Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
3 Цытуецца паводле: A.Romanowski Pozytywizm na Litwie: polskie zycie kulturalne na ziemiach litewsko-bialorusko-inflanckich w latach 1864-1904. Krakdw, 2003. S. 325-326.
4 Крынскі Ул. Адраджэнскі pyx y Горадзеншчыне 11 «Новая дарога» ад 6.09.1942. №24.
5 Напр., у 1927 г. у Гарадзенскім павеце налічвалася 213 гурткоў БСРГ ды 54 гуртка ТБШ//НацыянальныархіўРэспублікіБеларусь [далей НАРБ]. Ф. 882,воп. 2,адз. з. 186. Арк. 156-166 (з асабістага архіва А. Пашкевіча).
6 Малецкі Я. Пад знакам пагоні II Спадчына. 1994. № 3. С. 129-130.
7 Гл.: Чарнякевіч А. Постаці беларускага нацыянальнага руху ўГродна 1909-1939 гг. (біяграфічны даведнік). Мінск: Грамадскае аб’яднанне «ВІТ», 2003.
8 Пяткевіч А. Літаратурная Гродзеншчына. Мінск, 1996. С. 16.
’ Stankievic A. Bielaruski chrescijanski ruch (histarycny narys). Vilnia, 1939. S. 46.
10 гл.: Чарнякевіч A. Постаці беларускага нацыянальнага pyxy ў Гродна....
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
«Нашаніва». 1911, № 18-19.
Гарбінскі Ю. Беларускія рэлігійныя дзеячы XX стагоддзя. Мінск-Мюнхен, 1999. С. 7, 259-260.
Луцкевіч А. Дзённік П Полымя. 1991, № 4. С. 215.
Государственный архмв Росснйской Федерацнм [далей ГАРФ]. Ф. 5999, воп. 1, адз. з. 1. Арк. 3,3 зв„ 20 зв.
Referat dzialacza politycznego Bialorusi Antonego Boryka z Wilna. S. 6. Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawe: Wojskowe Biuro Historyczne 400. 3194. Relacja Stanislawa Iwanowskiego z jego udziahi w pracach Samoobrony w Lidze i Grodnie oraz z dzialalnosci w Komisariacie Rz^du w Grodnie. S. 9 (з архіва A. Латышонка).
Сідарэвіч A. Старонкі з гісторыі БНР // Адраджэнне. Гістарычны альманах. Мінск,1995. С. 243-244.
НАРБ. Ф. 60, воп. 3, адз. з. 456. Арк. 30-35 адв.
«Наше утро». 1919, № 9; А. Луцкевіч. Дзённік Н Полымя. 1991, № 4. С. 221.
«Звон» ад 19.10.1919 г. № 27.
«Echo grodzienski?». 1920, № 199.
Zarys dziejow Panstwowego Gimnazjum Mejskiego im. Mickewicza w Grodne. Drugie sprawozdanie za rok szkolny 1928/29. Grodna, 1929. S. 5-8.
Луцкевіч A. Дзённік П Полымя. 1994. № 4. C. 217.
НАРБ. Ф. 325, воп. 1, адз. з. 48. A. 10; тамсама. Адз.з. 175. Арк. 174.
«Учора прыехаў Квяцінскі, запісаў А. Луцкевіч у сваім дзённіку, вучыцель Свіслацкай сэмінарыі». Першапачаткова Б. Квяцінскі быў прызначаны Міністэрствам беларускіх спраў гарадзенскім школьным інспектарам, а пазней узначаліў культурнаасветніцкі аддзел пры гарадзенскім камісарыяце БНР. У сакавіку 1919 г. ён узначаліў Гарадзенскую настаўніцкую беларускую раду, з’яўляўся віцэ-старшынёй Цэнтральнай беларускай Рады Гарадзеншчыны (Луцкевіч А. Дзённік II Полымя. 1994, № 5. С. 186). «Беларусь» ад 2 красавіка 1919 г., № 2.
Дзяржаўны архіў Гродзенскай вобласці. Ф. 87, воп. 1, адз. з. 29. Арк. 17 17 адв.
Напр., угатэлі «Швейцарыя» па вул. Ажэшкі, 8у 1922г. знаходзілася рэдакцыя газеты «Беларускі шлях», а вясной-летам 1928 г. сядзіба гарадзенскага акруговага камітэта ТБШ. У гатэлі «Гандлёвы» па вул. Дамініканскай з 19 кастрычніка 1920 г. працавала бюро Беларускай вайсковай камісіі па запісу ў беларускі клас Варшаўскай школы падхаронжых. У гатэлі «Метраполь» уканцы 1918 г. адбывалася рэгістрацыя добраахвотнікаўу беларускі полк пры літоўскім войску, а ў пакоі № 5 працаваўу якасці прадстаўніка Тарыбы міравы суддзя А. Гетлінг. У пачатку 1919 г. урэстаране пры гатэлі «Раяль» прайшла беларуска-літоўская вечарына, аў канцы 1920 г. беларускапольская. Вясной 1919 г.у былымгатэлі«Пецярбургскім»знаходзіласярэдакцыягазеты «Беларусь», а пазней канцылярыя Цэнтральнай беларускай рады Гарадзеншчыны.
Зараз вул. Карбышава.Ю.
Зараз у гэтым будынку па вул. Валковіча, 1 месціцца філіял Аграрнага універсітэта.
На вул. Дамініканская, 23 у сакавіку-красавіку 1919 г. працавалі Беларускі нацыянальны камітэт, Беларуская павятовая рада, клуб «Беларуская хатка», Грамада беларускай моладзі, курсы беларускай мовы, рэдакцыя газеты «Беларусь», a 19 сакавіка 1919 г. была створана Цэнтральная беларуская рада Гарадзеншчыны. Тут праводзіліся беларускія вечарыны, адбыўся I беларускі настаўніцкі сход.
Пачынаючы з мая 1919 г. працавала Грамада беларускай моладзі і клуб «Беларуская хатка» («Наша хатка»), аз 15 верасня 1919 г. Настаўніцкі саюз ібеларуская школа. Магчыма, што ў верасні 1919 г. па вул. Рольная, 8 адбываўся запіс у беларускае войска і дзейнічаў Беларускі вайсковы клуб.
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
На пачатку 1919 г. уг.зв. архіерэйскім палацы знаходзілася беларуская камендатура. Частка жаўнераў 1 Гарадзенскага беларускага палка размясцілася ў крывой афіцыне і казармах на Аляксандраўскай плошчы, а пасля пераезду палка ў Сапёрныя казармы там засталіся прыёмная і амбулаторыя. Асобны батальён палка знаходзіўся на Жандармскаму завулку, а конны эскадрон М. Глінскага у стайнях С. Якавюка.
Гл.: Чарнякевіч А. Постаці беларускага нацыянальнага руху ў Гродна...
Тамсама.
Аб тым, як моцна была звязана справа маёмасці з рознага кшталту палітычнымі правакацыямі сведчыць прыклад іншага кіраўніка антыпольскага руху Атамана Разумовіча-Хмары, які ў сярэдзіне 1920-х гг. спрабаваў прадаць дом сваёй жонкі ў Гродне пры пасрэдніцтве прадстаўнікоў... II аддзела Польскага Генштаба // ГАРФ. Ф. 5999, воп. 1, адз. з. 1,1-15.
Далей у звароце адзначалася, што «справу Цвіркі-Гадыцкага Рада міністраў адносіць да ліку ўнутрыдзяржаўных адносін і спадзяецца, што нямецкія ўлады да гэтага ўмешвацца не будуць...» Н НАРБ. Ф. 325, воп. 1, адз. з. 22. Арк. 47; Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва [далей БДАЛіМ]. Ф. 3, воп. 1, адз. з. 283. Арк. 1-7 (3 архіва Ул. Ляхоўскага).
Пануцэвіч В. Горадзеншчына ў нацыянальным руху ў 1918 — 1919 гадох II Пагоня. 1994, №11.
Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця. Мінск: Мастацкая літаратура, 1974. С. 137.
Антонаў I. Успаміны аб польскай акупацыі Горадзеншчыны у 1919-1921 гг.: Малюнкі гвалту і зьдзеку фацетных польскіх паноў на Беларусі (Mae перажываньні). Б. м., 1921.
Nalkowska Z. Dzienniki (1918-1929). Т. III. Warszawa, 1980. S. 135.
«Echo grodzienski^», 9.10.1920, № 159 (7); Ліс A. Тарашкевіч Браніслаў 11 ЭГБ. T. 6, ч. 1. Мінск, 2001 C. 505; Bergman A. Sprawy bialoruskie w II Rzeczypospolitej. Warszawa, 1984.
S. 160-163; Лнснцнн B. За тюремной стеной: Нстормя Гродненской тюрьмы (XIX век 1939). Гродно, 2003. С. 283-284.
Верас 3. Старое Гродна // Краю мой Нёман. Мінск, 1986. С. 192-193.
Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця. Успаміны. Мінск, 1974. С. 135-136.
Архівы Беларускай Народнай рэспублікі [далей Архівы БНР]. Кніга 1, том 1. ВільняНью-Ёрк-Менск-Прага, 1998. С. 399.
Ляхоўскі У. Л. Дубейкаўскі П Наша вера. 1998, №2. С. 38-39.
Верас 3. Старое Гродна II Краю мой Нёман. С. 193.
Архівы БНР. Кніга 1, том 2. С. 458.
БДАЛіМ. Ф. 3, воп. 1, адз. з. 161. Арк. 37 зв.
Грабінскі Б. Сакольшчына-Горадня-Вільня II ARCHE. 2000, № 5. С. 198.
«Нотап» ад 3.06.1916, № 32..
«Грамадзянін». 1919, № 13.
За выкладанне ў школах выключна па-беларуску прагаласавала толькі восем чалавек II ГАРФ. Ф. 5999, воп. 1, адз. з. 1. Арк. 7,7 адв., 18-19.
НАРБ. Ф. 458, воп. 1, адз. з. 9. С. 89-102; тамсама. Ф. 878, воп. 1, адз. з. 8. Арк. 33, 38.
«Echo Grodzienskie» ад 4.04.1923, № 56.
Луцкевіч А. Дзённік II Полымя. 1991, № 4. С. 216; Тамсама. № 5. С. 174, 177.
Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці. Ф. 67, воп. 1, с. Арк.125 адв.
Кінематограф як частка гарадзенскай штодзённасці пачатку XX стагоддзя
На мяжы XIX XX ст. у мастацтве адбываліся знакавыя пераўтварэнні.
Дэкаданс, адчуванне немінучага заняпаду, якія завалодалі розумам грамадства, стымулявалі творчы працэс. I, такім чынам, з’яўляліся новыя віды мастацтва, сярод іх кінематограф ці сінематограф. У адрозненні ад драматычнага тэатра ён сведчыў не толькі пра эстэтычнае напаўненне, але і пра грандыёзнае развіццё навукі і тэхнікі. Паступова кінематограф станавіўся сімвалам эпохі.
Гісторыя кінематографа даволі кароткая. Вядомая нават дакладная дата яго нараджэння 28 снежня 1895 г. Тады ў «Вялікім кафэ» на бульвары Капуцынаў у Парыжы адбыўся публічны паказ «кінематографа братоў Люмьер».
Кінематограф стаў важнай часткай гарадской штодзённасці. Па вечарам прадстаўнікі розных пластоў насельніцтва наведвалі так званыя «ілюзіёны», у якіх дэманстраваліся на працягу 15-20 хвілін 2-3 «карціны» прыход цягніка, парад войскаў і г. д. Праекцыя на экран вялася наступным чынам: праектар стаяў ззаду палатнянага экрана, і гледачы глядзелі фільм «на прасвет». Экран перад кожным сеансам змочвалі з пульверызатара вадой, каб ён стаў празрыстым1. Такая немудрагелістая канструкцыя, якая ўключала кінаўстаноўку і экран, спачатку не патрабавала спецыяльна збудаванага месца для паказу «рухомых малюнкаў». Сеансы праходзілі ўбудынках драмтэатраў, паноптыкумаў, цыркаў, балаганаў, кегельбанаў. Прадпрымальнікі, набыўшы праектар і некалькі стужак, пераязджалі з імі з горада ў горад і «круцілі» да поўнага зносу. Фільмы былі дадаткамі да спектакля, цыркавога прадстаўлення, з’яўляліся часткай забаўляльнай праграмы. Але з развіццём і ўдасканаленнем тэхнікі здымкаў і праекцыі малюнкаў на экран, з узмацненнем эстэтычнай напоўненасці карцін кінематограф паступова становіцца самастойным відам мастацтва, губляе ролю дадатковага механічнага атракцыёну. Сеансы пераносяцца ўадмыслова абсталяваныя залы.
У губернскай Горадні першы кінематограф пачаў дзейнічаць у 1908 г. уг.зв. доме Чартка, што знаходзіўся на вул. Саборнай (сучасная вул. Савецкая). Уладальнік Якаў Крывашэін назваў яго даволі экстравагантна «Электра-Біёграф». Кінатэатры ў той час вельмі часта называлі «электратэатрамі», бо кінематограф з’яўляўся цудам навуковатэхнічнага прагрэсу. Тэхніцызмаў тады не толькі не саромеліся, але
і ўсяляк гэты аспект гледзішча падкрэслівалі. Праз некаторы час з дазволу губернатара мешчанін Раман Завістоўскі перабудаваў ўласны дом пад кінематограф «Люкс»2.
У гісторыі гарадзенскага кінематографа можна прасачыць этапы развіцця кіно ад балаганнага і кірмашовага да самастойнага віду мастацтва. Гэта эвалюцыя праявілася ўзменах назваў кінатэатраў. 3 1910-х гг. уладальнікі кінатэатраў прыняліся старанна маскіраваць тэхналагічную прыроду новага гледзішча. Замест сціенцызмаў з’явілася «бліскучая,» лексіка. Тыповымі назвамі кінатэатраў становяцца «Люкс», «Сусветны», «Рэнесанс», «Ліра», «Экватар», «Алебастра», «Міраж», «Геліус», «Ідэал» і нават «Цэпелін». Мода на «бліскучыя» назвы супала з не меней рэзкім зрухам у вобласці кінаархітэктуры.
КНІГІ ОНЛАЙН
