КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Але пры рэалізацыі гэтай праграмы на этнічна няпольскіх тэрыторыях асветнікі вымушаныя былі сутыкацца з рэальнай культурнай і сацыяльнай гетэрагеннасцю грамадства, і, у прыватнасці, з аграмадным мацярыком традыцыйнай культуры, культуры простага народу. Гэтае сутыкненне, а таксама відавочная немагчымасць адразу (альбо ў бліжэйшай перспектыве) каланізаваць гэтую культуру прывялі ўрэшце да апазнавання гэтых тэрыторый як крэсаў, як недастаткова польскіх прастораў, якія яшчэ мусяць быць паланізаваны. Для нас істотна тое, што менавіта ў межах новай, асветніцкай канцэпцыі польскасці адбываецца апазнаванне іншаэтнічных, іншамоўных і іншаканфесійных фрагментаў як чужога, як чагосці, што мусіць быць каланізавана, перапрацавана і засвоена. Такім чынам асветніцкая мадэль польскасці ў канцы XVIII стагоддзя набывае рысы не толькі нацыянальнага, але і каланізацыйнага праекту. У выніку ўзнікае праблема прадметнай лакалізацыі дадзенага перыяду, г.зн. праблема адмежавання, вылучэння эпохі Асветніцтва на Беларусі (і Літве) з агульнай праблемы эпохі Асветніцтва ў Рэчы Паспалітай, і потым у Расійскай імперыі. 3 аднаго боку, эпоха Асвептніцтпва ў Беларусі як прадмет вывучэння легітымізавана генеалагічна і гэты аргумент ужо дастатковы. 3 іншага боку, застаецца пытанне, ці адпавядаюць гэтаму рэтраспектыўнаму выдзяленню пэўныя падставы ў самім тагачасным грамадстве? У іншых словах, ці з’яўляецца эпоха Асветніцтва ў Беларусі нечым геа/соцыякультурна цэлым і цэльным, ці яна проста ўваходзіць у якасці складовай часткі ў больш шырокія адзінкі, з’яўляючыся іх перыферыйным альбо рэгіянальным прыдаткам альбо працягам? I калі з’яўляецца, як мы можам апісаць гэтае цэлае? 3 аднаго боку, культура Асветніцтва Рэчы Паспалітай выглядае як ніколі раней аднароднай, — і гэтая маналітнасць праектавалася і рэфлексавалася самімі асветнікамі, якія выступалі супроць якой-колечы рэгіянальнасці. У той жа час, паводле некаторых даследчыкаў /38; 156, s. 451 -53/, гэтая маналітнасць была дасягнутая дзякуючы канцэнтрацыі сіл з усіх частак Рэчы Паспалітай і яна з’яўлялася ў большай ступені утопіяй асветніцкіх эліт, чым рэальнасцю тагачаснага грамадства. Вобраз гамагеннай культуры паўстаў праз некрытычную экстрапаляцыю культуры эліт на ўсю соцыякультурную прастору, а так- сама як вынік няздольнасці альбо нежадання разрозніваць ў межах тагачаснай польскасці некалькі альтэрнатыўных, a Macaw і канкурэнтных праектаў, з якіх польскі нацыянальны праект быў толькі адным з магчымых. У рэальнасці ж большасць як магнатаў, так асабліва шляхты ставілася да цэнтралізатарскіх рэформ і новага нацыянальнага ўяўлення асветніцкіх эліт хутчэй варожа альбо з насцярогай’ і працягвала атаясамліваць сябе з рэгіянальнымі і мясцовымі традыцыямі. У гэтым сэнсе апазіцыя асветніцкае — контрасветнійкае, накладаючыся на апазіцыю цэнтральнае — рэгіяналыше, нараджала разнастайныя гібрыдныя праекты і ідэнтычнасці4. У выніку рэдэфініцыя польскасці ў межах позняга Асветніцтва прывяла да ўнутранай супярэчнасці самога паняцця: у межах польскай ідэнтычнасці адначасова існавала некалькі узаемавыключальных тапалогій культурнай прасторы. Першая — польскі праект культурнай гамагенізацыі, асветніцкі і ўжо нацыянальны. Другая — польскасць як традыцыя даўняй Рэчы Паспалітай, якая будзе рэанімаваная кансерватыўна-рамантычным праектам сярэдзіны XIX стагоддзя (Г. Жэвускі). I трэцяя —у перспектыве, — краёвы праект, ініцыятыва мясцовай шляхты, якая не пагадзілася ні з роллю каланізацыйнага інструменту новай польскай нацыі на этнічна няпольскіх тэрыторыях, ні з роллю пачынальнікаў новых нацыянальных праектаў на руінах даўняй Літвы. Спрабуючы вырашыць гэтую праблему — канстытуявання эпохі Асветніцтва на Беларусі (і Літве) як асобнага прадмета даследавання — Э.К. Дарашэвіч у сваёй манаграфіі піша, што для эпохі Асветніцтва ў Беларусі быў характэрны сінтэз польскай і рускай культур, праўда, адзначаючы, што гэткі сынтэз быў хутчэй патэнцыйным, чым рэальным /20, с. 11/. У пазнейшых работах ён выказваецца больш асцярожна, гаворачы аб стыке альбо ўплывах культур /22, с. 265/. С. Куль-Сільвестрава дае больш радыкальную інтэрпрэтацыю, гаворачы аб двух розных тыпах Асветніцтва на тэрыторыі Беларусі, заходнім і ўсходнім /35, с. 11-12/. Падставай такога выдзялення выступае факт знаходжання ад 1773 года двух частак Беларусі ў складзе двух розных дзяржаў. He спрабуючы прапанаваць канчатковае вырашэнне праблемы, якая заслугоўвае асобнага даследавання, адзначым, што беларуская адметнасць значна лепш можа быць апісаная не праз метафары расколу, падзелу альбо стану паміж (Захадам і Усходам), а праз канфігурацыю цывілізайыйнай накладкі, пры якой усходнія граніцы лацінскай цывілізацыі супадаюць з усходнімі граніцамі Беларусі, але пры гэтым заходнія граніцы праваслаўна-рускай прасторы супадаюць з беларускімі заходнімі граніцамі. У выніку за падставу вылучэння мы будзем прымаць не геаграфічны, этнічны альбо моўны фактары, а пэўную канфігурацыю гетэракультурнасіф, канфігурацыю пераходнага грамадства, культурныя, палітычныя і прававыя межы якога не супадалі з дзяржаўнымі і тым болей з этнічнымі, і якое значна лепш апісваецца ў катэгорыях транскультурнасці /8/, чым праз метафару расколу альбо вайны культур. Тым больш, што адразу пасля эпохі Асветніцтва культурнае поле разломваецца, утоеная гетэрагеннасць выходзіць на паверхню, і ў выніку сёння мы маем чатыры розныя нацыянальныя кулыуры, якія выйшлі з “польскай” (у палітычным сэнсе) прасторы. 1.3. Рэфлексіўная культура Асветніцтва і яе перыядызацыя Як праблема выступае і перыядызацыя эпохі Асветніцтва ў Беларусі і Літве. Трэба адзначыць, што якая-колечы перыядызацыя ў дачыненні да мінулых гісторыка-культурных эпох, і асабліва ў дачыненні да рэфлексіўнай культуры, з’яўляецца ўмоўнасцю. Так, часавыя межы Асветніцтва паўстаюць у выніку размяшчэння сінгулярных падзей на лінейнай восі культурнай гісторыі. Шчыльнасць іх прысутнасці з’яўляецца канчатковым ар- гументам на карысць апазнавання таго альбо іншага пункту на гэтай восі як пункту пачатковага накаплення, кульмінацыі і, нарэшце, сыходу. Гэтая лінейна-механістычная схема, адказная за межы эпохі, кантрастуе з ідэйным зместам, які разглядаецца як статычная, самастойная велічыня, без ніякай часавапрасторавай інкарнацыі, гістарычнага развіцця, рэгіянальных ды іншых адрознасцей. Хаця трэба адразу адзначыць, што рэфлексіўныя практыкі ў адрозненне ад чыста гістарычных фенаменаў, працягваюцца даўжэй за свае храналагічныя рамкі. Так, філасофія новых, маючы свой апагей у сярэдзіне XVIII стагоддзя, дажывае амаль да яго сканчэння пераважна ў перыферыйных зонах (Гарадзенскія філасофскія рукапісы, філасофія Полацкай Акадэміі). Фізіякратызм, надзвычай папулярны ў 80-х і 90-х гадах XVIII стагоддзя, працягвае функцыянаваць амаль да канца трыццатых гадоў стагоддзя дзевятнаццатага. Да таго ж у сістэме рэфлексіўнай культуры Асветніцтва функцыянуюцьтворы і ідэі не толькі новыя і не толькі мясцовага паходжання. Ідэя універсальнай рацыянальнасці эпохі дазваляла прысвойваць як сваё нетолькі мясцовае. Творы Вальтэра, Русо, Кандыльяка ды інш. разглядаліся не як чужое, а як універсальныя магчымасці ўласнага мыслення. Здзіслаў Лібера ў кнізе “Праблемы польскага Асветніцтва”, робячы агляд дыскусій пра храналагічныя межы эпохі, сцвярджае, што “праблема часавых граніц польскага Асветніцтва ёсць да сёння адкрытай праблемай” /139, s. 9/. Тым не менш, у польскай гісторыяграфіі адбылася пэўная стабілізацыя версій. За пачатак уласна Асветніцтва ў Рэчы Паспалітай звычайна бярэцца такая чыста гістарычная падзея, як узыходжанне натрон Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764). Менавіта Станіслаў Аўгуст надаў філасофіі Асветніцтва ранг філасофіі дзяржаўнай, падтрымоўваў ды фінансаваў разнастайныя акцыі асветнікаў. Што да канца Асветніцтва, дык тут звычайна называюцца 30-я гады дзевятнаццатага стагоддзя, хаця завяршэнне эпохі і звязваецца з рознымі падзеямі: альбо з канцом Таварыства сяброў навук (1832), альбо з закрыццём Віленскага Універсітэта (1832), альбо — і гэта найбольш сімвалічнае сканчэнне — з выхадам у 1822 годзе вершаў Адама Міцкевіча, якія абвясцілі іншую эпоху — рамантычную. Больш дэтальная перыядызацыя звычайна вылучае альбо дадае ўступны перыяд (1740-64 гады), а ўласна Асветнійтва дзеліць на перыяд даспелага Асветніцтва, калі распачынаецца сістэматычная культурная палітыка (1765-1795), і перыяд Сыходу, ад 1795 да 18306. Іншыя версіі перыядызацыі Асветніцтва звязаны пераважна з трактоўкай тых альбо іншых перадстаніславаўскіх культурных падзей як перадасветніцкіх і вылучаюць у якасці пачатку ўступнага перыяду 1730 альбо 1752 год /155/. Што тычыцца перыядызацыі Асветніцтва ў Беларусі і Літве, Э. Дарашэвіч прапанаваў выдзеліць тры перыяды: Арыстакратычны — 60—70-е гады XVIII стагоддзя, звязаны з дзейнасцю фізіякратаў, дэструктурацыяй схаластыкі, эклектызмам, станаўленнем новага прыродазнаўства. Радыкальна-дэмакратычны — 80—90-е гады, з арыентацыяй на рэвалюцыйна-дэмакратычны крытыцызм, французскую рэвалюцыю, сацыяльны утапізм. Часы крызісу ірэнесансу — першая трэць XIX стагоддзя, з арыентацыяй на гнасеалагізм і псіхалагізм, барацьбу з кантыанствам і, у перспектыве, сімбіёз асветніцкіх і рамантычных ідэй. / 45, с. 198 / Прапануючы розныя версіі перыядызацыі, даследчыкі адзначаюць, што яшчэ адной з істотных асаблівасцей рэфлексіўнай культуры таго часу была сітуацыя запозненасці: практычна ўсе праграмныя творы філасофіі Асветніцтва на тэрыторыі Рэчы Паспалітай з’явіліся пост факгпум, наўздагон эпосе. I ў гэтым сэнсе познія творы, якія ў кантэксце свайго часу расцэньваюцца як запозненыя альбо эпігонскія, у кантэксце усёй эпохі разглядаюцца як класічнае выяўленне ідэйнага зместу Асветніцтва. Мы зыходзім з таго палажэння, што менавіта творы, што з’яўляюцца ў канцы, на зломе эпохі Асветніцтва, утвараюць пік найбольшай інтэнсіўнасці асветніцкага праекту, і гэтая інтэнсіўнасць ёсць характэрнай рысай познеасветніцкай рацыянальнасці. 1.4. Асветніцкая рацыянальнасць: тэндэнцыі станаўлення Рацыянальнасць у дадзеным кантэксце мы будзем разумець як агульную катэгорыю, якая паўстае ў выніку спробаў убачыць пэўную цэласнасць эпохі, эпоху ў яе эпістэмалагічнай татальнасці.