Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Ва ўсіх іншых маёмасных справах дзяржаўныя органы рознага ўзроўню наогул ішлі насустрач рэлігійным супольнасцям у вырашэнні бягучых матэрыяльных праблем. Звычайнай практыкай былі штогадовыя фінансавыя субсідыі і спарадычных датацыі. Маглі зменшыць або ўвогуле адмяніць падатак на зямлю, зменшыць аплату за карыстанне святлом, прызначыць субсідыі на акрэслены праект ці ўдзяліць пазыкі. Напрыклад, у 1928 г. магістрат звольніў Фарны касцёл ад аплаты за электраэнергію, ужытую падчас жалобнай імшы за прэзідэнта Нарутовіча41. У 1930 г. ён прызначыў субсідыю касцельнай радзе евангеліцка-лютэранскай супольнасці Гродна42, а ў 1936 г. наняў фірму «Мянсовіч» з Кросна дзеля рамонту гадзінніка на Фарным касцёле, які не працаваў з часоў Першай сусветнай вайны43. Бюджэт магістрату на 1938 1939 г. прадугледжваў субсідыю 500 злотых на рэстаўрацыю Фары Вітаўта44.
Дзейнасць Касцёла
Місія каталіцкага касцёла, як і кожнай хрысціянскай канфесіі, зводзіцца да трох галоўных задач. Гэта пропаведзь Евангелля (martyria), здзяйсненне сакрамантаў (liturgia), служэнне любові (diakonia). Першыя дзве функцыі з’яўляюцца, калі можна так сказаць, «чыста» духоўнымі і выконваюцца ў дакладнай адпаведнасці з навучаннем касцёла. У міжваенны перыяд яны ажыццяўляліся ў рамках навучання Трыдэнцкага сабору і па сутнасці не патрабуюць каментарыя. Пад «служэннем любові» разумеецца рознабаковая сацыяльная дзейнасць. У рамках гэтай місіі і дзейнічаў касцёл у Гродне.
Адукацыйная дзейнасць
Згодна з арт. 120 Канстытуцыі і арт. XIII Канкардату вывучэнне каталіцкай рэлігіі была абавязковым для вучняў-каталікоўу дзяржаўных, грамадскіх, а таксама у тых прыватных навучальных установах, якія атрымлівалі датацыі ад дзяржавы. Выключэннем былі толькі вышэйшыя ўстановы. У школах Гродна, як і ва ўсіх іншых мясцовасцях Польшчы, вучні павінны былі ўдзельнічаць у супольных набажэнствах у нядзелю і ў святы, а таксама на пачатку і заканчэнні вучэбнага года. Абавязковымі былі штогадовыя рэкалекцыі (3 дні), супольная споведзь і св. Камунія падчас рэкалекцый, на пачатку і ў канцы вучэбнага года, супольная малітва на пачатку і заканчэнні занятку. Дырэкцыя школы абавязана была знайсці выкладчыка рэлігіі, калі колькасць дзяцей-каталікоў была 12 чалавек і болей.
Катэхетамі або школьнымі прэфектамі ў Гродне былі святары. Звычайна, на гэтыя пасады прызначаліся маладзейшыя асобы, здольныя разумець моладзь, або тыя, што мелі яшчэ нейкую іншую, не вельмі адказную функцыю. У 1939 г. прэфектамі ў Гродне былі кс. Вацлаў Лукша, кс. Людвік Саванеўскі, кс. Станіслаў Смялоўскі, кс. Юльян Стэфановіч, кс. Нікадзім Зажэцкі45. 3 1935 г. прэфектам быў ікс. Юстын Скакоўскі (1876-1942), капелан сс. Назаратанак, расстраляны фашыстамі з групай гродзенскай інтэлігенцыі каля форта ў Навумавічах.
Некаторыя з прэфектаў з беззаганнай палітычнай рэпутацыяй займалі пасады дырэктараў школ. Кс. Віктар Патшэбскі (1880-1944) быў дырэктарам дзяржаўнай мужчынскай гімназіі ім. Адама Міцкевіча. Ён удзельнічаўу абароне Гродна ў верасні 1939 г., потым у руху супраціўлення і загінуў у Варшаўскім паўстанні46. Другі вядомы ў горадзе святар пробашч касцёла Падвышэння Св. Крыжа кс. канонік Антоні Курыловіч (1876-1954) быў заснавальнікам угорадзе аб’яднання «Польская мацеж школьная» («Polska Macierz Szkolna»), дырэктарам школы (powszechnej) для дзяўчат, у якой вучыліся не толькі каталічкі, але дзяўчынкі праваслаўнага,
грэка-каталіцкага ііудзейскага веравызнання. Школа існавала з1915г., аз 1935 г. пачала называцца «7-гадовая публічная Бернардынская школа № 3». У ёй праводзілася рознабаковая праца з дзецьмі, між іншым існаваў школьны тэатр47. Дзякуючы кс. А. Курыловічу ў горадзе ўзніклі 3 сярэднія навучальныя ўстановы: гандлёвае і рамеснае вучылішчы, а таксама прыватная мужчынская гімназія ім. Г. Сянкевіча, дзе вучыліся прадстаўнікі розных веравызнанняў48. Кс. А. Курыловіч на працягу амаль усяго міжваеннага перыяду ўваходзіў у склад г. зв. «Dozoru szkolnego» грамадскага камітэта пры магістраце Гродна, які займаўся выкрыццём розных бягучых праблем школ і дапамогай у іх вырашэнні49. У яго ўваходзілі дырэктары школ, прадстаўнікі ўсіх веравызнанняў.
Сярод ордэнскіх супольнасцяў Гродна сваю школу мелі толькі сс. Назаратанкі. Калі падчас Першай сусветнай вайны горад быў акупаваны немцамі, ігумення кляштара Паўла Гажыч і кс. Францішак Грынкевіч звярнуліся да акупацыйных уладаў па дазвол на адкрыццё жаночай гімназіі. У 1916 1918 гг. яна знаходзілася на вул. Элізы Ажэшка, у 1919 1920 гг. на вул. Зялёнай. Калі ў 1916 — 1917 г. вучэбным годзе ў назаратанскай гімназіі вучылася 150 вучаніц, то ў 1919 1920 г. ужо каля 500. Гімназія існавала да 1920 г., а потым была ператвораная ў агульнаадукацыйную базавую школу (powszechna), якая ў 1938 г. атрымала права публічнай школы і дзейнічала да 1939 г.50 У 1937 1938 г. навучальным годзе ў школе вучылася 168 хлопчыкаў і дзяўчынак. Школа рэгулярна атрымлівала датацыі ад магістрата Гродна, напрыклад убюджэце горада на 1938 1939 г. для яе была прадугледжана сума ў 1500 злотых. Таксама для Рамеснага вучылішча ПМШ 3240 злотых, для Гандлёвага вучылішча ПМШ 500 злотых51.
Грамадская дзейнасць
Акрамя дзейнасці душпастырскай вядзення набажэнстваў, здзяйсненнясакрамантаўі г. д. -духавенстваправодзілаактыўнуюапостальскую дзейнасць сярод насельніцтва. У Гродне пры парафіях паўставалі розныя рэлігійныя аб’яднанні і таварыствы, такія як Каталіцкая акцыя, Кола жывога ружанца, Трэці закон св. Францішка, Марыянская Садаліцыя, Таварыства цвярозасці і г. д. Кожнае з іх не толькі выконвала рэлігійную ці выхаваўчую функцыі, але і інтэгравала вернікаў. Дарэчы да Марыянскай Садаліцыі належала каля 90% моладзі рыма-каталіцкага веравызнання. Гэтая арганізацыя існавала пры ўсіх школах і гімназіях і імкнулася не толькі да ўзмацнення веры. Яна інспіравала сваіх членаў да дабрачыннай і грамадскай дзейнасці. Рэлігійныя аб’яднанні і таварыствы мелі свой статут, свой сцяг і нават асобыя вонкавыя прыкметы52.
Духавенства ўдзельнічала ва ўсіх дзяржаўных урачыстасцях, нацыянальных і рэгіянальных святах, а таксама ва ўрачыстасцях, якія праводзілі асобныя польскія аб’яднанні ітаварыствы. У гродзенскай прэсе 1938 г. чытаем, напрыклад, што 12 мая ўтрэцюю гадавіну смерці Ю. Пілсудскага ва ўсіх гродзенскіх святынях было адпраўлена жалобнае набажэнства з удзелам «шматтысячнага тлуму вернікаў», a 18 мая ў 28-ю гадавіну смерці Элізы Ажэшка адбылося ўрачыстае набажэнства «за душу вялікай польскай пісьменніцы, якую называюць духам-апекуном гродзенскай зямлі»53.
Як правіла, з удзелам духавенства адбываліся акцыі перадачы ўзбраення для Войска Польскага, а часам Касцёл сам закупаў узбраенне на ФОН (Fundusz Obrony Narodowej). У гродзенскай прэсе чытаем: «25 красавіка 1937 г. укляштары аа. Салезіянаў уРужанастоку каля Гродна адбылася ўрачыстасць перадачы палку ім. Стэфана Баторыя двух мінамётаў. Мінамёты былі закуплены з выключнай ініцыятывы і на сродкі кляштара і гімназіі аа. Салезіянаў»54. Практыка асвячэння ўзбраення была спыненая толькі ў жніўні 1939 г. загадам палявога біскупа Юзафа Гаўліны. Гэта было рэакцыяй на заўвагу Апостальскай сталіцы55.
Паколькі польскі ўрад быў зацікаўлены ў супрацоўніцтве з каталіцкім духавенствам у галіне ўзмацнення польскай дзяржаўнасці, у афіцыяльным дакуменце МРВіПА (Ministerstwo Wyznan Religijnych і Oswiecenia Publicznego) рэкамендавалася «дапамагаць духоўным асобам з вялікім маральным аўтарытэтам удзельнічаць у грамадскім, культурным і эканамічным жыцці»56. Некаторыя гродзенскія каталіцкія святары ўваходзілі ў склад розных камісій пры магістраце, у склад грамадскіх камітэтаў і таварыстваў. Гродзенскі дзекан у 1931 1937 гг. кс. Ігнат Альшанскі быў дэпутатам сейма, гвардыян францішканскай супольнасці а. Андрыян Ледухоўскі быў старшынёй Занёманскага дабрачыннага таварыства, кс. Антоні Курыловіч быў кіраўніком Польскай мацежы школьнай.
Вайсковая дзейнасць
Традыцыя вайсковага душпастырства ў Войску польскім фармавалася з 1690 г„ калі былі ўстаноўлены першыя 36 штатных пасадаў для капеланаў 20пяхотных і 16 драгунскіх палкоў. У незалежнай Польшчы Палявы ардынарыят быў адроджаны 5 лютага 1919 г. і праз год падчас савецка-польскай вайны Палявому біскупу Станіславу Галлю ўжо падлягала 272 капелана57. У міжваенным дваццацігоддзі ў вайсковым душпастырстве служыла 250 штатных капеланаў. Іх дзейнасць рэгуляваў «Статут вайсковага душпастырства», распрацаваны ў Апостальскай сталіцы ізацверджаны польскім урадам. 3 1933 г. палявым біскупам быў Юзаф Гаўліна58 (1892-1964), авыканаўчым органам Палявая курыя, якой падлягала кіраўніцтва асобных
дэканатаў. У гэты момант на тэрыторыі Польшчы было 75 вайсковых парафій59.
Гродна быў цэнтрам вайсковага дэканату, у які ўваходзіла 8 парафій з усімі структурамі: у Гродне, Вільні, Новай Вілейцы, Лідзе, Маладзечне, Ваўкавыску, Беластоку і крэпасці Асавец (у 1939 г. у Сувалках)60. Гэта было звязана з тым, што ў Гродне знаходзіўся штаб камандавання акругі III корпуса (Dowodztwo Okr^gu Korpusu III), якому падлягалі падраздзяленні ва ўсіх пералічаных гарадах. На чале дэканату стаяў дэкан кс. Францішак Лорэнц (меў чын палкоўніка). Гарнізонным быў касцёл Унебаўзяцця НМП (Фара Вітаўта), які знаходзілася на вул. Замкавай, 1. Капеланы, якія падлягалі гродзенскай вайсковай парафіі, былі ў кожным палку, а капліцы ў штабе брыгады КОП, на Фолюшы, пры штабе Акругі III корпуса і ў Сакулцы.
У міжваенны перыяд урад разглядаў інстытут ваенных капеланаў, як адзін з найважнейшых сродкаў асветы і маральнага выхавання салдат і афіцэрскіх кадраў. Капеланаў прызначаў Міністр вайсковых спраў па прадстаўленні Палявога біскупа. Штатны капелан меў чын не ніжэй капітана, старшы капелан маёра. Асноўным элементам іх працы былі пропаведзі патрыятычнага характару, якія падкрэслівалі значнасць веры, гераізму, любові да Айчыны і памяці тых, хто загінуў за гэтыя ідэалы. Адным з метадаў выхавання былі прыватныя размовы, але ў першую чаргу задавальненне рэлігійных патрэбаў: сакраманты, споведзь, падтрыманне рэлігійных нацыянальных традыцый, сумеснае ўрачыстае святкаванне рэлігійных святаў і г. д. Усё гэта павінна было дапамагчы салдатам хутчэй прывыкнуць да новага асяроддзя і лягчэй пераносіць цяжкасці службы.
КНІГІ ОНЛАЙН
