Францыск Скарына
Чалавек свету
Алесь Суша
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 128с.
Мінск 2016
Найбольшага росквіту Вільня дасягнула ў 16 стагоддзі — менавіта
Ліст вялікага князя Гедыміна 1323 года, уякім упершыню згадваецца Вільня
ў той час, калі тут жыў і працаваў Францыск Скарына. Горад працягваў прырастаць новымі тэрыторыямі. Узводзіліся шматлікія храмы і манастыры, з’яўляліся мураваныя палацы (Радзівілаў, Сапегаў, Астрожскіх, Хадкевічаў і інш.). Ужо ў 1511 годзе ў Вільні было 7 касцёлаў і 14 цэркваў. Актыўна развіваліся шматлікія рамё-
ствы, ствараліся рамесныя цэхі. Ужо да сярэдзіны 16 стагоддзя тут працавалі гарматная ліцейня, паперня і шкляная гута. Сведчаннем узроўню эканамічнага развіцця з’яўляецца той факт, што да сярэдзіны 16 стагоддзя ў Вільні працавала каля 840 крам.
У той жа час горад вызначаўся стракатасцю этнічнага і канфесійнага складу, які значна ўплываў на культурнае жыццё і асвету ўсёй краіны. У сярэдзіне 17 стагоддзя ў Вільні дзейнічала 37 храмаў розных канфесій, вялікая колькасць манастыроў, працавалі праваслаўныя, каталіцкія, уніяцкія і пратэстанцкія школы і калегіі,
яўрэйскія навучальныя ўстановы, расла і ўмацоўвалася езуіцкая акадэмія, налічвалася 10 друкарняў.
Непапраўныя страты былі нанесены гораду ў выніку шматлікіх пажараў, а асабліва вайны з Расіяй 1654—1667 гадоў і Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў. Адраджэнне горада пасля гэтых падзей часта займала цэлыя дзесяцігоддзі, але нязменна адбывалася, і кожны раз горад паўставаў з руін.
Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе горад увайшоў у склад Расійскай Імперыі ў статусе цэнтра губерні і генерал-губернатарства. Пры гэтым ён заставаўся трэцім
Вільня на гравюры сярэдзіны Ібстагоддзя
• • •аг5**, -*
«Т. ■-
Замкавая гара ў Вільні
Палац вялікіх князёў літоўскіх у Вільні
па велічыні (пасля Пецярбурга і Масквы) горадам імперыі. У ім працаваў самы вялікі і самы старажытны ў краіне ўніверсітэт, дзейнічалі патрыятычныя таварыствы філаматаў і філарэтаў. Развівалася прамысловасць, чаму паспрыяла праходжанне ў 1860—1862 гадах праз горад чыгункі з Пецярбурга на Варшаву, а пазней — Лібава-Роменскай чыгункі. У 1914 годзе ў Вільні дзейнічала 266 прадпрыемстваў. Перад Першай сусветнай вайной па горадзе ўжо ездзілі першыя аўтамабілі, працаваў грамадскі транспарт (конка, а з 1908 года — трамвай).
У пачатку 20 стагоддзя менавіта ў Вільні выходзілі беларускія газеты «Наша Доля» і «Наша Ніва», працавалі Беларускі музычна-драматычны гур-
ток, Беларускі клуб, Віленская беларуская рада і іншыя арганізацыі і ўстановы. Таму няма нічога дзіўнага, што, калі ў лютым 1919 года была створана Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, то менавіта Вільня была абвешчана яе сталіцай.
Пасля завяршэння Першай сусветнай вайны Віленшчына пераходзіла з адных рук у другія, пакуль яе ў 1920 годзе канчаткова не захапіла войска генерала Жалігоўскага. У выніку Вільня часова стала сталіцай так званай Сярэдняй Літвы, якая ў 1922 годзе ўвайшла ў склад Польшчы. У гэты час у Вільні працавала Беларускае выдавецкае таварыства, дзейнічалі Беларускі музей імя Івана Луцкевіча, Таварыства беларускай школы, Беларускае наву-
ковае таварыства, Беларускі студэнцкі саюз, Беларускі сялянскі саюз, Віленская беларуская гімназія, беларуская настаўніцкая семінарыя, шматлікія беларускія палітычныя партыі, гаспадарча-эканамічныя і асветніцкія арганізацыі, установы і таварыствы. У сярэдзіне 1920-х гадоў тут выдавалася больш за 100 беларускамоўных газет і часопісаў. У першай палове 20 стагоддзя ў Вільні жылі і працавалі Янка Купала, Якуб Колас, Максім Гарэцкі, Максім Танк, Язэп Драздовіч, Рыгор Шырма, Браніслаў Тарашкевіч, Вацлаў Ластоўскі і многія іншыя дзеячы беларускай культуры.
Фактычна ў першай трэці 20 стагоддзя Вільня заставалася адным з беларускіх культурных цэнтраў.
У 1939 годзе падчас вызвалення Заходняй Беларусі Чырвоная Армія заняла Віленшчыну. У кастрычніку 1939 года кіраўніцтва Савецкага Саюза перадало Вільню Літве. Пачынаючы з канца 1939 года Вільня стала сталіцай Літвы (буржуазнай і савецкай) і колькасць літоўскага насельніцтва ў горадзе пачала павялічвацца (у 1930-я гады тут было менш 1 % літоўцаў). У той жа час пачала змяншацца роля беларускага насельніцтва
План горада Вільні паводле Атласа Георга Браўна (Кёльн, 1581)
і прысутнасць беларускай культуры. Важна адзначыць, што да 1939 года Вільня заставалася шматкультурным горадам, які на працягу стагоддзяў выконваў ролю аднаго з важнейшых цэнтраў сацыяльна-эканамічнага, нацыянальнага і культурнага жыцця беларусаў. У 20 стагоддзі ён гэту ролю паступова страчвае і для беларусаў усё больш ператвараецца ў гістарычны цэнтр, з якім звязаны рамантычныя пачуцці ў мінулым.
3 1991 года Вільня (па-літоўску Вільнюс) — сталіца і самы вялікі горад Літвы, у якім жыве каля 540 тысяч чалавек. Дагэтуль колькасць беларусаў у Вільні з’яўляецца даволі вялікай. Тут дзейнічаюць шматлікія беларускія грамадскія арганізацыі (клуб «Сябрына», Таварыства беларускай культуры ў Літве і інш.), трансліруюцца беларускія перадачы на радыё і тэлебачанні, працуе Беларуская гімназія імя Ф. Скарыны.
Xхх-
Вільня адыграла важнейшую ролю ў лёсе Францыска Скарыны. 3 горадам была звязана прадпрымальніцкая дзейнасць яго бацькі і брата. У Вільні малады Францішак удасканальваў сваю адукацыю і, верагодна, гэта было ў мясцовай кафедральнай школе.
Пасля завяршэння навучання ў Кракаўскім універсітэце Францыск
Скарына нейкі час (у 1513—1516 гадах), верагодна, пражываў у сталіцы роднай яму дзяржавы, дзе значную частку паспалітага люду (рамеснікі, гандляры, святары, пісары і інш.) складалі беларусы, а беларуская мова была асноўным сродкам камунікацыі.
Менавіта тады Скарына мог істотна змяніць свае папярэднія навуковыя і службовыя планы, прыняць рызыкоўнае
Прачысценскі сабор -галоўны праваслаўны храм Вільні
рашэнне заняцца практычна невядомай у Вялікім Княстве Літоўскім друкарскай і выдавецкай справай, каб паслужыць духоўнаму росквіту сваёй Айчыны. Ён заручыўся падтрымкай сталічных беларускіх прадпрымальнікаў, вызначыў, што будзе выпускаць самыя важныя кнігі ўсяго хрысціянскага свету — Святое Пісанне. У Вільні, відаць, пачалася праца па наладжванні кніжных і навуковых кантактаў, па пошуку, апрацоўцы даступных крыніц, падрыхтоўцы першых тэкстаў і перакладаў.
Ужо пасля завяршэння выдавецкай працы ў Празе Францыск Скарына вярнуўся на Радзіму. Прычын для гэ-
тага магло быць даволі шмат: неспрыяльныя абставіны ў Чэхіі, запрашэнне і падтрымка віленскага біскупа Яна, імкненне зрабіць друкаваную кнігу яшчэ болып блізкай для сваіх суайчыннікаў... У любым выпадку, недзе ў 1520—1521 гадах Скарына вярнуўся на Радзіму і пасяліўся ў сталічнай Вільні. Тут, у доме «найстаршага бурмістра» горада (кіраўніка магістрата) Якуба Бабіча, ён заснаваў уласную друкарню, якая стала першай падобнай установай у Вялікім Княстве Літоўскім.
У гэтай друкарні пабачылі свет знакамітыя «Малая падарожная кніжка» (каля 1522 года) і «Апостал» (у 1525
годзе). Што цікава, стаўленне да Вільні Францыск Скарына зафіксаваў на старонках сваіх выданняў, пазначыўшы, што яны выйшлі «ў слаўным месце Віленскім».
У 1520—1530-я гады Скарына, верагодна, працаваў сакратаром ці памочнікам віленскага біскупа Яна, які меў вельмі ўплывовыя пазіцыі ў Вялікім Княстве Літоўскімі і спрыяў Скарыне ў яго выдавецкай, навуковай і лекарскай дзейнасці.
Магчыма, Францыск Скарына нават пасля выхаду апошняй з вядомых нам
яго кніг — «Апостала» — захоўваў планы працягнуць выдавецкую дзейнасць у Вільні. Пра гэта сведчыць яго спроба вывезці ў 1530 годзе з Кёнігсберга ў Вільню майстра-друкара. Даследчыкі выказваюць меркаванне, што ён мог быць адным з асноўных складальнікаў першага Статута Вялікага Княства Літоўскага 1529 года. Верагодна, што існавала задумка выпусціць гэты Статут друкам і адпаведную працу мог бы выканаць вопытны палачанін. Аднак пра выдавецкую дзейнасць Скарыны пасля 1525 года нам ужо нічога не вядома.
Старажытныя муры Вільні з брамай Субач. Малюнак 1896 года
3 Вільняй у Скарыны звязана не толькі прафесійная праца, але і важнейшыя падзеі ў асабістым жыцці. Тут ён ажаніўся з Маргарытай, удавой віленскага радцы Юрыя Адверніка, і жыў у яе мураваным доме на Нямецкай вуліцы недалёка ад палаца князёў Слуцкіх. Тут жа ў яго нарадзіліся дзеці, пра якіх ужо згадваюць дакументы 1530 года.
ПОЛЬСКАЕ КАРАЛЕ9СТВА
арміраванне Польскага Каралеўства пачалося ў другой палове 10 стагоддзя. Першым вядомым са старажытных летапісаў уладаром Поль-
шчы зяўляецца Мешка I. Ён кіраваў княствам з 960 года, пачаў працэс хрысціянізацыі палякаў і аб’яднання іх у адной краіне. Аднак як каралеўства краіна аформілася толькі падчас праўлення сына Мешка I — Баляслава I, празванага Храбрым. Ён
здолеў пашырыць межы дзяржавы да Дняпра і Карпат, заснаваў асобнае для Польшчы каталіцкае біскупства (у Гнезне) і атрымаў каралеўскую карону (у 1025 годзе).
У гэты час пачало фарміравацца польскае рыцарства і шляхта, адбываўся рост вытворчасці і сельскай гаспадаркі, з’яўляліся новыя гарады. Тым самым краіна дасягнула даволі высокага ўзроўню развіцця і забяспечыла сваю незалежнасць ад Свяшчэннай Рымскай Імперыі. Аднак са смерцю Баляслава I пачаліся міжусобіцы, якія
ШЗоп pohnfcbem Uno
Алегарычная выява Польшчы з «СусветнайХронікі» Хартмана Шэдаля (1493)
істотна аслабілі краіну. Многія землі былі захоплены суседнімі дзяржавамі.
Дзякуючы кіраванню краінай Казіміра Узнавіцеля (1034—1058) і Баляслава II Смелага (1058—1079) Польскае Каралеўства здолела часткова ўзнавіць сваю колішнюю веліч.
Аднак агульная слабасць каралеўскай улады і ўмацаванне буйных феадалаў не дазвалялі пераадолець крызіс і вялі да экспансіі з боку Германіі, Даніі, Чэхіі і Русі. У выніку Польшча нават была падзелена на некалькі ўдзельных княстваў і часова страціла статус каралеўства. У 13 стагоддзі Польшча пакутавала ад пастаянных набегаў на краіну з усіх бакоў. Апрача названых раней моцных суседзяў з’явіліся і новыя пагрозы ў выглядзе мангола-татараў (у 1241 годзе яны нават захапілі і спалілі Кракаў) і крыжакоў. Трэба сказаць, што польскія князі самі спрычыніліся да з’яўлення крыжацкай пагрозы, бо ў 1226 годзе князь Конрад Мазавецкі запрасіў рыцараў Тэўтонскага ордэна для барацьбы з прусамі ў Прыбалтыцы. У выніку Польшча займела сабе яшчэ аднаго моцнага канкурэнта.
КНІГІ ОНЛАЙН
