякратызму ўсеахопную і паслядоўную сістэму, якая інтэгравала б у сябе фізічныя і маральныя навукі. Ён пачынае разгляд з анталагічнага запытання аб статусе натуральных законаў і натуральнага парадку рэчаў, спасылаючыся на Бога як на творцу і першапрычыну прыроды, спрабуючы выбудаваць своеасаблівую аксіаматыку фізіякратызму.
“Як і ў кожнай навуцы, так асабліва ў навуцы Прыроджанага Права, крыніцай шматлікіх памылак былі і з’яўляюцца дасюль дзьве прычыны /.../. Унікаючы гэтай падвойнай небяспекі, мусім пачаць ад простых і ўсім вядомых рэчаў, высунуўшы наперад тыя выразы [паняткі], якіх будзем заўсёды ўжываць надалей.
Пад сутнасцю (essentia) разумеюць філосафы такую ўласцівасць рэчы, якая адрознівае яе ад усіх іншых, і якая пры гэтым не вынікае з іншых уласцівасцяў, а, наадварот, усе іншыя бяруць у ёй свой пачатак. Належыць прызнаць, што такая сутнасць рэчы нам цалкам невядомая. 3 дапамогай пачуццяў і досведу мы можам пазнаць уласцівасці і сілы...: збортакіхуласцівасцяў і сіл завем прыродай: такім чынам гаворачы аб адной якой-колечы рэчы, пад яе прыродай разумеем збор ўласцівасцяў, якія ў ёй пазнаем: гаворачы агульна, пад прыродай выяўляем (выражаем) збор усіх тых уласцівасцяў і сіл, узятых разам, якія знаходзяцца ў рэчах цэлагасвету: філосафы гэта называюць агульнай прыродай [свету]. Уласцівасці рэчаў, як мы ведаем з досведу, падзяляюцца на два віды: першыя, якія заўсёды і з неабходнасцю знаходзяцца ў рэчах, і другія, якія могуць у іх знаходзіцца, а могуць і не: гэтыя другія [ўласцівасці] завуцца выпадковымі, першыя ж сутнаснымі, таму што вынікаюць з сутнасці [рэчаў], і з імі непадзельна злучаныя. Збор такіх [сутнасных] ўласцівасцяў будзем зваць Сутнасцю альбо Прыродай ці Прыроджанасцю.
Агульнае сцверджанне, у якім выражаецца што, альбо як мусіць адбывацца ці не адбывацца, завецца Рэгулай альбо Правілам. Правам жа ці Уставай (lex) завецца такое Правіла, якое кімсьці ўсталявана” /160, s. 1-3/.
Далей ён спрабуе звязаць натуральны (фізычны) парадак і парадак маральны. “3 фізычнага парадку рэчаў, — піша ён, — вынікае, як мы бачылі, маральны парадак, і таксама як першы, ён не можа быць адвольны, зменены ў адпаведнасці з воляй і жаданнем людзей. Таксама як і першы, ён не ўсталяваны людзьмі, атолькі імі пазнаецца”/160, s. 55/. Гістарычныя няшчасці, сацыяльнае напружанне і палітычныя катаклізмы паўстаюць з-за таго, што людзі так альбо інакш адхіляюцца ад гэтага парадку. Натуральныя ж законы, якія пазнаюцца чалавекам, абапіраюцца, паводле Страйноўскага, на базавыя чалавечыя патрэбы, такія, як імкненне да самазахавання, задавальненне патрэбаў у ежы, адзенні, жыллі, прыладах працы і г.д. Маральныя законы грунтуюцца на вечных і нязменных правах асабістай свабоды, узаемнай дапамогі і прыватнай уласнасці. Гэтыя прынцыпы натуральнага і маральнага парадку Страйноўскі адначасова разглядаў як крытэрыі ацэнкі таго альбо іншага грамадскага ладу альбо палітычнага рэжыму.
Іншымі заўважнымі прадстаўнікамі фізіякратызму былі Іахім Храптовіч (1729-1812) і Тадэвуш Млоцкі.
Дяя Храптовіча фізіякратызм з’яўляўся не столькі тэарэтычнай рэфлексіяй, колькі практычнай тэорыяй, у адпаведнасці з якой ён будаваў як агульнадзяржаўную палітыку, так і ўласныя гаспадарскія справы. Храптовіч выдаў дзве кнігі: “Пра штогадовае аднаўленне краіны”, — палітэканамічныя штудыі на матэрыяле эканомікі Вялікага Княства і “Пра натуральнае права” (пасьмяротна), у якой разглядаліся больш тэарэтычныя пытанні.
У 1799 годзе ў Вільні выходзіць і кніга Млоцкага “Пасведчанне з вытокаў натуральнага права”. Хаця сама кніга, паводле аўтара, носіць эклектычны характар, — Млоцкі ў прадмове піша, што ён толькі сабраў думкі розных мысляроў, якія пісалі пра дзяржаву і натуральнае права, — тым не менш у ёй прасочваецца і аўтарская інтэнцыя, якую можна назваць рацыяналізацыяй і антрапалягізацыяй фізіякратызму. Так, натуральнае права, паводле Млоцкага, — гэта ўсё тое, што чалавечы
розум прадпісвае людзям для надзейнага і ўпэўненага іх руху да мэты, якую яны сабе ставяць альбо павінны ставіць. Такой канчатковай мэтай, паводле Млоцкага, ёсць шчасьце. Навука ж пра натуральнае права ёсць такім чынам сацыяльнай навукай (аб захаванні і падтрыманні найлепшых парадкаў у грамадстве), уласна прававой навукай (бо гэтыя найлепшыя парадкі мусяць быць падмацаваныя правам), і адначасова антрапалогіяй, — ведай пра чалавека, бо без такой веды немагчыма ніякае разуменне чалавечай супольнасці.
Чалавек, паводле Млоцкага, мае магчымасць супрацівіцца тым сацыяльным і палітычным сілам, якія ён лічыць ненатуральнымі і не адпаведнымі шчасцю большасці. У гэтым Млоцкі не пагаджаецца з Гобсам, які ў сваім “Левіафане” настойваў, што галоўнай сілай гісторыі ёсць вайна ўсіх супраць усіх, а грамадства складаецца з асобных атамарных індывідаў, якія не ў стане супрацівіцца грубаму гвалту.
Такім чынам, працэсы станаўлення асветніцкай рацыянальнасці прывялі да парадаксальных вынікаў. 3 аднаго боку, у 50-я гады XVIII стагоддзя ў межах эклектычнай філасофіі распачаўся працэс эмансіпацыі навук, і менавітаў філасофіі адбывалася першапачатковая легітымацыя эксперыментальнага прыродазнаўства як новага тыпа ведаў, а таксама рэфлексія над новымі навуковымі метадамі даследавання. 3 іншага боку, у выніку паслядоўнага застасавання новага светагляду і прынцыпаў новай навуковай рацыянальнасці філасофія губляе сваю традыцыйную прадметнасць, ставіць пад пытанне саму ідэю тэарэтычных ведаў і як дысцыпліна знікае з акадэмічных курсаў.
Зацемы
1. У дадзеным кантэксце тэрмін агіяграфія найбольш падыходзіць для апісання гэтага тыпу культурнай прадукцыі, дзе ў цэнтры наратыву стаіць постаць асветніка як узорнай асобы, а яго біяграфія разглядаецца як рэалізацыя імперсанальнай парадыгмы розуму.
2. Так, Эльжбэта Александроўска ў сваіх штудыях геаграфічнай размеркаванасці Асветніцтва нават не прыгадвае гетэракультур-
насць Вялікага Княства і трактуе гэтыя тэрыторыі як правінцыйныя. Гл. / 155, s. 144-153 /.
3. Гэты парадокс адзначае Смаленскі. Паводле яго звестак, шляхта з неахвотай аддавала дзетак у школы асветнікаў, і ўжо да 1780 года з ініцыятывы дробнай шляхты паўстала цэлая сетка паўлегальных (пост)езуіцкіх школаў, якая паспяхова канкуравала з школамі КНА / 156, ss. 465-66/.
4. Прыкладам такога “гібрыднага” праекту можа быць польскамоўная “беларуская” літаратура, што квітнела ў канцы XVIII -— у першай палове XIX стагоддзя на ўсходніх землях Беларусі.
5. Больш падрабязны аналіз гетеракультурнага, полікультурнага і транскультурнага тыпу грамадстваў гл. /7, 8/.
6. Сціслы агляд версій перыядызацыі гл. /155, s. 374-381/.
7. Кароткі агляд станаўлення ідэй дэізму ў Рэчы Паспалітай гл. /155, s. 62-65/.
8. Гістарычны агляд станаўлення «філасофіі новых» дае Смаленскі /156, s. 62-104/.
9. Агляд гэтай палемічнай літаратуры можна знайсці ў Снопка /157/.
10. Гады жыцця падаюцца паводле Я. Ядацкага /119, s. 128/.
11. “Логіка...” Кандыльяка выйшла ў 1780 годзе, у год смерці самога аўтара. У школах Камісіі Нацыянальнай Адукацыі выкарыстоўвалася ў рукапісным перакладзе Яна Зноскі. У сваёй “Логіцы...” Кандыльяк прапануе пакласці ў аснову навучаннг метад, “якім нас навучае прырода”, і ў гэтым сэнсе патрапляе ў фізіякратычную парадыгму “натуральных законаў”. Але ўжо ў 1812 годзе Фэлікс Яроньскі ў сваёй працы “Пра філасофію” заявіў, што “ніхто з тае логікі так нічаму і не навучыўся”.
2. ПОЗНЕАСВЕТНІЦКАЯ РАЦЫЯНАЛЬНАСЦЬ I НОВЫЯ
ПЕРСПЕКТЫВЫ
МЫСЛЕННЯ.
2.1. Позняе Асветніцтва як эпоха думкі.
Позняе Асветніцтва (канец XVIII — першая трэць XIX стагоддзя) ў сістэме рэфлексіўнай культуры Беларусі і Літвы з’яўляецца пікам, момантам кульмінацыі асветніцкага праекту і гэта адрознівае Асветніцтва як эпоху думкі ад чыста гістарычных трактовак Асветніцтва, дзе гэтыя часы адназначна разглядаюцца як перыяд сыходу. Такая пазіцыя позняга Асветніцтва звязаная з адрознай тэмпаральнасцю інтэлектуальнай і рэфлексіўнай культуры, а таксама з тым, што ў часы позняга Асветніцтва, на зломе эпохі, увесь комплекс асветніцкіх ідэй, сутыкаючыся з іншымі тэндэнцыямі эпохі, пачынае ўспрымацца праблемна.
Гэтая сітуацыя сутыкнення з іншым і праблематызацыя ўласнай аксіялагічнай базы і эпістэмалагічных перадумоў прыводзіла да экспліцытнага фармулявання і абгрунтавання тэзісаў, якія належалі хутчэй да ўтоенай нарматыўнасці эпохі і ніколі не ставіліся пад пытанне, не адстойваліся ў палемічнай альбо пазітыўнай форме.
КНІГІ ОНЛАЙН
